Орозобаков Токтосун - техника илимдеринин доктору, профессор, республикабыздын илимине эмгек сиңирген ишмер, илим жана техника тармагындагы СССРдин Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты. Азыркы учурда республикабыздын Улуттук илимдер академиясындагы физика институтунун директору. Радиофизика боюнча саналуу адистердин бири. Илимий иштери радио жана электромагниттик ультра толкундардын таралуу мыйзамченемдүүлүктөрүн изилдөөгө арналган. Анын ойлоп табуусу боюнча жасалган телевизиондук пассивдүү ретранслятор республикабыздагы телеберүүлөрдүн, радиорелелинияларынын отуздан ашуун түйүндөрүндө колдонулуп келатат. Жүздөн ашуун эмгектердин, үч монографиянын, бир нече ойлоп табуулардын автору.
- Токтосун мырза, радиофизика илимин тандап алышыңызга эмне себеп болду? Илимдин ошондой оор тармагына кандай шартта, кимдердин кеп-кеңеши менен келип калдыңыз?
- Мен 1958-жылы жогорку окуу жайынын физика-математика факультетин бүткөн убакта Кыргыз мамлекетинде биринчи Бишкекте телеберүү башталган. Ошону элге таратуу негизине кызыккан үчүн, физика институтунда Академиянын «Тоо арасында даража толкундарынын таралышын изилдөө» деген бир лабораториясы бар эле. Илим изилдөө лабораториясынын жетекчиси, кыргыздан биринчи физика-математика кандидаты болгон Турусбеков Мукан Турусбекович деген киши бар эле. Ошол кишинин берген кеңеши, аракети менен лабораторияга кенже илимий кызматкери болуп иштеп калып, андан ары Кыргызстандын областтарына, райондоруна телеберүүнү жана радиоберүүнү таратууга ушунчалык кызыккандыктан, лабораторияда 15 илимий кызматкер иштеп калдык.
- Ойлоп табууңуз кандай шарттарда сынактан өтүп, кимдер тарабынан кабыл алынат? Ошондой кезеңдерге тоскоолдуктар да кездеше калабы? Баса, канча ойлоп табуулардын ээсисиз?
- Элге телеберүү менен гана толкундарды жеткирүү үчүн курулган, жогорку бийиктикте коюлган станциялар толук жеткире албагандыктан, ошого дагы башка экономикалык жактан арзаныраак болгон ойлоп табууларга кийлигишип жүрдүк. Ошол кийлигишүүлөр ал убакта жабык түрүндө, же болбосо ачык түрүндө Москвага жиберилчү. Москвада Бүткүл Союздук институт бар эле. Ошол институтта бир авторлук күбөлүк бериш үчүн, 5-6 жолу аны кайра жазып, кайра тактап, бүткүл дүйнөлүк ачылыштар менен салыштырып жүрүп, анан берилчү. Бул авторлук күбөлүккө жетишүү өтө кыйын нерсе. Ал өзүнчө каттоодо болуп, номур берилип, анан автордун колуна берилчү. Андан кийин ошол авторлор өзүбүздүн күчүбүз менен ошону экономикага, өндүрүшкө киргизиш үчүн аракет жасап, бул аракет берки автордук күбөлүк алгандан да кымбат болчу. Себеби, ал убакта Госплан, башка министерстволордон, ошол жаңы ачылыштарды өндүрүшкө киргизүүдөн коркушчу. Себеби ошол жаңы ачылыштар экономикалык үнөмдөөнү ошолордун бюджетинен алып коёт деп коркчу. А чынында андай эмес. Биздин телеберүү боюнча болгон релетранслятор өтө көп колдонууларга кирип кетти. Кыргызстанда азыр 30га жакын айылда иштейт ал ачылыштар. Россияда, Подмосковьеде көп иштеген, Казакстанда пайдаланылган, Монголияга пайдаланууга чейин берилген 1984-жылдарга чейин. Ойлоп табуулардын саны - Россиядан алынганы 9, Кыргызпатенттен 1 патент алдык жакында, бул дагы ошол пассивдүү электромагниттүү толкунду таратуу боюнча, буюрса пайдаланып кетебиз.
- Сиздин ойлоп тапкандарыңыз иш жүзүндө кандайча колдонулуп, экономикалык жактан да канчалык пайдаларды алып келди?
