- Абдыганы мырза, референдумдун чукул өтүшүнө карата, сиздин
пикириңиз кандай?
- Биринчиден, мен тактап койгум келет, бул жолку референдум чукулдук жагынан өзгөчө айырмаланган жок. Менин эсимде абдан так сакталып турат, 1998-жылы өткөн референдумда 15-16 күн эле белгиленген болчу. Мурдагы референдум деле 15-16, кээде 20 күн мурда жарыя кылынган. Көп болсо бир ай мурда белгилүү болуп жүрөт мөөнөтү. Ошого караганда күтүлбөстүк жаңылык деп айта албайм. Ал эми жалпы элдик талкууну кошо эске алганда, бул 2-3 айлык мөөнөт болуп атпайбы. Демек эл мурда ушундай мүмкүндүктү билген, талкууга катышкан, убакыт жагынан кызыккан, кайдыгер эмес адам болсо, менимче өзүнүн ойун даана билдиргенге шарт болду, акыркы текст колдоруна жетишсе, окууга үлгүрүшсө деген гана тилекти айткым келет.
- Конституциялык кеңештин акыркы жыйынында дагы көпчүлүк Конституциялык кеңештин мүчөсү катары, сиз өзүңүздүн сын-пикириңизди айттыңыз эле. Бул Эксперттик топ иштеп чыккан Конституциянын жаңы редакциясында бир топ мүчүлүштүктөр болуп калыптыр, муну эске алыш керек деп. Ушул жагынан да оюуңузду уксак.
- Туура. Жалпы талкуудан кийин, президент 2-январда эле эксперттик топту түзүү жөнүндө жарлыгын чыгарбадыбы. Мен аны мыйзамсыз деп айта албайм, президенттин толук акысы бар. Ал конституциялык жактан эч кандай шек санатпайт. Эксперттик топко 13-январга чейин деп мөөнөт коюулган. Конституциялык кеңешменин мүчөлөрү ошол күнү саат 4кө өкмөт үйүнө чакырылды. Мен деле Конституциялык кеңештин мүчөлөрүнүн бири катары, ойлодум эле, эксперттик топтун иши бүттү деп. Даярдалган текстти таратып берип, ошону менен таанышып, президенттин өзү болот, жалпы пикир алмашабыз деген ойдо элем, тилекке каршы ал күнү Курманбек Эргешович кыска маалымат берип эле, «эмнелер өзгөрдү, эмнелер жаңырып атат» деген ооз эки сөзү болду. Бизге таратып беришти жаңы редакциянын текстин, ал абдан чоң кагаз болчу. Аны окуп, талдаш үчүн убакыт керек эле. Ошондуктан Конституциялык кеңештин көпчүлүк мүчөлөрү чукулунан чечим кабыл ала албайбыз, ошон үчүн убакыт бөлүнсө талдап чыгалы деген ой айтышты. Ошону менен биз тарадык. Анан маалымат кетти, бүгүн президент Указ чыгарды, 2-февралга референдум өткөрүүгө деп. Президенттин жардыгы Кыргызстандын аймагында милдеттүү күчкө ээ, талаша турган, тартыша турган эч нерсе көргөн жокмун. Ар ким өзүнүн Конституцияга берилген ыйгарым укуктарын пайдаланууга акысы бар. Мени кубанткан нерсе, Конституциялык кеңешменин мүчөлөрү айткан бир топ жагдайлар, айрым маанилүү маселелер, техникалык мүнөздөгү жаңылыштыктар кийин эске алынып, Президент 23-январда жаңы жардыгын чыгарып бир катар беренелерге олуттуу мүнөздөгү жана техникалык мүнөздөгү түзөтүүлөрдү, кошумчаларды киргизди. Антпей койсо да болмок, бирок кантсе дагы коомдук пикирди эске алып түзөтүү киргизди. Президент кайчы пикирди эске алганы бул жакшы нерсе.
