Алтай Асылканович, ушул жылдын 2-февралына белгиленген бүткүл элдик референдумга өлкөбүздүн Конституциясынын жаңы редакциясын кабыл алуу маселеси коюлду. Айрым саясатчылар Конституциялык кеңешме сунуш кылган вариант этибар алынган жок деп ырастап жатышат. Сиздин Конституциялык кеңешменин мүчөсү катары ушул маселеге карата пикириңиз кандай?
Чындыгында мен президенттин Жарлыгы менен түзүлгөн Конституциялык кеңешменин мүчөсү катары, бул кеңешменин бардык жыйындарына катыштым. Конституциялык кеңешменин жыйындарында иштеп аткан Конституциябызга түзөтүүлөрдү, өзгөртүүлөрдү киргизүүнүн негизги принциптери талкууланган жана ал консенсус негизинде жактырылганын жалпы журт жакшы билет. Конституциянын жаңы редакциясынын тексти менен калыс таанышкан адамга орчундуу түзөтүүлөрдүн баары сакталгандыгы ачык көрүнүп турат. Ушунун өзү эле Конституциялык кеңешменин жыйынтыктоочу документи, Конституциянын жаңы редакциясынын негизи катары кабыл алгандыгын айгинелейт. Конституциянын жаңы редакциясын кабылдабагандар дагы чыгып, өз пикирлерин билдиришүүдө. Бул дагы демократиянын жеңиши. Эгерде биз Конституциялык кеңешменин гана сунушу, пикири менен чектеле турган болсок, анда жалпы элдик талкууну уюштуруунун кажети жок болуп, эл талкуудан четте калмак. Талкуу учурунда элден 11 миңден ашык сунуш түштү. Ошонун баарын эксперттик топ иргеп, аздыр-көптүр өзгөртүүлөр менен Конституциянын жаңы редакциясын даярдашты. Элге сунушталып, референдумга коюлуп аткан Конституциянын жаңы редакциясында Конституциялык кеңешме сунуш кылган негизги принциптер сакталып, анын өзөгүн түзүп калды.
Алдыдагы бир палаталуу парламентке 90 депутат шайланаары, ошондой эле партиялык тизме сакталганы Конституциялык кеңеш сунуш кылган мыйзам долбооруна кирген эле, бирок, эксперттик топ иштеп чыгып жалпы референдумга сунуш кылган Конституциянын жаңы редакциясында ошол маселелер дагы камтылбай калган. Буга карата сиздин көз карашыңыз?
Конституциялык кеңешмеде бир палаталуу Жогорку Кеңеште депутаттардын саны 90 болсун деп консенсус менен кабыл алынган, жана депутаттардын 30 пайызы партиялык тизме менен өтүү жагы сунуш кылынган. Конституциялык кеңешменин укугуна көз жүгүртө турган болсок, ал президентке өзүнүн сунушун рекомендация түрүндө берет. Ал чечим толук өзгөрбөй турган нерсе эмес. Ошон үчүн Конституциялык кеңеш тарабынан даярдалган долбоор жалпы элдик талкууга коюлду. Учурунда мен Конституциялык кеңешмеде чыгып сүйлөп, «90 депутат көп болуп калат» деп айткам. 75 деген кайдан чыгып калды? Биринчиден, Мыйзам чыгаруу жыйынында 60 депутат туруктуу негизде иштеп атат. Биздин Эл өкүлдөр жыйынында 12 депутат туруктуу түрдө иштеп атат. Бул төрага, төраганын орун басары, 7 комитеттин төрагалары жана 3 комитеттин туруктуу иштеген орун басарлары. Ошо менен 12 болот. Баарын кошкондо 72 деген сан келип чыгып жатпайбы. Ал эми элден 45, 50, 60 депутат болсун деген сунуштар көп келип түштү. Ошонун баарын жыйынтыктап, жалпылап, социологиялык иликтөөлөрдүн жыйынтыгы менен 75 деген цифра келип атат. Мен бул цифраны оптималдуу сан деп ойлойм.
Ал эми партиялык тизменин кирбей калган себеби боюнча Конституциялык кеңешмеде өзүмдүн пикиримди айткам. Ошол жерде отурган партиянын лидерлерине мындай суроо менен кайрылгам: «Кыргызстандагы бүт партиялардын мүчөлөрүнүн санын кошкондо канча болот?»,- деп. Ошол жерден алган маалыматым боюнча 50 миңден ашпайт экен. Бир кезде урматтуу элдик генерал аталып жүргөн Феликс Кулов да айткан, «партиялар бир автобуска толбойт» деп. Эми биздин республикабызда 2 млн. 500 миңдей шайлоочу бар. Таразанын бир жагына 2 млн. 500 шайлоочуну, экинчи жагына 50 миң шайлоочуну коюп көрүңүз. Партиянын лидерлери, партиялык тизме менен жалпы депутаттардын 50 пайызына чейин шайланышсын деген талаптарды койгон. Ошол акыйкат болобу? Мына жергиликтүү бийликтерге, айыл өкмөттөрүн шайлоонун жыйынтыгына кайрыла турган болсок, партиялар тарабынан көргөзүлгөн талапкерлердин 5-6 гана пайызы өттү. Бул партиялардын негизги мүчөлөрү Бишкек шаарында гана экенин көргөзүп турат. Ал эми элет жеринде партиялардын тамыры терең жайылган эмес.
