1994-жылы филология илимдеринин кандидаты Батма Кебекованын Арстанбектин өмүр жолуна жана чыгармачылыгына арналган «Арстанбек» аттуу илимий китепчеси, ушул эле жылы акындын «Арстанбек» ырлар жыйнагы басылмадан он миң нускада жарык көрөт. Ошентип, көптөн бери көксөгөн окурмандар Арстанбектин көөнөрбөс мурастары менен кең-кесири таанышууга мүмкүнчүлүк алышты.
Арстанбек замандаштарынын айтымында эң бир мукам үндүү, ырды кара нөшөрдөй төккөн ак таңдай ырчы, алдына кыл тырмагандардын эч бирин чыгарбаган улуу комузчу болуптур. Ал ырларын тек гана комуздун коштоосунда чыгарып, ырдаптыр. Бирок, бүгүнкү күнгө чейин эмнегедир алп акындын философиялык ойлорго ширелишкен терме, санат, үлгү, насыят, жоктоо, керээз жана башка ырлары, канаттуу айтыштары төкмө акындар, ырчылар тарабынан аткарылбай, угармандарга жетпей келет. Мына ушундай өксүктү эске алып, Арстанбектин алымсабак айтыштарынын туу чокусу аталган - азылуу казак акыны Сүйүмбай менен айтышкан алымсабагынын үзүндүсүнөн тааныштырып өтөлү.
Эки алп акындын айтышы мындайча жагдайда өтүптүр. 1850-жылдын тегерегинде Түптөгү Аалыбайдын ашынан кийин Ысыккөлдүн Жетиөгүз аймагында Чоң Ормон, Кара Байтик, баатыр Жантай, Көлдүн эл башкарган жакшылары, казактын Тезек төрөсү, Бөлтүрүгү, төкмө акын Сүйүмбай катышкан чоң аш болот. Меймандар ак өргөгө кирип жайланышкандан кийин Бөлтүрүк Сүйүмбайга: «Кана ырчым, сүйлөй атыр, кызыл тилди бүлөй атыр» - дейт. Ошондо Сүйүмбай кыргыз манаптары менен мындайча саламдашат:
Ассалом алейкум, бурадарым, кыргыздарым.
Ай-күнгө тете жылдыздарым.
Силерди аңсап келдим ат арытып,
Жүрөк акын Сүйүмбай ыр бастагын,
Таскак уруп, аргымактай бой тастагын,
Кан Ормон, Кара Байтик, баатыр Жантай,
Бармысың мал-жан аман, жайың калай?
Кара жок бир ишинде оңшей хансың,
Баркыңды айта берсем сөз жетмейди,
Бааңды салмактасам пул жетмейди,
Ар бириң ат көтөрмес албан жансың,
Аркы атаң эр Атаке, баатыр Жантай,
Басыңа кийдиң бөрү кызыл алтай,
Жүзүңдү бир көрсөм деп баатыр сенин.
Элимде эңсөшү эдим далай-далай.
Кан Ормон болмас иске бурулмайды,
Кан Жантай ак шумкардай шуулдайды,
Мөмөлүү Кара Байтик чынар агам,
Сан торгай бутагында шырылдайды,
Камчысын Кара Байтик катуу учтаса,
Азыр тур мүлдө кыргыз кырылганы - деп, учурашат.
Бирок, казак султандары Сүйүмбайдын кыргыз манаптарын көкөлөтө мактап, зобололорун көтөрө ырдаганын жактыра беришпейт. Аны байкап калган Бөлтүрүк: «Не болдың, Суке мыншалык, ай мен күндүн өз орду бар гой, дурустеп ырдасаңшы» - деп Сүйүмбайга сөз ыргытат. Ошондо Сүйүмбай комдоно туруп, ырын мындайча улантат:
Осы отырган манаптар,
Айткан сөзүм жаратар.
Ээр токуму алтындан,
Бир ат бергин минерге,
Алтын чапан жабарсың,
Асем менен киерге,
Марттыгыңды билерге.
Он алты жасар бир кыз бер.
Алышып ойноп күлөргө,
Нарк билбеген адамдар,
Акындын сөзүн билерби,
Бир актай үй бергин,
Эңкейип ага кирерге,
Беш-алты атан түйө бер,
Жүгүмдү артып жүрөргө.