- Референдумдун алдында, жалпы эле саясий окуялардын алдында Жогорку Кеңешке карата көбүрөөк сындар айтыла баштады. Референдумдан кийин Жогорку Кеңештин сапаттык жагында да ушундай өзгөрүүлөр болот деп ойлойсузбу?
- Мен мындай суроолорду 13 жылдан бери парламенттин депутаты, эки сапар эки башка палатада төрага болгон адам катары, угуп, бышы кулак болуп бүткөмүн. Бул көнүмүш, табигый иш. Бул бизде эле эмес башка, өлкөлөрдө дагы кээде боло калып жүргөн иш. Мунун эки себеби бар. Биринчиден, биздин парламент ичинде оппозициялык маанайдагы депутаттар бар. Алар кээде өкмөткө, президентке дагы макул эместигин билдирген, кескин мүнөздөгү сын пикирлерин айтууга жол беришет. Айталык, президентти отставкага кетирүү үчүн атайын кыймыл түзүп, ошого катышып атышат. Бул өтө аша чапкандык. Эмне деп жазышпайт, шылдың кылганга чейин барышат. Президент ошончо сындарды көтөрүп жүргөнүнө рахмат айтыш керек. Ал кишини чын дилинен колдогон кишилер, депутаттарды, парламентти жөнү жок жалпысынан каралай беришет. Бул дагы туура эмес. Биздин парламентте 105 депутат бар, эки палатада эки башка депутаттар бар. Биздин жыйында 60 депутат бар, анын ичинде Усубалиев, Масалиев сыяктуу кадырлуу инсандар бар, жакындан бери мурдагы өкмөт башчысы Курманбек Салиевич да биздин арабызга кошулду. Мен деле убагында өкмөттө иштегем, облус башкаргам. Биз эмне көчөдө жүргөн кишилербизби. Демек, далилдүү, даректүү айтыш керек да. Эгерде бийлик, анда отурган адамдар, өкмөт начар болсо, аларды эл ошондой шайлап атат да. Эмне шайлоо учурунда ойлонушпайт. Жоопкерчилик эки тарапта тең болуш керек. Ошон үчүн демократиялык өлкөлөрдө, укуктук мамлекеттерде шайлоодон шайлоого чейин саясий жол менен парламентти эч убакта таркатпайт. Бул уят иш, ал өзүнүн кемчилигин бирөөгө өткөрө салгандык. Депутатты чакырып алуу деген эч жерде жок, бул тоталитардык, мурдагы коммунисттик өлкөлөрдө болуп келген иш. Чыгым жагынан дагы, иштин натыйжасы жагынан дагы биздин парламент адаттан тыш иш жасаган жери жок. 2 жыл 9 айдын ичинде биз 339 пленардык жыйын өткөрдүк. 21 жолу гана ар кандай себептерден улам кворум болбой калды. Биз республиканын бюджети жөнүндө мыйзамда каралган чектен чыкканыбыз жок.
- Конституциянын жаңы редакциясында Жогорку Кеңештин ички регламентине тиешелүү айрым маселелер Баш мыйзамга киргизилип атат. Айрыкча, Жогорку Кеңеште канча комитет болуш керек, алар кандай иштеш керек, депутатты чакыртып алуу тартиби боюнча. Ушулардын баардыгы Баш мыйзамга киргизилишин кандай ойлойсуз?
- Муну конституциялык деңгээлде жазып атышат. Түпкүлүгүндө нормаларды, Жогорку Кеңештин ишинин натыйжалуулугун арттыруу максатында көрүлүп жатат деп эсептейм, мен ага эч терикпейм. Комитеттер жөнүнүндө дагы, депутаттар жөнүндөгү статьяларды колдойм.
- Абдыганы мырза, дагы бир сурообуз бар. Президент өзүнүн 2005-жылга чейинки ыйгарым укугун референдумга коюп атат. Коомчулукта ушундай пикир тарап кетти, президент өзүнүн ыйгарым укугун референдумга коюп аткандан кийин 2005-жылга чейин. Демек бул бир жылга жетпей парламент тарайт деген сөз эмеспи?