2005-жылдын декабрына чейин Президент Аскар Акаевдин ыйгарым укугунун сакталышын аныктоо үчүн референдумга экинчи суроонун коюлушу. Мына мыйзамда деле Жогорку Кеңеш, Өкмөт, жалпы эл шайлаган Президент, ошондой эле соттор 2005-жылга чейин иштей берээри көргөзүлгөн. Мына ушундай шартта ушул экинчи суроонун референдумга коюлушу боюнча сиздин пикириңиз кандай?
Бул экинчи суроону Конституциялык кеңешмеде талкуулаганбыз. Бул президенттин жеке өзүнүн демилгеси. Андай суроону коюууга анын укугу бар. Бул көп жагынан саясий мүнөздөгү маселе, юридикалык маселе эмес. Себеби, Конституциянын жаңы редакциясынын текстинде президент дагы, эки палаталуу Жогорку Кеңештин депутаттары дагы, өз мөөнөтү бүткөнчө, өзүнүн милдетин аткара берет деп жазылып турат. Президенттин бул кадамын мен негиздүү деп эсептейм. Себеби, жарым жылдан бери президент кызматынан кетсин деген чакырыктар болуп атат. Айрыкча андай талартар радикалдуу оппозиция тарабынан байма-бай айтылып келе жатат. Ал тургай, президентти кызматтан кетирүү жөнүндө штаб да түзүлгөн. Президенттин ыйгарым укуктарын бүткүл элдик добуш берүү аркылуу бышыктап, мындай чакырыктардын негиздүүлүгүн жокко чыгарып, элге сунушталып аткан Конституциялык реформаны ийгиликтүү жүзөгө ашырыш үчүн, биздин президенттке кубаттуу таяныч берет деген ойдомун. Эгер эл ырастап, президентти дагы бир жолу колдоп беришсе, ар кандай негизсиз куру чакырыктар өзүнөн-өзү жоголобу деп ойлойм. Президент дагы бир жолу элдин ишеничин, мандатын алгандан кийин мөөнөтүнүн аягына чейин жүргүзүп аткан реформаларды чечкиндүү жүргүзүүгө толук мүмкүнчүлүк алат.
Чындыгында мен президенттин Жарлыгы менен түзүлгөн Конституциялык кеңешменин мүчөсү катары, бул кеңешменин бардык жыйындарына катыштым. Конституциялык кеңешменин жыйындарында иштеп аткан Конституциябызга түзөтүүлөрдү, өзгөртүүлөрдү киргизүүнүн негизги принциптери талкууланган жана ал консенсус негизинде жактырылганын жалпы журт жакшы билет. Конституциянын жаңы редакциясынын тексти менен калыс таанышкан адамга орчундуу түзөтүүлөрдүн баары сакталгандыгы ачык көрүнүп турат. Ушунун өзү эле Конституциялык кеңешменин жыйынтыктоочу документи, Конституциянын жаңы редакциясынын негизи катары кабыл алгандыгын айгинелейт. Конституциянын жаңы редакциясын кабылдабагандар дагы чыгып, өз пикирлерин билдиришүүдө. Бул дагы демократиянын жеңиши. Эгерде биз Конституциялык кеңешменин гана сунушу, пикири менен чектеле турган болсок, анда жалпы элдик талкууну уюштуруунун кажети жок болуп, эл талкуудан четте калмак. Талкуу учурунда элден 11 миңден ашык сунуш түштү. Ошонун баарын эксперттик топ иргеп, аздыр-көптүр өзгөртүүлөр менен Конституциянын жаңы редакциясын даярдашты. Элге сунушталып, референдумга коюлуп аткан Конституциянын жаңы редакциясында Конституциялык кеңешме сунуш кылган негизги принциптер сакталып, анын өзөгүн түзүп калды.
Алдыдагы бир палаталуу парламентке 90 депутат шайланаары, ошондой эле партиялык тизме сакталганы Конституциялык кеңеш сунуш кылган мыйзам долбооруна кирген эле, бирок, эксперттик топ иштеп чыгып жалпы референдумга сунуш кылган Конституциянын жаңы редакциясында ошол маселелер дагы камтылбай калган. Буга карата сиздин көз карашыңыз?