Токсон жылкы бериңиз - деп, андан ары кыргыздардан кур кол кетпесин, «Кыз берсең күң, өзүмө эки кул бергин, азда болсо аламын» - деп, Кан Ормондун, Байтик, Кан Жантайдын башынан бак-дөөлөт кетпесин айтып ырдайт.
Аш-тойлордо суранып ырдаганды жаман көргөн сыпайы ырчы Арстанбек Сүйүнбайдын кайырчыдай суранып ырдаганына жини келет. Анын үстүнө өткөндөгү Аалыбайдын ашында кыргыз акыны Катаган: «Кененсары, Норузбайыңды өлтүрүп, башын итке салганым, канакей кегиң алганың» - деп, Сүйүмбайды чуулуу сөздөр менен каптап ырдаганы калыстарга жакпай, байгени Сүйүмбайга жөн эле берип койгондун кегин алыш үчүн Арстанбек:
Оо, Сүйүмбай, токтогун,
Алсыздын сөзүн козгодуң.
Мойнуңа көлбар асынып,
Алакан жайган таз белең,
Ырчылыгың пас белең?
Кечээ Аалыбайдын ашында,
Кан Боронбай башында,
Акылмандар кашында
Бел жорутпай байге алып,
Сен кыныгып калган окшодуң,
Ээ, Экейден чыккан Сүйүмбай,
Айткан сөзүң куюндай,
Бөлөктү көрбө буюмдай.
Келе сала бер дейсиң
Калганбы напсиң тыйылбай,
Кол жайдырып кыргызга,
Экир чобур ат бериш,
Жер жайнаган жылкылуу,
Кезек Төрө ханы,
Журт башкарган баарыңа,
Ошончо эле кыйынбы, - деп, Сүйүнбайдын жүктөгөнгө мүлкү, артарга төөсү, ичерге чайы, чайнарга майы, кийерге шайсы, көнөчөгүндө каймагы, эзип ичерге сүзмөсү жоктугун баса ырдайт. Анан Арстанбек «кул, күң жумшай турган Сүйүмбай сен белең, мактанбагын казагым, Абылай кулдун тукуму Кененсары, Норузбай кесирлүү чыкканын, коңшу жаткан кыргызды чаап, кылычтарын кандаганын, акыры алардын мазасы чыгып, кыргыздан казасы тапканын» жана башка жактарын куйкумдуу сөздөр менен шыбай ырдап, эки кончун бир кончуна катат. Ошондо Сүйүмбай кыргыздын кырк кыздан тараганын, Арстанбектин бийдин баласы болсо да босогосун аттабаганын жана башка жактарынын быкыйын чукуй ырдап келип:
Оо, Арстанбек акыным,
Айың сөзгө жакыным,
Тегиңди айтып мактандың.
Мени тексиз деп айтың, каптадың
Менин ата-тегим ыр болгон
Ыр менен күүгө пир болгон
Сөз чынына келели - деп, Сүйүмбай Арстанбектин балалык чагын, көргөн күндөрүн сындайт. Арстанбек комузунун кулагын толгоп, жооп кайтармакчы болот. Ошол учурда манап Боромбай колун көтөрүп, токто дегендей белги берет. Ошондо ак өргөдө отурушкан кыргыз, казак султан, бий, бектери: "Түбү бирге эл элек, Уруш-талаш ыркыбызды кетирди. Ынтымакка жаңыдан келип отурабыз, өткөн чатактан кеп баштап, Арстанбек сеники да ыңгайсыз болду. Өз кезинде Сүйүмбай да жөн калган жок. Орду менен жооп кайтарды. Сөз жагынан бириңди-бириң жеңе алгандай көрүнбөйсүңөр. Экөөңдүн тең чоң ырчылардан экендигиңерге күбө болдук. Айтыш мындан ары уланса, сөз ырбап, чатакка айланчудай көрүнүп калды. Экөөңө тең ыраазыбыз. Мындан кийин бир-бириңдин алдыңарга чыкпагыла" - дешип ынтымакташтырып, байгесин тең бөлүп беришет. Мына ушундан баштап, Арстанбек менен Сүйүмбай айтышпай, бири-бирин сыйлашып, жылуу мамиледе жүрүшүп, о, дүйнөгө сапар алышыптыр. Ал эми эки алп акындын алгачкы айтышы болсо бүгүнкүдөй муунга өтө айтылып калыптыр.
