- Накен Касиевич, сиз жетектеген Ош облусунда 2003-жылдын жыйынтыгы кандай болду?
- Быйылкы жылдын башталышы өзүңүз билесиз бир топ катаал болду. Жыл башы жаанчыл болуп, анын кесепетинен бир топ кырсыктар болду, жер көчтү, андан адамдар да набыт болду. Бирок, «жаман айтпай жакшы жок» дегендей, жылдын аягы жакшы аяктады. Өзүңүз билесиз Ош облусу негизинен агрардык регион. Быйыл айыл чарбада жакшы жетишкендиктер болду. Негизги биздин айыл-чарба продукциябыз бул - пахта. Былтыркы жылга караганда, 3 миң тонна пахтаны көбүрөөк жыйнадык. Андан кийин тамеки. Тамеки былтыркыга караганда миң тоннага көбүрөөк жыйналды. Эң негизгиси алардын баасы да былтыркыга караганда бир топ жогору болду. Пахта, тамеки эккен дыйкандарыбыздын мээнети кайтып, быйыл элдин көңүлү көтөрүңкү, буюрса. Быйыл наныбыз да жаман болгон жок. Негизинен - жылыбыз жакшы аяктады. Үйлөрү көчкүнүн кесепетинен таптакыр жараксыз болуп көчөдө калгандар үй менен да камсыз болду. Бирок, чынында, үйлөрүнөн жарака кетип, коркунучта калган, МЧСтен ссуда ала тургандардын саны али да көп. Ошондой болсо да МЧСке быйыл бөлүнгөн 370 млн. сом каражаттын 300 миллиону Ош облусуна келип, биз аны толугу менен өздөштүрдүк.
- Накен Касиевич, алдыдагы жыл социалдык мобилизациялоонун, же болбосо жакырчылыкты жапырт жоюунун жылы болгону жатат. Ош облусу көпчүлүк иликтөөлөргө караганда, жакырчылык өтө жогорку деңгээлдеги облустардын бири деп эсептелет. Ошол жакырчылыктын кыскарышы облуста кандай жүрүп атат?
- Евробанктын, Бүткүл дүйнөлүк банктын акыркы отчетун карасам, Кыргызстандын калкынын 45% жакырлыктын деңгээлинде жашайт экен. Бирок, чынында, Ош облусунда бул деңгээл бир кыйла жогору. Себеби Ошто ар бир адамга сугат 0,6 сотыхтан гана туура келет. Андан башка демографиялык көрсөткүчтөр да жогору. Ош жергесинин жерден башка байлыгы деле жок. Совет доорунан бери эле ар бир үй-бүлөнүн турмуш деңгээли өтө жогору эмес болчу. Ош облусунда ар бир үй-бүлөдө жок эле дегенде төрттөн, бештен балдары бар. Андай болгондон кийин жакырчылык проблемасы бир топ кыйнап турган убак. Ош облусунда чындыгында бул жогору. Бирок биз үч жыл мурда «2001-жылды жакырчылыкты жоюу жылы» деп жарыялап, бир топ иштерди жасай баштаганбыз. Анан социалдык жактан мобилизация боюнча акыркы үч жылда бир топ иш кылып койдук. Эң негизгиси - элибиз бүгүнкү күнү жакырчылыктан чыгып кетүү ар кимдин өзүнүн колунан келе турганын жана бул реалдуу нерсе экенин түшүнүп калды.
Экинчиден, жакырчылыкты жоё турган бир рычаг бар. Бул - микрокредит жана кредиттерди таратуу, анын жакыр адамдардын колуна тийиши. Эгер 2001-жылы элге таратылган кредиттин жалпы суммасы 503 млн. сомду түзсө, 2002-жылы 750 млн. сомду түздү. Быйылкы жылы болсо Кудай буюрса бир миллиардга жеткирип алдык. Ошондо Ош облусундагы элдин 15% канааттандырган болобуз. Ага карабай областтагы калктын 85% кредитке муктаж. Эң негизгиси, ачык айтканда, биздин арабызда дагы жалкоочулук бар. Биз ошондой адамдарга жалкоолук жакыр турмушка алып келээрин түшүндүрүшүбүз керек. Акыркы жылдарда бизде кандай гана оорулар пайда болбоду – кургак учук, СПИД, баңгилик. Мунун түп тамыры келип эле ошол жакырчылыкка байланган. Ошондуктан мен ойлом, жакырчылыктын деңгээлин тез арада төмөндөтпөсөк, бул келечекте кыргыздын генофондуна балта чаба турган нерсе. Мен ойлойм, жылыбыз жаман аяктаган жок, келечекте дагы үмүтүбүз бар, темпти мындан ары күчөтүп, жакырчылык проблемасын артка чегиндирүүгө бизде мүмкүнчүлүк пайда болуп калды.
