Атомдук энергетика боюнча эл аралык агенттиктин – МАГАТЭнин башчысы Мухаммед Ал-Барадеи ишембиде Ливиянын ядролук курал-жарак программасын көзөмөлдөө боюнча иш-чараларды бул өлкөнүн жетекчилиги менен талкуулаганы Триполиге келди. Өткөн жумада Ливиянын президенти Моаммер Каддафи анын өлкөсү массалык кыргын салуучу куралдарды иштеп чыгууну токтотоорун жарыя кылган. Расмий Триполи, мындан тышкары, МАГАТЭнин эксперттерине ливиялык ядролук обьектилерди алдын-ала эскертүүсүз текшерүүгө укук бере турган макулдашууга кол коюуга даяр экенин билдирди. МАГАТЭнин өкүлү Марк Гвоздецкийдин жума күнү Венада айтканына караганда, Ал-Барадеинин иш сапарынын максаты – Ливиянын мурдагы жана азыркы бардык ядролук аракеттерин текшерүү иштерин баштоо жана кийинки текшерүүлөргө жол ачуу. Анын айтымында, Ал-Барадеинин бул иш сапарынын конкреттүү программасы жок жана баары Триполиде иштин шартына жараша чечилет.
Ливиянын ядролук куралдарды чыгаруудан баш тартышы жана МАГАТЭ менен кепке келиши - америкалык жана улуу британиялык дипломаттардын расмий Триполи менен тогуз ай бою жашыруун сүйлөшүү жүргүзгөнүнүн натыйжасы. Өткөн жекшембиде Ал-Барадеиге МАГАТЭнин кеңсесинде жолугушкан ливиялык өкүлдөр Лондон менен Вашингтон үчүн маанилүү жаңылык айтышты. Алар Ядролук куралдарды жайылтпоо тууралуу келишимге кошумча протоколго кол коюуга Ливия даяр экенин МАГАТЭнин башчысына билдиришти. Бул протоколго кол коюлса, ал уюмдун инспекторлоруна Ливиянын жетекчилигин эч кандай алдын-ала эскертпестен туруп өлкөнүн шектүү ядролук обьектилерин кеңири диапазондо текшере баштаганга мүмкүнчүлүк берет.
Барадеинин айтымында, ал Ливиянын жетекчилиги протоколго кол коеруна ишенет жана Триполинин бул кадамын туура деп эсептейт. Бул протокол - атом бомбасын жасап көргүсү келген мамлекеттерди эл аралык коомчулуктун көзөмөлү алдында кармап туруунун бир жолу. Бул инспекторлорго абдан кеңири мүмкүнчүлүктөрдү берет. Алар реакторлорду, изилдөө борборлорун жана ядролук программада колдонулушу мүмкүн болгон заттарды чыгарганы тууралуу шек туудурган жабык ишканаларды барып көрсө болот.
Ливияга бара турганын дүйшөмбү күнү кабарлап жатып, Барадеи өзүнүн иш сапарынын максатын “Ливиядагы ядролук куралдар программасына тиешелүү абалды изилдеп чыгуу” деп түшүндүрдү. Барадеинин айтымында, ал ядролук курал өндүрүүгө түрткү боло турган бардык иштердин алдын алыш үчүн аракет көрөт.
Барадеинин маалыматына караганда, МАГАТЭ Ливиянын ядролук жабдууларды жана материалдарды сатып алып жүргөнүн билген жана бул маалымат МАГАТЭге берилүүгө тийиш болчу. Эми Ливия Ядролук куралды таратпоо тууралуу 1970-жылы күчүнө кирген келишимди канчалык даражада бузганын аныктоо милдети турат. Ливия бул келишимге 1969-жылы кол коюп, 1975-жылы ратификациялаган.
Ал-Барадеинин айтымында, бул өлкөдө ачыкталууга тийиш болгон, бирок ачыкталбаган айрым бир материалдар бар экенин ага ливиялыктар маалымдашкан. Ал Ливия центрифугаларды жана уранды байытыш үчүн сатып алып жүрүшкөнүн айтты. Ливиянын мамлекеттик кызматкерлери ага өлкөнүн ядролук программасы баштапкы баскычында болгонун жана аны тейлей турган эч кайсы өндүрүш каражаттары өнүкпөгөнүн айтышкан. МАГАТЭнин башчысынын Ливиядагы иш сапары канчалык жемиштүү болоору жакында билинет.
Ливиянын ядролук куралдарды чыгаруудан баш тартышы жана МАГАТЭ менен кепке келиши - америкалык жана улуу британиялык дипломаттардын расмий Триполи менен тогуз ай бою жашыруун сүйлөшүү жүргүзгөнүнүн натыйжасы. Өткөн жекшембиде Ал-Барадеиге МАГАТЭнин кеңсесинде жолугушкан ливиялык өкүлдөр Лондон менен Вашингтон үчүн маанилүү жаңылык айтышты. Алар Ядролук куралдарды жайылтпоо тууралуу келишимге кошумча протоколго кол коюуга Ливия даяр экенин МАГАТЭнин башчысына билдиришти. Бул протоколго кол коюлса, ал уюмдун инспекторлоруна Ливиянын жетекчилигин эч кандай алдын-ала эскертпестен туруп өлкөнүн шектүү ядролук обьектилерин кеңири диапазондо текшере баштаганга мүмкүнчүлүк берет.
Барадеинин айтымында, ал Ливиянын жетекчилиги протоколго кол коеруна ишенет жана Триполинин бул кадамын туура деп эсептейт. Бул протокол - атом бомбасын жасап көргүсү келген мамлекеттерди эл аралык коомчулуктун көзөмөлү алдында кармап туруунун бир жолу. Бул инспекторлорго абдан кеңири мүмкүнчүлүктөрдү берет. Алар реакторлорду, изилдөө борборлорун жана ядролук программада колдонулушу мүмкүн болгон заттарды чыгарганы тууралуу шек туудурган жабык ишканаларды барып көрсө болот.
Ливияга бара турганын дүйшөмбү күнү кабарлап жатып, Барадеи өзүнүн иш сапарынын максатын “Ливиядагы ядролук куралдар программасына тиешелүү абалды изилдеп чыгуу” деп түшүндүрдү. Барадеинин айтымында, ал ядролук курал өндүрүүгө түрткү боло турган бардык иштердин алдын алыш үчүн аракет көрөт.
Барадеинин маалыматына караганда, МАГАТЭ Ливиянын ядролук жабдууларды жана материалдарды сатып алып жүргөнүн билген жана бул маалымат МАГАТЭге берилүүгө тийиш болчу. Эми Ливия Ядролук куралды таратпоо тууралуу 1970-жылы күчүнө кирген келишимди канчалык даражада бузганын аныктоо милдети турат. Ливия бул келишимге 1969-жылы кол коюп, 1975-жылы ратификациялаган.
Ал-Барадеинин айтымында, бул өлкөдө ачыкталууга тийиш болгон, бирок ачыкталбаган айрым бир материалдар бар экенин ага ливиялыктар маалымдашкан. Ал Ливия центрифугаларды жана уранды байытыш үчүн сатып алып жүрүшкөнүн айтты. Ливиянын мамлекеттик кызматкерлери ага өлкөнүн ядролук программасы баштапкы баскычында болгонун жана аны тейлей турган эч кайсы өндүрүш каражаттары өнүкпөгөнүн айтышкан. МАГАТЭнин башчысынын Ливиядагы иш сапары канчалык жемиштүү болоору жакында билинет.
