- Өмүрбек мырза, Мыйзам чыгаруу жыйынында экс президент тууралу мыйзам кабыл алынды. Мына ушул мыйзам кабыл алынаар алдында сизди мамлекет башчысы Аскар Акаев өзүнө чакырып 2005-жылы шайлоого барбайм деген өзүнүн убадасын айтыптыр. Ушул тууралуу угармандарга айтып берсеңиз.
- Бул жолку жолугушууда Кыргызстандагы шайлоо системасын өзгөртүү, Кыргызстандын саясый турмушунда саясий партиялардын ролун өнүктүрүү боюнча мурда баштаган сөздү уланттык. Сөз шайлоо жөнүндө болгондон кийин алдыда болуучу жергиликтүү шайлоо, парламенттик шайлоо, андан кийин президенттик шайлоо боюнча да кыска сөз болду. Президент Акаев мурун көп жолу айтып жүргөндөй, бул жолу да 2005-жылы президенттик шайлоо болоорун, ал шайлоого катышпай тургандыгын, Кыргызстанда жетишерлик өнүгүп-өскөн кадрлар даяр болгонун, алар объективдүү, адилеттүү шайлоодо өз күчүн көрсөтүп, эл каалаганын тандап ала турганга шарт түзгөнгө өзү аракет кыла тургандыгын айтып өттү. Бирок, мен дагы кайталайм, сөзүбүздүн негизги темасы бул шайлоо системасын өзгөртүү жөнүндө болгон.
- Өмүрбек мырза, мамлекет башчысы кийинки президенттик шайлоого барбайм деп көп эле жолу айтты, ага өзүңүз дагы көп жолу күбө болдуңуз. Чындыгында президенттин ушундай сөзүнө, убадасына саясатчы катары ишенесизби?
- Бүгүнкү саясий кырдаалга карап президент өз сөзүнө турат деген жыйынтыкка келгенге негиз болуп атат. Кыргызстанда болуп жаткан окуяларга чет элдик, эларалык уюмдардын көз караштары, экономикалык, социалдык, саясий ситуация кийинки шайлоодо бүгүнкү президент Аскар Акаев катышпайт дегенге толук негиз берет. Ошол негиздердин бири болуп жакында депутаттар тарабынан кабыл алынган «Экс президенттин кепилдиктери жөнүндө» мыйзам дагы аны ырастап тургансыйт.
- Сиз президентке жолуккан учурда, келерки парламенттик шайлоого кайрадан партиялык тизмени киргизүү маселеси күн тартибине коюлуп калышы ыктымалдыгын айтыптыр, деген пикир коомчулукта сөз болуп жүрөт. Анын чындыгы канчалык? Ушул тууралуу да айтып берсеңиз?
- Биздин жолугушууларда жергиликтүү кеңештерге боло турган шайлоолор жөнүндө сөз болуп, ага партиялардын катышуу мүмкүнчүлүгүн көбөйтүү боюнча маселе козголгон. Албетте, эгерде партиялар өзүн көрсөтө алса, жергиликтүү шайлоодо элдин колдоосуна ээ болсо, 2010-жылы боло турган парламенттик шайлоодо пропорционалдык шайлоо принциби кирип калышы ыктымал. Мен ойлойм, эгер партиялар жер жерлерде күчөсө, ар бир айыл өкмөтүндө, ар бир шаарда күчтүү уюмдары болуп, жергиликтүү кеңеште депутаттары болуп, элдин ишенимине татый ала турган болсо, кийинки 2010-жылкы парламенттик шайлоо партиялык принципте өтүшү мүмкүн.
- Өмүрбек мырза, айрым аналитиктер айтып атышат, парламент күзүндө таркатылат, мөөнөтүнөн мурда парламент, мөөнөтүнөн мурда президент шайланат деп. Кийинки мезгилде Ак үйдүн саясатын колдогон маалымат каражаттары дагы парламент тууралуу бир жактуу макалаларды, берүүлөрдү байма-бай чыгарып келет. Саясатчы катары ушуну айтып берсеңиз, парламент өз мөөнөтүнөн мурда таркатылабы, өз мөөнөтүнөн мурда парламентке шайлоо өтөбү?
- Биринчи кезекте парламентти өз убагында таркатууну эңсеген саясатчылар Кыргызстанда арбын. Андайлар оппозициялык күчтөрдүн арасынан да, президенттин айланасындагы, өкмөттөгү күчтөрдүн арасынан да табылат. Бирок, көп адамдар А. Акаев өз талапкерлигин президенттик шайлоодо кайра коёбу, койбойбу деген маселени көбүрөөк көтөрө баштады. Менин оюмча, биздин президентте мөөнөтүнөн мурун өз кызматын таштап кетип калуу мүмкүнчүлүгү да бар деп эсептейм. Анткени биз жакында кабыл алган мыйзам кандайдыр бир даражада экс президентке кепилдик түзүп, президент күтүүсүз кадамдарды жасаганга жол ачып берди.
