Мурда Шайлоо кодексинде 98 берене бар болчу. Өзгөртүүлөр жана толуктоолордон кийин кодекс 93 беренеден турат. Кодексти жаңыртуунун башкы максаты - шайлоолордун калыс, ачык жана уюшкандык менен өтүшүнө негиз түзө турган жоболорду киргизүү болду. Буга парламенттеги оңчул, солчул жана борборчул багыттагы депутаттардын өздөрү да ыраазы.
- Биринчиден, шайлоо жашиктери айнектен жасалып, добуш берүү ачык болот, - дейт депутат Адахан Мадумаров Шайлоо кодексиндеги өзгөртүүлөрдүн артыкчылыктарын белгилеп. - Шайлоочулар төрттөн-бештен барып же бир пачка бюллетень салып жаткан болсо анын баары көрүнүп калат. Ошондуктан, бир киши бир гана бюллетень таштай алат. Муну өтө чоң жетишкендик деп бааласак болот. Экинчиден, добуш берип жаткан кабинанын бир гана жагы жабык, калганы ачык болот. Муну эмне себептен талап кылдык? Себеби, мурда көпчүлүк шайлоочулар алдын-ала даярдалып чийип коюлган бюллетендерди чөнтөктөрүнө салып киришип, жашикке ташташчу. Ал жактан таза бюллетень алып чыгып кызыкдар адамга берип, акчасын алып добушун саткан учурлар болгон. Ошондуктан, биз шайлоочунун бүт кыймыл-аракети көрүнүп турсун деген талапты койдук. Бул өтө маанилүү жобо. Болгону кимге добуш берип жатканы гана жашыруун бойдон калат. Андан тышкары элди удургутуп, башын айландырбас үчүн жана шайлоонун так, ачык болушу үчүн президент шайлоого чейинки 90 күндөн ашпаган, 75 күндөн кем болбогон мөөнөттө шайлоо өткөрүүнү жарыялайт деген жобону киргиздик. Ага ылайык Борбордук Шайлоо комиссиясы шайлоо жарыялангандан кийинки он күндүн ичинде округдук, чөлкөмдүк шайлоо комиссияларын түзөт.
Кодекстеги дагы бир маанилүү жаңылык - «үгүт иштери депутаттыкка талапкерлер ырасмий каттоого алынып бүткөндөн кийин башталат» деген жобо болду. Депутаттардын пикири боюнча, мындай норма шайлоочуларды негизги иштеринен алагды кылбоо жана үгүт иштерин ырасмий каттоодон өткөндөн кийин талапкерлердин бардыгы бирдей шартта жана бирдей мөөнөттө баштоого мүмкүнчүлүк алсын деген тилек менен киргизилди. Ал тууралуу депутат Темир Сариев мыйдай дейт:
- Көп мамлекеттерде, маселен, Орусиядай чоң мамлекеттерде деле шайлоолор абдан кыска мөөнөттө өткөндүгүн көрүп жүрөбүз. Аларда шайлоо эки же эки жарым айдын ичинде эле өтөт. Бизде да ошондой мөөнөт болсун дедик. Эми үгүт иштери шайлоого 25 күн гана калганда бардыгы үчүн жалпы башталат.
Депутаттардын талашын жаратып, бирок, добуш бере келгенде колдоого ээ болгон жаңы нормалардын бири –округдук жана участкалык шайлоо комиссияларын түзүү маселеси болду. Кабыл алынган нормага ылайык мындан ары округдук шайлоо комиссияларын Борбордук шайлоо комиссиясы, участкалык шайлоо комиссияларын болсо округдук комиссиялар түзө турган болду. Комиссия курамы болсо ар кандай саясий күчтөрдүн өкүлдөрүнөн дыкат тандалып түзүлөт.
Дагы бир урунттуу жаңы нормага ылайык Кыргызстанда акыркы 5 жылда үзгүлтүксүз жашаган, анын ичинде ар жылы чет өлкөдө иштеген командировкасы 6 айдан ашпаган атуул гана талапкер боло алат. Андан тышкары бир шайлоо округундагы шайлоочулардын санынын айырмасы экинчисинен 5%, алыскы жана кыйынчылык менен жете турган шайлоо округдарындагы шайлоочулардын саны 10% ашпасын деген чек коюлду.
Депутаттардын өздөрүнүн да, коомчулуктун да нааразылыгын пайда кылып жаткан жаңылык - шайлоо алдындагы үгүт иштерине массалык маалымат каражаттарынын катышуусу жөнүндөгү нормалардын бүдөмүк жазылганы болду.
- Үгүт, реклама менен катардагы эле журналисттик материалдын айырмасы боюнча көп талаш-тартыштар болушу мүмкүн. - дейт депутат Темир Сариев. -
Эгер журналист саясий абалга кызыгып, талапкердин кимисинин көз карашы, программасы жакшы, жаман экендигин өз алдынча иликтеп материал жаза турган болсо, шайлоо комиссиялары аларды үгүт иштери катары баалап, талапкерди шайлоо жарышынан чыгарып коюуга негиз түзүлүп калды.
Депутаттардын пикири боюнча, кодекс учурдун талабына жооп бергидей болуп өзгөртүлдү. Эмки милдет - аны бузбай колдонуу. Бирок, бийлик административдик ресурсту катуу пайдаланып жиберсе, шайлоочулар калыстыктан таябы деген кооптонуулар да бар. «Атуулдук коом коррупцияга каршы» бейөкмөт уюмунун төрайымы Төлөкан Исмаилованын айтымында, андай абалга жеткирбөш үчүн атуулдук коом азыртадан аракет көрө баштады.