- Накен Касиевич, ушул суроону сиз жаңыдан губернатор болуп, иштегениңизге алты ай болгон учурда да бердим эле. Губернаторлор эгерде узак мөөнөткө облусту жетектесе, ошол облуста сөзсүз ийгиликтин жышааны байкалып жаткан сыяктуу. Өткөндө Нарын облусунун губернатору 5 жыл бир орунда отурганы, Баткен облусунун губернатору 4 жыл бир орунда отурганы кадыресе жаңылык катары кабыл алынып, маалымат каражаттарында сөзгө алынды. Бирок, тилекке каршы кадрдык саясатта тез-тез жаңылануу болуп, туруктуулук болбой жатканы тууралуу эксперттер айтып келишет. Бийлик өкүлү катары ушул маселе боюнча сиздин пикириңиз кандай?
- Мен ойлойм, кадрлардын стабилдүү иштеши мурунку заманда деле, азыркы заманга дагы төп келе турган нерсе. Себеби стабилдүүлүк болсо биринчиден, ал губернатор болобу, аким болобу ошол чөлкөмдүн, ошол аймактын ыкы-чыкысынан бери жакшылап билип калат. Экинчиден, баштапкы ишин аягына чыгарышка бүт болгон күч-аракетин жумшайт. Себеби ар кайсы жетекчи өзү баштаган ишинин аягына чыксам деген өзүнүн көңүлүнө түйүп койгон эң негизги максаты бар. Ошондуктан үч, беш жыл деген мөөнөт бул чек болбош керек, колдон келсе андан да көбүрөөк убакыт берсе жакшы болот эле. Бирок, өзүңүз билесиз, рыноктун убагында баарысы батыраак алмашып турган убакыт экен. Ошондой болсо дагы, мен ойлойм ушул кадр саясатында стабилдүүлүк болуп, кадрлардын ишенимдүү иштешине мүмкүнчүлүк бериш керек. Бул министрге, акимге, губернаторго дагы тиешелүү нерсе. Көбүрөөк иштесе үзүрлүү иштейт. Бирок, тилекке каршы, кээде ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңип, башакча көрүнүшкө да күбө болуп жатпайбызбы. Негизинен - берген сурооңуз абдан жүйөөлү. Көбүрөөк мүмкүнчүлүк берсе аракети бар, ишке көзү жеткен кадрлардан көбүрөөк, жакшы жыйынтык болот эле.
- Накен Касиевич, угармандарды кызыктырган дагы бир суроо, кээ бир учурларда начар иштеген губернатор кызматтан алынат экен деген сөз эл арасында тарап келсе, айрым учурларда мыкты иштеген, элге кадыр-баркы арткан губернаторду дагы башка ишке которулат экен деген пикир айтыла баштайт. Мына ошолордун арасында сиз дагы барсыз. Соңку мезгилде Накен Касиевичти эртерээк башка кызматка жылдырбасак, кийинки президенттик шайлоодо тоскоол болчудай деген пикирлер жаралып атат. Ушуга кандай карайсыз?
- Мен ойлойм, бул жаңылыш пикир болуш керек. Себеби президенттик кызмат бул өтө бийик, өтө чоң иш. Ага ар ким эле даяр боло албайт. Мисалы, мен ушуга чейин президент болоюн, же өз талапкерлигимди коёюн деп айткан жерим жок. Себеби, бул эң чоң саясий фигура, андыктан бүгүнкү иштеп жаткан Аскар Акаевичтин деңгээлине жетиш үчүн көптөгөн күч-аракет керек жана ал кишинин Кудай берген билими, саясий абройу өтө бийик. Ал эми жана сиз айтып аткан нерсенин баарысын бүт эле аткаминерлер чыгарат. Атайылап сөз таратып, көбүрөөк коомдук пикир түзүш үчүн аракет кылышат. Аны мен жакшы түшүнөм, бул саясий оюн. Өзүңүз билгендей, парламенттик болобу, президенттик болобу шайлоолор жакындап калганда бири-бирине кагыштырып, керек болсо жогорку бийлик менен ортоңку бийликтердин ортосунда от жаккысы келип, башка күчтөрдү дагы кошуп, чагым кылгандар көп. Бул тилекке каршы, мурун деле бар эле, азыр да уланып келатат. Муну биз объективдүү нерсе катары кабыл алып, ошого сабырдуулук менен мамиле кылышыбыз керек.
- Накен Касиевич, бул маселени угармандар алдында дагы бир жолу ачыктап койсок. Сиз өзүңүздүн «Агым» басылмасына жолдогон жообуңузда да ушул маселени ачыктап берген элеңиз. Ал Коопсуздук кеңешинин катчысы Мисир Ашыркуловго кол салууга байланыштуу. Чын эле аталган окуяны сиз менен байланыштырып жатыштын негизи барбы?