- Экс президент жөнүндөгү мыйзам негизинен Мыйзам чыгаруу жыйынында көп талкууга алынбай, талаш- тартышты жаратпай өттү. Аталган мыйзамдын айрым беренелеринде, келечекте экс президентке өтө эле зор укуктар берилип калгандыгы тууралу да айтып атышат. Буга карата сиздин оюңуз.
- Анын ичинде өтө деле чоң укуктар жок. Азыр биринчи экс президентке 3 млн. сомго жакын жылына каражат талап кылынган кепилдиктерди алып бердик. Бирок, бул жыл сайын каралып, өлкөнүн финансылык абалына жараша карала турган өлчөм. Албетте, ушул жерде көп адамдар көңүл бурдубу, бурбадыбы, бир жобо бар, ошонун гана бир аз талаш жерлери бар. Өзүңүз билесиз, экс президентке референдум аркылуу абсолюттук кол тийбестик статус берилген. Башкача айтканда, президентти эч ким, эч качан жасаган кылык - жоруктары үчүн кылмыш жасаса да жоопко тартышы мүмкүн эмес деген жобо өтүп кетти. Албетте, аны мыйзамга киргиздик Конституцияда болгондон кийин. Андан башка мыйзамдын экинчи кеңейтилген вариантында ушул жоболор экс президенттин үй-бүлө мүчөлөрүнө да таратылат, бул аялы, өзү менен кошо жашап жаткан балдары жөнүндө сөз болуп отурат. Ошол үй-бүлө мүчөлөрүнө да таратылат деген жобо болду. Мына кечээ Тургуналиев силердин студияда өткөн «тегерек үстөлдө» мыйзам тууралуу саясий соода дегендей сөз айткан. Кандайдыр бир даражада Тургуналиев мырза туура айтып отурат. Бул жерде саясий соода эмес, бул жерде компромисстик. Өзүңүз белгиледиңиз, парламентте бул бир да каршы пикирди жаратпады. Баары мунун туура эмес экенин билип отурса дагы бүгүн ушул зарыл экенин түшүнүштү окшойт. Эгер бүгүн ушундай чечимге, мындай курмандыкка барбасак, балким, бизди мындан да көп татаал маселелер күтүп тургандыр. Ушул маселени тынч, ынтымак жолу менен көздү жумуп, ушундай чечүү зарыл деп бүткүл саясий күчтөр негизинен бир пикирде талкуусуз, каршы сөз сүйлөбөстөн добуш берип кабыл алышты. Ошондуктан мен айтат элем, Кыргызстандын тарыхы жаңы президент келгенде башталып, ал бийликтен кеткенде бүтпөшү керек. Биз экс президент жөнүндө мыйзам кыбыл алганда коомдун күн тартибинде президент алмашат деген маселенин официалдуу коюлушу болду деп түшүнүшүбүз керек. Муну биздин анча-мынча оппоненттер бар, алар жакшы түшүнбөй атат, бул официалдуу маселенин коюлушу.
- Өмүрбек мырза, мына президент шайлоого катышпайм деп өзү дагы бышыктап атат, саналуу гана адамдар келерки президенттик шайлоого катышам деп, өзүлөрүнүн пикирин билдирип чыкты. Мына, сиз мурдагы шайлоодо талапкер катары чыккансыз. Алдыдагы президенттик шайлоого талапкер катары кайра катышасызбы?
- Муну айтыш кыйын, ситуация көргөзөт. Мен бир гана нерсени бүгүн айта алам, эгер президент Аскар Акаев 12-июлда боло турган «тегерек үстөлдө» саясий партиялардын жана башка коомдук уюмдардын алдында сөзүн кайталап, 2005-жылы мен кайра президенттикке койбойм деп айта турган болсо талапкерлердин саны, менин оюмча, абдан көбөйөт. Жыйырмадан кем эмес азамат, эгер Аскар Акаевич койбой калса, өз бактыбызды сынап көрсөк деп алдын-ала даярданып тургандар жөнүндө менин кабарым бар. Ал эми өзүм жөнүндө болсо, азырынча ачык жарыялоо эрте. Анткени бизден ким коет, кимдин кандай мүмкүнчүлүгү бар, бизде көз карашыбыз бирдей болгон бир топ саясатчылар бар. Биз кеңешип, кимдин мүмкүнчүлүгү көбүрөөк, коомчулуктан колдоосу кандай, көптөгөн факторлорду эске алып чечим кабыл алышыбыз керек. Ошондуктан биз бир топ солчул багыттагы саясатчылар жети өлчөп, бир кесип, кимди аттандыраарыбызды чогуу чечебиз.