Конституциялык кеңешмеде бир палаталуу Жогорку Кеңеште депутаттардын саны 90 болсун деп консенсус менен кабыл алынган, жана депутаттардын 30 пайызы партиялык тизме менен өтүү жагы сунуш кылынган. Конституциялык кеңешменин укугуна көз жүгүртө турган болсок, ал президентке өзүнүн сунушун рекомендация түрүндө берет. Ал чечим толук өзгөрбөй турган нерсе эмес. Ошон үчүн Конституциялык кеңеш тарабынан даярдалган долбоор жалпы элдик талкууга коюлду. Учурунда мен Конституциялык кеңешмеде чыгып сүйлөп, «90 депутат көп болуп калат» деп айткам. 75 деген кайдан чыгып калды? Биринчиден, Мыйзам чыгаруу жыйынында 60 депутат туруктуу негизде иштеп атат. Биздин Эл өкүлдөр жыйынында 12 депутат туруктуу түрдө иштеп атат. Бул төрага, төраганын орун басары, 7 комитеттин төрагалары жана 3 комитеттин туруктуу иштеген орун басарлары. Ошо менен 12 болот. Баарын кошкондо 72 деген сан келип чыгып жатпайбы. Ал эми элден 45, 50, 60 депутат болсун деген сунуштар көп келип түштү. Ошонун баарын жыйынтыктап, жалпылап, социологиялык иликтөөлөрдүн жыйынтыгы менен 75 деген цифра келип атат. Мен бул цифраны оптималдуу сан деп ойлойм.
Ал эми партиялык тизменин кирбей калган себеби боюнча Конституциялык кеңешмеде өзүмдүн пикиримди айткам. Ошол жерде отурган партиянын лидерлерине мындай суроо менен кайрылгам: «Кыргызстандагы бүт партиялардын мүчөлөрүнүн санын кошкондо канча болот?»,- деп. Ошол жерден алган маалыматым боюнча 50 миңден ашпайт экен. Бир кезде урматтуу элдик генерал аталып жүргөн Феликс Кулов да айткан, «партиялар бир автобуска толбойт» деп. Эми биздин республикабызда 2 млн. 500 миңдей шайлоочу бар. Таразанын бир жагына 2 млн. 500 шайлоочуну, экинчи жагына 50 миң шайлоочуну коюп көрүңүз. Партиянын лидерлери, партиялык тизме менен жалпы депутаттардын 50 пайызына чейин шайланышсын деген талаптарды койгон. Ошол акыйкат болобу? Мына жергиликтүү бийликтерге, айыл өкмөттөрүн шайлоонун жыйынтыгына кайрыла турган болсок, партиялар тарабынан көргөзүлгөн талапкерлердин 5-6 гана пайызы өттү. Бул партиялардын негизги мүчөлөрү Бишкек шаарында гана экенин көргөзүп турат. Ал эми элет жеринде партиялардын тамыры терең жайылган эмес.
2005-жылдын декабрына чейин Президент Аскар Акаевдин ыйгарым укугунун сакталышын аныктоо үчүн референдумга экинчи суроонун коюлушу. Мына мыйзамда деле Жогорку Кеңеш, Өкмөт, жалпы эл шайлаган Президент, ошондой эле соттор 2005-жылга чейин иштей берээри көргөзүлгөн. Мына ушундай шартта ушул экинчи суроонун референдумга коюлушу боюнча сиздин пикириңиз кандай?
Бул экинчи суроону Конституциялык кеңешмеде талкуулаганбыз. Бул президенттин жеке өзүнүн демилгеси. Андай суроону коюууга анын укугу бар. Бул көп жагынан саясий мүнөздөгү маселе, юридикалык маселе эмес. Себеби, Конституциянын жаңы редакциясынын текстинде президент дагы, эки палаталуу Жогорку Кеңештин депутаттары дагы, өз мөөнөтү бүткөнчө, өзүнүн милдетин аткара берет деп жазылып турат. Президенттин бул кадамын мен негиздүү деп эсептейм. Себеби, жарым жылдан бери президент кызматынан кетсин деген чакырыктар болуп атат. Айрыкча андай талартар радикалдуу оппозиция тарабынан байма-бай айтылып келе жатат. Ал тургай, президентти кызматтан кетирүү жөнүндө штаб да түзүлгөн. Президенттин ыйгарым укуктарын бүткүл элдик добуш берүү аркылуу бышыктап, мындай чакырыктардын негиздүүлүгүн жокко чыгарып, элге сунушталып аткан Конституциялык реформаны ийгиликтүү жүзөгө ашырыш үчүн, биздин президенттке кубаттуу таяныч берет деген ойдомун. Эгер эл ырастап, президентти дагы бир жолу колдоп беришсе, ар кандай негизсиз куру чакырыктар өзүнөн-өзү жоголобу деп ойлойм. Президент дагы бир жолу элдин ишеничин, мандатын алгандан кийин мөөнөтүнүн аягына чейин жүргүзүп аткан реформаларды чечкиндүү жүргүзүүгө толук мүмкүнчүлүк алат.