Арстанбек замандаштарынын айтымында эң бир мукам үндүү, ырды кара нөшөрдөй төккөн ак таңдай ырчы, алдына кыл тырмагандардын эч бирин чыгарбаган улуу комузчу болуптур. Ал ырларын тек гана комуздун коштоосунда чыгарып, ырдаптыр. Бирок, бүгүнкү күнгө чейин эмнегедир алп акындын философиялык ойлорго ширелишкен терме, санат, үлгү, насыят, жоктоо, керээз жана башка ырлары, канаттуу айтыштары төкмө акындар, ырчылар тарабынан аткарылбай, угармандарга жетпей келет. Мына ушундай өксүктү эске алып, Арстанбектин алымсабак айтыштарынын туу чокусу аталган - азылуу казак акыны Сүйүмбай менен айтышкан алымсабагынын үзүндүсүнөн тааныштырып өтөлү.
Эки алп акындын айтышы мындайча жагдайда өтүптүр. 1850-жылдын тегерегинде Түптөгү Аалыбайдын ашынан кийин Ысыккөлдүн Жетиөгүз аймагында Чоң Ормон, Кара Байтик, баатыр Жантай, Көлдүн эл башкарган жакшылары, казактын Тезек төрөсү, Бөлтүрүгү, төкмө акын Сүйүмбай катышкан чоң аш болот. Меймандар ак өргөгө кирип жайланышкандан кийин Бөлтүрүк Сүйүмбайга: «Кана ырчым, сүйлөй атыр, кызыл тилди бүлөй атыр» - дейт. Ошондо Сүйүмбай кыргыз манаптары менен мындайча саламдашат:
Ассалом алейкум, бурадарым, кыргыздарым.
Ай-күнгө тете жылдыздарым.
Силерди аңсап келдим ат арытып,
Жүрөк акын Сүйүмбай ыр бастагын,
Таскак уруп, аргымактай бой тастагын,
Кан Ормон, Кара Байтик, баатыр Жантай,
Бармысың мал-жан аман, жайың калай?
Кара жок бир ишинде оңшей хансың,
Баркыңды айта берсем сөз жетмейди,
Бааңды салмактасам пул жетмейди,
Ар бириң ат көтөрмес албан жансың,
Аркы атаң эр Атаке, баатыр Жантай,
Басыңа кийдиң бөрү кызыл алтай,
Жүзүңдү бир көрсөм деп баатыр сенин.
Элимде эңсөшү эдим далай-далай.
Кан Ормон болмас иске бурулмайды,
Кан Жантай ак шумкардай шуулдайды,
Мөмөлүү Кара Байтик чынар агам,
Сан торгай бутагында шырылдайды,
Камчысын Кара Байтик катуу учтаса,
Азыр тур мүлдө кыргыз кырылганы - деп, учурашат.
Бирок, казак султандары Сүйүмбайдын кыргыз манаптарын көкөлөтө мактап, зобололорун көтөрө ырдаганын жактыра беришпейт. Аны байкап калган Бөлтүрүк: «Не болдың, Суке мыншалык, ай мен күндүн өз орду бар гой, дурустеп ырдасаңшы» - деп Сүйүмбайга сөз ыргытат. Ошондо Сүйүмбай комдоно туруп, ырын мындайча улантат:
Осы отырган манаптар,
Айткан сөзүм жаратар.
Ээр токуму алтындан,
Бир ат бергин минерге,
Алтын чапан жабарсың,
Асем менен киерге,
Марттыгыңды билерге.
Он алты жасар бир кыз бер.
Алышып ойноп күлөргө,
Нарк билбеген адамдар,
Акындын сөзүн билерби,
Бир актай үй бергин,
Эңкейип ага кирерге,
Беш-алты атан түйө бер,
Жүгүмдү артып жүрөргө.
Токсон жылкы бериңиз - деп, андан ары кыргыздардан кур кол кетпесин, «Кыз берсең күң, өзүмө эки кул бергин, азда болсо аламын» - деп, Кан Ормондун, Байтик, Кан Жантайдын башынан бак-дөөлөт кетпесин айтып ырдайт.