- Бул жолку жолугушууда Кыргызстандагы шайлоо системасын өзгөртүү, Кыргызстандын саясый турмушунда саясий партиялардын ролун өнүктүрүү боюнча мурда баштаган сөздү уланттык. Сөз шайлоо жөнүндө болгондон кийин алдыда болуучу жергиликтүү шайлоо, парламенттик шайлоо, андан кийин президенттик шайлоо боюнча да кыска сөз болду. Президент Акаев мурун көп жолу айтып жүргөндөй, бул жолу да 2005-жылы президенттик шайлоо болоорун, ал шайлоого катышпай тургандыгын, Кыргызстанда жетишерлик өнүгүп-өскөн кадрлар даяр болгонун, алар объективдүү, адилеттүү шайлоодо өз күчүн көрсөтүп, эл каалаганын тандап ала турганга шарт түзгөнгө өзү аракет кыла тургандыгын айтып өттү. Бирок, мен дагы кайталайм, сөзүбүздүн негизги темасы бул шайлоо системасын өзгөртүү жөнүндө болгон.
- Өмүрбек мырза, мамлекет башчысы кийинки президенттик шайлоого барбайм деп көп эле жолу айтты, ага өзүңүз дагы көп жолу күбө болдуңуз. Чындыгында президенттин ушундай сөзүнө, убадасына саясатчы катары ишенесизби?
- Бүгүнкү саясий кырдаалга карап президент өз сөзүнө турат деген жыйынтыкка келгенге негиз болуп атат. Кыргызстанда болуп жаткан окуяларга чет элдик, эларалык уюмдардын көз караштары, экономикалык, социалдык, саясий ситуация кийинки шайлоодо бүгүнкү президент Аскар Акаев катышпайт дегенге толук негиз берет. Ошол негиздердин бири болуп жакында депутаттар тарабынан кабыл алынган «Экс президенттин кепилдиктери жөнүндө» мыйзам дагы аны ырастап тургансыйт.
- Сиз президентке жолуккан учурда, келерки парламенттик шайлоого кайрадан партиялык тизмени киргизүү маселеси күн тартибине коюлуп калышы ыктымалдыгын айтыптыр, деген пикир коомчулукта сөз болуп жүрөт. Анын чындыгы канчалык? Ушул тууралуу да айтып берсеңиз?
- Биздин жолугушууларда жергиликтүү кеңештерге боло турган шайлоолор жөнүндө сөз болуп, ага партиялардын катышуу мүмкүнчүлүгүн көбөйтүү боюнча маселе козголгон. Албетте, эгерде партиялар өзүн көрсөтө алса, жергиликтүү шайлоодо элдин колдоосуна ээ болсо, 2010-жылы боло турган парламенттик шайлоодо пропорционалдык шайлоо принциби кирип калышы ыктымал. Мен ойлойм, эгер партиялар жер жерлерде күчөсө, ар бир айыл өкмөтүндө, ар бир шаарда күчтүү уюмдары болуп, жергиликтүү кеңеште депутаттары болуп, элдин ишенимине татый ала турган болсо, кийинки 2010-жылкы парламенттик шайлоо партиялык принципте өтүшү мүмкүн.
- Өмүрбек мырза, айрым аналитиктер айтып атышат, парламент күзүндө таркатылат, мөөнөтүнөн мурда парламент, мөөнөтүнөн мурда президент шайланат деп. Кийинки мезгилде Ак үйдүн саясатын колдогон маалымат каражаттары дагы парламент тууралуу бир жактуу макалаларды, берүүлөрдү байма-бай чыгарып келет. Саясатчы катары ушуну айтып берсеңиз, парламент өз мөөнөтүнөн мурда таркатылабы, өз мөөнөтүнөн мурда парламентке шайлоо өтөбү?
- Биринчи кезекте парламентти өз убагында таркатууну эңсеген саясатчылар Кыргызстанда арбын. Андайлар оппозициялык күчтөрдүн арасынан да, президенттин айланасындагы, өкмөттөгү күчтөрдүн арасынан да табылат. Бирок, көп адамдар А. Акаев өз талапкерлигин президенттик шайлоодо кайра коёбу, койбойбу деген маселени көбүрөөк көтөрө баштады. Менин оюмча, биздин президентте мөөнөтүнөн мурун өз кызматын таштап кетип калуу мүмкүнчүлүгү да бар деп эсептейм. Анткени биз жакында кабыл алган мыйзам кандайдыр бир даражада экс президентке кепилдик түзүп, президент күтүүсүз кадамдарды жасаганга жол ачып берди.