- Экономикалык жактан булардын алып келгенин бир эле салыштыруу менен айтып берейин. Бир кичинекей айылга телевидение бериш үчүн тоонун бооруна, же болбосо чокусуна үй куруш керек. Ошол үйдүн ичине кабыл алуучу жана берүүчү аппаратураларды коюш керек. Ошол аппаратураны иштетип туруш үчүн тоонун боору менен берүүчү электрлиния алпарыш керек. Канчалык мамы, канчалык зым кетет, аны өзүңөр билесиңер. Анан аны оор шарттарда кыштын жана жайдын күндөрү көз салып, лампаларын алмаштырып туруш керек. Биздин ойлоп табуулар ошонун ордуна коюлган, бир аз гана экономикалык чыгымга алып барат дагы, экологияны да бузбайт, электрэнергияны да пайдаланбайт. Үйдүн да, радиоаппаратуранын да кереги жок. Салыштырып келгенде, бир эле релетранслятор, өтө чоң айыл үчүн, ошол убактагы байланыш министрлиги үчүн экономикалык жактан өтө чоң пайда алып келген. Мындайлар Тоң районунда, Туурасууда, Тоңдогу РЭС заводунда, Ысыката курортунда, Татр деген айылда, Ошто Мургапта, Кызылкоргондо, ушул сыяктуу 30га жакын айылда иштеп турат азыр дагы. Ушул ойлоп табуулардын алып келген экономикалык үнөмү 1984-жылдагы рубль менен 3 миллионду түзгөн. Азыркы кезекте ошолорду куруунун ордунда алмаштырылган үнөм бир нече жүздөгөн миллион сом болуп кетээр эле.
- Азыркы учурда кандай проблемалар менен алектенип атасыз? Келечектеги пландарыңыз менен да ой бөлүшө кетсеңиз?
- Азыркы мезгилде мурунку ойлоп табууларга караганда оңойроок, элдин арасында пайдаланып кете турган телерадиоберүүлөрдү алып чыгуунун үстүндө иштеп жатат биздин радио-физика лабораториясы. Файлды толук камсыз кылыш үчүн диаграммасы башкача болгон ретранслятор ойлоп таап, 1994-жылы алдын-ала патент алдык. Бирок азыркы мезгилде ушуларды пайдаланып кетүүгө биздин мамлекетибиздин, айыл өкмөттөрүбүздүн абалы жетиштүү болбой атат. Анын себеби бир чети өткөн убактагы экономиканын начарчылыгынан болсо керек. Ушуга байланыштуу Кыргыз Өкмөтү 5-июлда № 462 токтом кабыл алды. Бул токтомдо, кийинки убактагы «маалымат ачкачылыгы», элге толук кабар жетпей калып жаткандыгы көргөзүлүп келип, Финансы министрлигине, Байланыш жана коммуникация министрлигине кандайдыр бир суммадагы акчаны ушул ишти жакшыртуу үчүн бөлүп берүү токтом кылынган. Экинчи жагы - чет мамлекеттик инвестицияларды тартуу. Эми аны кимдер тартат? Үчүнчү проблема - жаш балдар телеберүүчү ретрансляторлордун активдүү ретрансляторлорун талкалап, пассивдүү ретрансляторлордун алюминий зымдарын кесип кетишет. Азыр бир топ жерде ретрансляторлор иштебей калды. Аны айыл өкмөттөрү өзүлөрү иштетип алып, элин телевизор менен, радио менен камсыз кылалы десе, алардын колунда өз чөйрөсүнөн чогулган салыктан эч нерсе калбайт. Бардыгы ортого түшүп, же бюджетке кетип калып атат. Мына ушул өтө чоң көйгөйлүү маселе болуп турат.
- Токтосун мырза, радиофизика илимин тандап алышыңызга эмне себеп болду? Илимдин ошондой оор тармагына кандай шартта, кимдердин кеп-кеңеши менен келип калдыңыз?
- Мен 1958-жылы жогорку окуу жайынын физика-математика факультетин бүткөн убакта Кыргыз мамлекетинде биринчи Бишкекте телеберүү башталган. Ошону элге таратуу негизине кызыккан үчүн, физика институтунда Академиянын «Тоо арасында даража толкундарынын таралышын изилдөө» деген бир лабораториясы бар эле. Илим изилдөө лабораториясынын жетекчиси, кыргыздан биринчи физика-математика кандидаты болгон Турусбеков Мукан Турусбекович деген киши бар эле. Ошол кишинин берген кеңеши, аракети менен лабораторияга кенже илимий кызматкери болуп иштеп калып, андан ары Кыргызстандын областтарына, райондоруна телеберүүнү жана радиоберүүнү таратууга ушунчалык кызыккандыктан, лабораторияда 15 илимий кызматкер иштеп калдык.
- Ойлоп табууңуз кандай шарттарда сынактан өтүп, кимдер тарабынан кабыл алынат? Ошондой кезеңдерге тоскоолдуктар да кездеше калабы? Баса, канча ойлоп табуулардын ээсисиз?