Аш-тойлордо суранып ырдаганды жаман көргөн сыпайы ырчы Арстанбек Сүйүнбайдын кайырчыдай суранып ырдаганына жини келет. Анын үстүнө өткөндөгү Аалыбайдын ашында кыргыз акыны Катаган: «Кененсары, Норузбайыңды өлтүрүп, башын итке салганым, канакей кегиң алганың» - деп, Сүйүмбайды чуулуу сөздөр менен каптап ырдаганы калыстарга жакпай, байгени Сүйүмбайга жөн эле берип койгондун кегин алыш үчүн Арстанбек:
Оо, Сүйүмбай, токтогун,
Алсыздын сөзүн козгодуң.
Мойнуңа көлбар асынып,
Алакан жайган таз белең,
Ырчылыгың пас белең?
Кечээ Аалыбайдын ашында,
Кан Боронбай башында,
Акылмандар кашында
Бел жорутпай байге алып,
Сен кыныгып калган окшодуң,
Ээ, Экейден чыккан Сүйүмбай,
Айткан сөзүң куюндай,
Бөлөктү көрбө буюмдай.
Келе сала бер дейсиң
Калганбы напсиң тыйылбай,
Кол жайдырып кыргызга,
Экир чобур ат бериш,
Жер жайнаган жылкылуу,
Кезек Төрө ханы,
Журт башкарган баарыңа,
Ошончо эле кыйынбы, - деп, Сүйүнбайдын жүктөгөнгө мүлкү, артарга төөсү, ичерге чайы, чайнарга майы, кийерге шайсы, көнөчөгүндө каймагы, эзип ичерге сүзмөсү жоктугун баса ырдайт. Анан Арстанбек «кул, күң жумшай турган Сүйүмбай сен белең, мактанбагын казагым, Абылай кулдун тукуму Кененсары, Норузбай кесирлүү чыкканын, коңшу жаткан кыргызды чаап, кылычтарын кандаганын, акыры алардын мазасы чыгып, кыргыздан казасы тапканын» жана башка жактарын куйкумдуу сөздөр менен шыбай ырдап, эки кончун бир кончуна катат. Ошондо Сүйүмбай кыргыздын кырк кыздан тараганын, Арстанбектин бийдин баласы болсо да босогосун аттабаганын жана башка жактарынын быкыйын чукуй ырдап келип:
Оо, Арстанбек акыным,
Айың сөзгө жакыным,
Тегиңди айтып мактандың.
Мени тексиз деп айтың, каптадың
Менин ата-тегим ыр болгон
Ыр менен күүгө пир болгон
Сөз чынына келели - деп, Сүйүмбай Арстанбектин балалык чагын, көргөн күндөрүн сындайт. Арстанбек комузунун кулагын толгоп, жооп кайтармакчы болот. Ошол учурда манап Боромбай колун көтөрүп, токто дегендей белги берет. Ошондо ак өргөдө отурушкан кыргыз, казак султан, бий, бектери: "Түбү бирге эл элек, Уруш-талаш ыркыбызды кетирди. Ынтымакка жаңыдан келип отурабыз, өткөн чатактан кеп баштап, Арстанбек сеники да ыңгайсыз болду. Өз кезинде Сүйүмбай да жөн калган жок. Орду менен жооп кайтарды. Сөз жагынан бириңди-бириң жеңе алгандай көрүнбөйсүңөр. Экөөңдүн тең чоң ырчылардан экендигиңерге күбө болдук. Айтыш мындан ары уланса, сөз ырбап, чатакка айланчудай көрүнүп калды. Экөөңө тең ыраазыбыз. Мындан кийин бир-бириңдин алдыңарга чыкпагыла" - дешип ынтымакташтырып, байгесин тең бөлүп беришет. Мына ушундан баштап, Арстанбек менен Сүйүмбай айтышпай, бири-бирин сыйлашып, жылуу мамиледе жүрүшүп, о, дүйнөгө сапар алышыптыр. Ал эми эки алп акындын алгачкы айтышы болсо бүгүнкүдөй муунга өтө айтылып калыптыр.