- Мындай окуя Кыргызстанда үчүнчү жолу болуп атат, 90-жылдан берки мезгилди алганда. 93-жылы Конституция кабыл алынганда эле ошондой жазылган, «президент дагы, парламент дагы өзүнүн акыркы мөөнөтүнө чейин иштей берет» деп. 93-жылкы Конституциядан кийин, жашырганда эмне, президент 94-жылы 30-январда референдум өткөрүп, өзүнүн мөөнөтүн бекемдеген, бышыктаган, тастыктаган. Андан кийин ар кандай сөздөр чыгып, Жогорку Кеңеш бул мыйзамдуу эмес деген. Акырында Жогорку Кеңеште 94-жылы сентябрда кворум болбой калып, бир аз эрте, 2-3 ай мурда тарады. Андан эмне утту? Ал үчүн укуктук, конституциялык негиз жок болчу, жанагы иш саясий мүнөздө болгон иш. Азыр деле Жогорку Кеңештин тарашына эч кандай конституциялык негиз жок. Ал эми президенттин экинчи суроо кошумча киргизип атканын, албетте, саясатчы катары түшүнүп турам. Ал антпей койсо деле болмок. Анткени ал мыйзамдын ичинде жүрөт. Өзүнчө бөлүп атканын, өзү да түшүндүрүп атат, «мени оппозиция кетирүүнү көздөп атат, ошон үчүн мен элден дагы ишенич алайын деп коюп атам» деп. Эл өзү чечсин. Менин жалпысынан шегим жок. Ар кандай саясий маанайдын бар экенине карабастан референдум өтөт. Ошондон кийин да Жогорку Кеңешти таратыш керек деген сөз боло берет. Менин, жалпы Жогорку Кеңештин андан корко турган жөнүбүз жок. Анткени, ал үчүн конституциялык негиз жок. Бирок ал саясий көрүнүш катары боло бериши ыктымал. Ал боло берген, боло берет.
Рахмат, бүгүн бизге маек куруп бергениңиз үчүн.
пикириңиз кандай?
- Биринчиден, мен тактап койгум келет, бул жолку референдум чукулдук жагынан өзгөчө айырмаланган жок. Менин эсимде абдан так сакталып турат, 1998-жылы өткөн референдумда 15-16 күн эле белгиленген болчу. Мурдагы референдум деле 15-16, кээде 20 күн мурда жарыя кылынган. Көп болсо бир ай мурда белгилүү болуп жүрөт мөөнөтү. Ошого караганда күтүлбөстүк жаңылык деп айта албайм. Ал эми жалпы элдик талкууну кошо эске алганда, бул 2-3 айлык мөөнөт болуп атпайбы. Демек эл мурда ушундай мүмкүндүктү билген, талкууга катышкан, убакыт жагынан кызыккан, кайдыгер эмес адам болсо, менимче өзүнүн ойун даана билдиргенге шарт болду, акыркы текст колдоруна жетишсе, окууга үлгүрүшсө деген гана тилекти айткым келет.
- Конституциялык кеңештин акыркы жыйынында дагы көпчүлүк Конституциялык кеңештин мүчөсү катары, сиз өзүңүздүн сын-пикириңизди айттыңыз эле. Бул Эксперттик топ иштеп чыккан Конституциянын жаңы редакциясында бир топ мүчүлүштүктөр болуп калыптыр, муну эске алыш керек деп. Ушул жагынан да оюуңузду уксак.