- Экс президент жөнүндөгү мыйзам негизинен Мыйзам чыгаруу жыйынында көп талкууга алынбай, талаш- тартышты жаратпай өттү. Аталган мыйзамдын айрым беренелеринде, келечекте экс президентке өтө эле зор укуктар берилип калгандыгы тууралу да айтып атышат. Буга карата сиздин оюңуз.
- Анын ичинде өтө деле чоң укуктар жок. Азыр биринчи экс президентке 3 млн. сомго жакын жылына каражат талап кылынган кепилдиктерди алып бердик. Бирок, бул жыл сайын каралып, өлкөнүн финансылык абалына жараша карала турган өлчөм. Албетте, ушул жерде көп адамдар көңүл бурдубу, бурбадыбы, бир жобо бар, ошонун гана бир аз талаш жерлери бар. Өзүңүз билесиз, экс президентке референдум аркылуу абсолюттук кол тийбестик статус берилген. Башкача айтканда, президентти эч ким, эч качан жасаган кылык - жоруктары үчүн кылмыш жасаса да жоопко тартышы мүмкүн эмес деген жобо өтүп кетти. Албетте, аны мыйзамга киргиздик Конституцияда болгондон кийин. Андан башка мыйзамдын экинчи кеңейтилген вариантында ушул жоболор экс президенттин үй-бүлө мүчөлөрүнө да таратылат, бул аялы, өзү менен кошо жашап жаткан балдары жөнүндө сөз болуп отурат. Ошол үй-бүлө мүчөлөрүнө да таратылат деген жобо болду. Мына кечээ Тургуналиев силердин студияда өткөн «тегерек үстөлдө» мыйзам тууралуу саясий соода дегендей сөз айткан. Кандайдыр бир даражада Тургуналиев мырза туура айтып отурат. Бул жерде саясий соода эмес, бул жерде компромисстик. Өзүңүз белгиледиңиз, парламентте бул бир да каршы пикирди жаратпады. Баары мунун туура эмес экенин билип отурса дагы бүгүн ушул зарыл экенин түшүнүштү окшойт. Эгер бүгүн ушундай чечимге, мындай курмандыкка барбасак, балким, бизди мындан да көп татаал маселелер күтүп тургандыр. Ушул маселени тынч, ынтымак жолу менен көздү жумуп, ушундай чечүү зарыл деп бүткүл саясий күчтөр негизинен бир пикирде талкуусуз, каршы сөз сүйлөбөстөн добуш берип кабыл алышты. Ошондуктан мен айтат элем, Кыргызстандын тарыхы жаңы президент келгенде башталып, ал бийликтен кеткенде бүтпөшү керек. Биз экс президент жөнүндө мыйзам кыбыл алганда коомдун күн тартибинде президент алмашат деген маселенин официалдуу коюлушу болду деп түшүнүшүбүз керек. Муну биздин анча-мынча оппоненттер бар, алар жакшы түшүнбөй атат, бул официалдуу маселенин коюлушу.
- Өмүрбек мырза, мына президент шайлоого катышпайм деп өзү дагы бышыктап атат, саналуу гана адамдар келерки президенттик шайлоого катышам деп, өзүлөрүнүн пикирин билдирип чыкты. Мына, сиз мурдагы шайлоодо талапкер катары чыккансыз. Алдыдагы президенттик шайлоого талапкер катары кайра катышасызбы?
- Муну айтыш кыйын, ситуация көргөзөт. Мен бир гана нерсени бүгүн айта алам, эгер президент Аскар Акаев 12-июлда боло турган «тегерек үстөлдө» саясий партиялардын жана башка коомдук уюмдардын алдында сөзүн кайталап, 2005-жылы мен кайра президенттикке койбойм деп айта турган болсо талапкерлердин саны, менин оюмча, абдан көбөйөт. Жыйырмадан кем эмес азамат, эгер Аскар Акаевич койбой калса, өз бактыбызды сынап көрсөк деп алдын-ала даярданып тургандар жөнүндө менин кабарым бар. Ал эми өзүм жөнүндө болсо, азырынча ачык жарыялоо эрте. Анткени бизден ким коет, кимдин кандай мүмкүнчүлүгү бар, бизде көз карашыбыз бирдей болгон бир топ саясатчылар бар. Биз кеңешип, кимдин мүмкүнчүлүгү көбүрөөк, коомчулуктан колдоосу кандай, көптөгөн факторлорду эске алып чечим кабыл алышыбыз керек. Ошондуктан биз бир топ солчул багыттагы саясатчылар жети өлчөп, бир кесип, кимди аттандыраарыбызды чогуу чечебиз.