- Элге телеберүү менен гана толкундарды жеткирүү үчүн курулган, жогорку бийиктикте коюлган станциялар толук жеткире албагандыктан, ошого дагы башка экономикалык жактан арзаныраак болгон ойлоп табууларга кийлигишип жүрдүк. Ошол кийлигишүүлөр ал убакта жабык түрүндө, же болбосо ачык түрүндө Москвага жиберилчү. Москвада Бүткүл Союздук институт бар эле. Ошол институтта бир авторлук күбөлүк бериш үчүн, 5-6 жолу аны кайра жазып, кайра тактап, бүткүл дүйнөлүк ачылыштар менен салыштырып жүрүп, анан берилчү. Бул авторлук күбөлүккө жетишүү өтө кыйын нерсе. Ал өзүнчө каттоодо болуп, номур берилип, анан автордун колуна берилчү. Андан кийин ошол авторлор өзүбүздүн күчүбүз менен ошону экономикага, өндүрүшкө киргизиш үчүн аракет жасап, бул аракет берки автордук күбөлүк алгандан да кымбат болчу. Себеби, ал убакта Госплан, башка министерстволордон, ошол жаңы ачылыштарды өндүрүшкө киргизүүдөн коркушчу. Себеби ошол жаңы ачылыштар экономикалык үнөмдөөнү ошолордун бюджетинен алып коёт деп коркчу. А чынында андай эмес. Биздин телеберүү боюнча болгон релетранслятор өтө көп колдонууларга кирип кетти. Кыргызстанда азыр 30га жакын айылда иштейт ал ачылыштар. Россияда, Подмосковьеде көп иштеген, Казакстанда пайдаланылган, Монголияга пайдаланууга чейин берилген 1984-жылдарга чейин. Ойлоп табуулардын саны - Россиядан алынганы 9, Кыргызпатенттен 1 патент алдык жакында, бул дагы ошол пассивдүү электромагниттүү толкунду таратуу боюнча, буюрса пайдаланып кетебиз.
- Сиздин ойлоп тапкандарыңыз иш жүзүндө кандайча колдонулуп, экономикалык жактан да канчалык пайдаларды алып келди?
- Экономикалык жактан булардын алып келгенин бир эле салыштыруу менен айтып берейин. Бир кичинекей айылга телевидение бериш үчүн тоонун бооруна, же болбосо чокусуна үй куруш керек. Ошол үйдүн ичине кабыл алуучу жана берүүчү аппаратураларды коюш керек. Ошол аппаратураны иштетип туруш үчүн тоонун боору менен берүүчү электрлиния алпарыш керек. Канчалык мамы, канчалык зым кетет, аны өзүңөр билесиңер. Анан аны оор шарттарда кыштын жана жайдын күндөрү көз салып, лампаларын алмаштырып туруш керек. Биздин ойлоп табуулар ошонун ордуна коюлган, бир аз гана экономикалык чыгымга алып барат дагы, экологияны да бузбайт, электрэнергияны да пайдаланбайт. Үйдүн да, радиоаппаратуранын да кереги жок. Салыштырып келгенде, бир эле релетранслятор, өтө чоң айыл үчүн, ошол убактагы байланыш министрлиги үчүн экономикалык жактан өтө чоң пайда алып келген. Мындайлар Тоң районунда, Туурасууда, Тоңдогу РЭС заводунда, Ысыката курортунда, Татр деген айылда, Ошто Мургапта, Кызылкоргондо, ушул сыяктуу 30га жакын айылда иштеп турат азыр дагы. Ушул ойлоп табуулардын алып келген экономикалык үнөмү 1984-жылдагы рубль менен 3 миллионду түзгөн. Азыркы кезекте ошолорду куруунун ордунда алмаштырылган үнөм бир нече жүздөгөн миллион сом болуп кетээр эле.
- Азыркы учурда кандай проблемалар менен алектенип атасыз? Келечектеги пландарыңыз менен да ой бөлүшө кетсеңиз?
- Азыркы мезгилде мурунку ойлоп табууларга караганда оңойроок, элдин арасында пайдаланып кете турган телерадиоберүүлөрдү алып чыгуунун үстүндө иштеп жатат биздин радио-физика лабораториясы. Файлды толук камсыз кылыш үчүн диаграммасы башкача болгон ретранслятор ойлоп таап, 1994-жылы алдын-ала патент алдык. Бирок азыркы мезгилде ушуларды пайдаланып кетүүгө биздин мамлекетибиздин, айыл өкмөттөрүбүздүн абалы жетиштүү болбой атат. Анын себеби бир чети өткөн убактагы экономиканын начарчылыгынан болсо керек. Ушуга байланыштуу Кыргыз Өкмөтү 5-июлда № 462 токтом кабыл алды. Бул токтомдо, кийинки убактагы «маалымат ачкачылыгы», элге толук кабар жетпей калып жаткандыгы көргөзүлүп келип, Финансы министрлигине, Байланыш жана коммуникация министрлигине кандайдыр бир суммадагы акчаны ушул ишти жакшыртуу үчүн бөлүп берүү токтом кылынган. Экинчи жагы - чет мамлекеттик инвестицияларды тартуу. Эми аны кимдер тартат? Үчүнчү проблема - жаш балдар телеберүүчү ретрансляторлордун активдүү ретрансляторлорун талкалап, пассивдүү ретрансляторлордун алюминий зымдарын кесип кетишет. Азыр бир топ жерде ретрансляторлор иштебей калды. Аны айыл өкмөттөрү өзүлөрү иштетип алып, элин телевизор менен, радио менен камсыз кылалы десе, алардын колунда өз чөйрөсүнөн чогулган салыктан эч нерсе калбайт. Бардыгы ортого түшүп, же бюджетке кетип калып атат. Мына ушул өтө чоң көйгөйлүү маселе болуп турат.