- Туура. Жалпы талкуудан кийин, президент 2-январда эле эксперттик топту түзүү жөнүндө жарлыгын чыгарбадыбы. Мен аны мыйзамсыз деп айта албайм, президенттин толук акысы бар. Ал конституциялык жактан эч кандай шек санатпайт. Эксперттик топко 13-январга чейин деп мөөнөт коюулган. Конституциялык кеңешменин мүчөлөрү ошол күнү саат 4кө өкмөт үйүнө чакырылды. Мен деле Конституциялык кеңештин мүчөлөрүнүн бири катары, ойлодум эле, эксперттик топтун иши бүттү деп. Даярдалган текстти таратып берип, ошону менен таанышып, президенттин өзү болот, жалпы пикир алмашабыз деген ойдо элем, тилекке каршы ал күнү Курманбек Эргешович кыска маалымат берип эле, «эмнелер өзгөрдү, эмнелер жаңырып атат» деген ооз эки сөзү болду. Бизге таратып беришти жаңы редакциянын текстин, ал абдан чоң кагаз болчу. Аны окуп, талдаш үчүн убакыт керек эле. Ошондуктан Конституциялык кеңештин көпчүлүк мүчөлөрү чукулунан чечим кабыл ала албайбыз, ошон үчүн убакыт бөлүнсө талдап чыгалы деген ой айтышты. Ошону менен биз тарадык. Анан маалымат кетти, бүгүн президент Указ чыгарды, 2-февралга референдум өткөрүүгө деп. Президенттин жардыгы Кыргызстандын аймагында милдеттүү күчкө ээ, талаша турган, тартыша турган эч нерсе көргөн жокмун. Ар ким өзүнүн Конституцияга берилген ыйгарым укуктарын пайдаланууга акысы бар. Мени кубанткан нерсе, Конституциялык кеңешменин мүчөлөрү айткан бир топ жагдайлар, айрым маанилүү маселелер, техникалык мүнөздөгү жаңылыштыктар кийин эске алынып, Президент 23-январда жаңы жардыгын чыгарып бир катар беренелерге олуттуу мүнөздөгү жана техникалык мүнөздөгү түзөтүүлөрдү, кошумчаларды киргизди. Антпей койсо да болмок, бирок кантсе дагы коомдук пикирди эске алып түзөтүү киргизди. Президент кайчы пикирди эске алганы бул жакшы нерсе.
- Референдумдун алдында, жалпы эле саясий окуялардын алдында Жогорку Кеңешке карата көбүрөөк сындар айтыла баштады. Референдумдан кийин Жогорку Кеңештин сапаттык жагында да ушундай өзгөрүүлөр болот деп ойлойсузбу?
- Мен мындай суроолорду 13 жылдан бери парламенттин депутаты, эки сапар эки башка палатада төрага болгон адам катары, угуп, бышы кулак болуп бүткөмүн. Бул көнүмүш, табигый иш. Бул бизде эле эмес башка, өлкөлөрдө дагы кээде боло калып жүргөн иш. Мунун эки себеби бар. Биринчиден, биздин парламент ичинде оппозициялык маанайдагы депутаттар бар. Алар кээде өкмөткө, президентке дагы макул эместигин билдирген, кескин мүнөздөгү сын пикирлерин айтууга жол беришет. Айталык, президентти отставкага кетирүү үчүн атайын кыймыл түзүп, ошого катышып атышат. Бул өтө аша чапкандык. Эмне деп жазышпайт, шылдың кылганга чейин барышат. Президент ошончо сындарды көтөрүп жүргөнүнө рахмат айтыш керек. Ал кишини чын дилинен колдогон кишилер, депутаттарды, парламентти жөнү жок жалпысынан каралай беришет. Бул дагы туура эмес. Биздин парламентте 105 депутат бар, эки палатада эки башка депутаттар бар. Биздин жыйында 60 депутат бар, анын ичинде Усубалиев, Масалиев сыяктуу кадырлуу инсандар бар, жакындан бери мурдагы өкмөт башчысы Курманбек Салиевич да биздин арабызга кошулду. Мен деле убагында өкмөттө иштегем, облус башкаргам. Биз эмне көчөдө жүргөн кишилербизби. Демек, далилдүү, даректүү айтыш керек да. Эгерде бийлик, анда отурган адамдар, өкмөт начар болсо, аларды эл ошондой шайлап атат да. Эмне шайлоо учурунда ойлонушпайт. Жоопкерчилик эки тарапта тең болуш керек. Ошон үчүн демократиялык өлкөлөрдө, укуктук мамлекеттерде шайлоодон шайлоого чейин саясий жол менен парламентти эч убакта таркатпайт. Бул уят иш, ал өзүнүн кемчилигин бирөөгө өткөрө салгандык. Депутатты чакырып алуу деген эч жерде жок, бул тоталитардык, мурдагы коммунисттик өлкөлөрдө болуп келген иш. Чыгым жагынан дагы, иштин натыйжасы жагынан дагы биздин парламент адаттан тыш иш жасаган жери жок. 2 жыл 9 айдын ичинде биз 339 пленардык жыйын өткөрдүк. 21 жолу гана ар кандай себептерден улам кворум болбой калды. Биз республиканын бюджети жөнүндө мыйзамда каралган чектен чыкканыбыз жок.