- Биринчиден, шайлоо жашиктери айнектен жасалып, добуш берүү ачык болот, - дейт депутат Адахан Мадумаров Шайлоо кодексиндеги өзгөртүүлөрдүн артыкчылыктарын белгилеп. - Шайлоочулар төрттөн-бештен барып же бир пачка бюллетень салып жаткан болсо анын баары көрүнүп калат. Ошондуктан, бир киши бир гана бюллетень таштай алат. Муну өтө чоң жетишкендик деп бааласак болот. Экинчиден, добуш берип жаткан кабинанын бир гана жагы жабык, калганы ачык болот. Муну эмне себептен талап кылдык? Себеби, мурда көпчүлүк шайлоочулар алдын-ала даярдалып чийип коюлган бюллетендерди чөнтөктөрүнө салып киришип, жашикке ташташчу. Ал жактан таза бюллетень алып чыгып кызыкдар адамга берип, акчасын алып добушун саткан учурлар болгон. Ошондуктан, биз шайлоочунун бүт кыймыл-аракети көрүнүп турсун деген талапты койдук. Бул өтө маанилүү жобо. Болгону кимге добуш берип жатканы гана жашыруун бойдон калат. Андан тышкары элди удургутуп, башын айландырбас үчүн жана шайлоонун так, ачык болушу үчүн президент шайлоого чейинки 90 күндөн ашпаган, 75 күндөн кем болбогон мөөнөттө шайлоо өткөрүүнү жарыялайт деген жобону киргиздик. Ага ылайык Борбордук Шайлоо комиссиясы шайлоо жарыялангандан кийинки он күндүн ичинде округдук, чөлкөмдүк шайлоо комиссияларын түзөт.
Кодекстеги дагы бир маанилүү жаңылык - «үгүт иштери депутаттыкка талапкерлер ырасмий каттоого алынып бүткөндөн кийин башталат» деген жобо болду. Депутаттардын пикири боюнча, мындай норма шайлоочуларды негизги иштеринен алагды кылбоо жана үгүт иштерин ырасмий каттоодон өткөндөн кийин талапкерлердин бардыгы бирдей шартта жана бирдей мөөнөттө баштоого мүмкүнчүлүк алсын деген тилек менен киргизилди. Ал тууралуу депутат Темир Сариев мыйдай дейт:
- Көп мамлекеттерде, маселен, Орусиядай чоң мамлекеттерде деле шайлоолор абдан кыска мөөнөттө өткөндүгүн көрүп жүрөбүз. Аларда шайлоо эки же эки жарым айдын ичинде эле өтөт. Бизде да ошондой мөөнөт болсун дедик. Эми үгүт иштери шайлоого 25 күн гана калганда бардыгы үчүн жалпы башталат.
Депутаттардын талашын жаратып, бирок, добуш бере келгенде колдоого ээ болгон жаңы нормалардын бири –округдук жана участкалык шайлоо комиссияларын түзүү маселеси болду. Кабыл алынган нормага ылайык мындан ары округдук шайлоо комиссияларын Борбордук шайлоо комиссиясы, участкалык шайлоо комиссияларын болсо округдук комиссиялар түзө турган болду. Комиссия курамы болсо ар кандай саясий күчтөрдүн өкүлдөрүнөн дыкат тандалып түзүлөт.
Дагы бир урунттуу жаңы нормага ылайык Кыргызстанда акыркы 5 жылда үзгүлтүксүз жашаган, анын ичинде ар жылы чет өлкөдө иштеген командировкасы 6 айдан ашпаган атуул гана талапкер боло алат. Андан тышкары бир шайлоо округундагы шайлоочулардын санынын айырмасы экинчисинен 5%, алыскы жана кыйынчылык менен жете турган шайлоо округдарындагы шайлоочулардын саны 10% ашпасын деген чек коюлду.
Депутаттардын өздөрүнүн да, коомчулуктун да нааразылыгын пайда кылып жаткан жаңылык - шайлоо алдындагы үгүт иштерине массалык маалымат каражаттарынын катышуусу жөнүндөгү нормалардын бүдөмүк жазылганы болду.
- Үгүт, реклама менен катардагы эле журналисттик материалдын айырмасы боюнча көп талаш-тартыштар болушу мүмкүн. - дейт депутат Темир Сариев. -
Эгер журналист саясий абалга кызыгып, талапкердин кимисинин көз карашы, программасы жакшы, жаман экендигин өз алдынча иликтеп материал жаза турган болсо, шайлоо комиссиялары аларды үгүт иштери катары баалап, талапкерди шайлоо жарышынан чыгарып коюуга негиз түзүлүп калды.
Депутаттардын пикири боюнча, кодекс учурдун талабына жооп бергидей болуп өзгөртүлдү. Эмки милдет - аны бузбай колдонуу. Бирок, бийлик административдик ресурсту катуу пайдаланып жиберсе, шайлоочулар калыстыктан таябы деген кооптонуулар да бар. «Атуулдук коом коррупцияга каршы» бейөкмөт уюмунун төрайымы Төлөкан Исмаилованын айтымында, андай абалга жеткирбөш үчүн атуулдук коом азыртадан аракет көрө баштады.