- Конституциянын жаңы редакциясында Жогорку Кеңештин ички регламентине тиешелүү айрым маселелер Баш мыйзамга киргизилип атат. Айрыкча, Жогорку Кеңеште канча комитет болуш керек, алар кандай иштеш керек, депутатты чакыртып алуу тартиби боюнча. Ушулардын баардыгы Баш мыйзамга киргизилишин кандай ойлойсуз?
- Муну конституциялык деңгээлде жазып атышат. Түпкүлүгүндө нормаларды, Жогорку Кеңештин ишинин натыйжалуулугун арттыруу максатында көрүлүп жатат деп эсептейм, мен ага эч терикпейм. Комитеттер жөнүнүндө дагы, депутаттар жөнүндөгү статьяларды колдойм.
- Абдыганы мырза, дагы бир сурообуз бар. Президент өзүнүн 2005-жылга чейинки ыйгарым укугун референдумга коюп атат. Коомчулукта ушундай пикир тарап кетти, президент өзүнүн ыйгарым укугун референдумга коюп аткандан кийин 2005-жылга чейин. Демек бул бир жылга жетпей парламент тарайт деген сөз эмеспи?
- Мындай окуя Кыргызстанда үчүнчү жолу болуп атат, 90-жылдан берки мезгилди алганда. 93-жылы Конституция кабыл алынганда эле ошондой жазылган, «президент дагы, парламент дагы өзүнүн акыркы мөөнөтүнө чейин иштей берет» деп. 93-жылкы Конституциядан кийин, жашырганда эмне, президент 94-жылы 30-январда референдум өткөрүп, өзүнүн мөөнөтүн бекемдеген, бышыктаган, тастыктаган. Андан кийин ар кандай сөздөр чыгып, Жогорку Кеңеш бул мыйзамдуу эмес деген. Акырында Жогорку Кеңеште 94-жылы сентябрда кворум болбой калып, бир аз эрте, 2-3 ай мурда тарады. Андан эмне утту? Ал үчүн укуктук, конституциялык негиз жок болчу, жанагы иш саясий мүнөздө болгон иш. Азыр деле Жогорку Кеңештин тарашына эч кандай конституциялык негиз жок. Ал эми президенттин экинчи суроо кошумча киргизип атканын, албетте, саясатчы катары түшүнүп турам. Ал антпей койсо деле болмок. Анткени ал мыйзамдын ичинде жүрөт. Өзүнчө бөлүп атканын, өзү да түшүндүрүп атат, «мени оппозиция кетирүүнү көздөп атат, ошон үчүн мен элден дагы ишенич алайын деп коюп атам» деп. Эл өзү чечсин. Менин жалпысынан шегим жок. Ар кандай саясий маанайдын бар экенине карабастан референдум өтөт. Ошондон кийин да Жогорку Кеңешти таратыш керек деген сөз боло берет. Менин, жалпы Жогорку Кеңештин андан корко турган жөнүбүз жок. Анткени, ал үчүн конституциялык негиз жок. Бирок ал саясий көрүнүш катары боло бериши ыктымал. Ал боло берген, боло берет.
Рахмат, бүгүн бизге маек куруп бергениңиз үчүн.