- Жакшы болот, бул тууралуу мен гезитке жооп бергем. Андан ашык айтышка менде кошумча нерсе жок. Муну да ойлоп тапкан – аткаминерлер. Ал - саясатчылардын жасаган иши. Себеби бул ойго келбеген, акылга сыйбаган нерсе. Мисир Ашыркулович экөөбүз көп жылдардан бери бирге иштешип келатабыз. Ал киши экөөбүздүн ортобуздан кара мышык эмес, кичинекей кара кыл да өткөн эмес. Экинчиден, мен врач катары өзүмдү чын дитимден адамга жардам бериш үчүн жаралгандай сезем. Ал кишинин өмүрүнө кол салыш деген, биринчиден жогорудан карап турган Кудай талаа бар. Экинчиден, кол салыш үчүн адамда башкача касиет болуш керек. Мен муну терең түшүнөм. Ал эми жанакынын баары айрым саясатчылардын ойлоп тапканы. Андан ашык мен жооп бере албайм. Аны ойлоп тапкандар бар, анын баары билинген. Жалпысынан элибиз, журтубуз түшүнсө керек бул акылга сыйбаган чолок саясатчылардын ойлоп тапкан нерсеси.
- Накен Касиевич, Жаңы жылга карата угармандарга, жалпы кыргыз элине каалоо тилектериңиз.
- Менин жалпы элге кааларым тынччылык, жерибизде, журтчулугубузда аманчылык. Эң негизгиси - экономикабыз чыңдалып, мындан ары турмушубуз алдыга жылсын деген ар бир адамдын ниети бар, чоң ишкерлер дагы, саясатчылар дагы, аткаминерлер дагы. Эң негизгиси калың журтубузда жакшы аракеттер пайда боло баштады. Ошондуктан жаңы жылда ошол тилек аткарылып, элибиздин турмушу оңолсо. Турмуштун оңолушуна менин көзүм жетип калды, бүгүнкү кетип аткан жолубуз туура жол. Элдин турмушу оңолсо, элибизде бакубатчылык болсо. Бирок тилекке каршы көп объективдүү, субъективдүү себептерден турмушубуз азыр оор болуп атат. Бирок ошондой болсо дагы эртеңки күнү бизде жарык болот. Эртеңки күндүн келечеги бар. Мен элиме ошону каалайм. Анан мен өзүм доктур катары ар бир адамга ден-соолук, бакыт таалай.
- Маегиңиз үчүн чоң рахмат.
- Быйылкы жылдын башталышы өзүңүз билесиз бир топ катаал болду. Жыл башы жаанчыл болуп, анын кесепетинен бир топ кырсыктар болду, жер көчтү, андан адамдар да набыт болду. Бирок, «жаман айтпай жакшы жок» дегендей, жылдын аягы жакшы аяктады. Өзүңүз билесиз Ош облусу негизинен агрардык регион. Быйыл айыл чарбада жакшы жетишкендиктер болду. Негизги биздин айыл-чарба продукциябыз бул - пахта. Былтыркы жылга караганда, 3 миң тонна пахтаны көбүрөөк жыйнадык. Андан кийин тамеки. Тамеки былтыркыга караганда миң тоннага көбүрөөк жыйналды. Эң негизгиси алардын баасы да былтыркыга караганда бир топ жогору болду. Пахта, тамеки эккен дыйкандарыбыздын мээнети кайтып, быйыл элдин көңүлү көтөрүңкү, буюрса. Быйыл наныбыз да жаман болгон жок. Негизинен - жылыбыз жакшы аяктады. Үйлөрү көчкүнүн кесепетинен таптакыр жараксыз болуп көчөдө калгандар үй менен да камсыз болду. Бирок, чынында, үйлөрүнөн жарака кетип, коркунучта калган, МЧСтен ссуда ала тургандардын саны али да көп. Ошондой болсо да МЧСке быйыл бөлүнгөн 370 млн. сом каражаттын 300 миллиону Ош облусуна келип, биз аны толугу менен өздөштүрдүк.
- Накен Касиевич, алдыдагы жыл социалдык мобилизациялоонун, же болбосо жакырчылыкты жапырт жоюунун жылы болгону жатат. Ош облусу көпчүлүк иликтөөлөргө караганда, жакырчылык өтө жогорку деңгээлдеги облустардын бири деп эсептелет. Ошол жакырчылыктын кыскарышы облуста кандай жүрүп атат?
- Евробанктын, Бүткүл дүйнөлүк банктын акыркы отчетун карасам, Кыргызстандын калкынын 45% жакырлыктын деңгээлинде жашайт экен. Бирок, чынында, Ош облусунда бул деңгээл бир кыйла жогору. Себеби Ошто ар бир адамга сугат 0,6 сотыхтан гана туура келет. Андан башка демографиялык көрсөткүчтөр да жогору. Ош жергесинин жерден башка байлыгы деле жок. Совет доорунан бери эле ар бир үй-бүлөнүн турмуш деңгээли өтө жогору эмес болчу. Ош облусунда ар бир үй-бүлөдө жок эле дегенде төрттөн, бештен балдары бар. Андай болгондон кийин жакырчылык проблемасы бир топ кыйнап турган убак. Ош облусунда чындыгында бул жогору. Бирок биз үч жыл мурда «2001-жылды жакырчылыкты жоюу жылы» деп жарыялап, бир топ иштерди жасай баштаганбыз. Анан социалдык жактан мобилизация боюнча акыркы үч жылда бир топ иш кылып койдук. Эң негизгиси - элибиз бүгүнкү күнү жакырчылыктан чыгып кетүү ар кимдин өзүнүн колунан келе турганын жана бул реалдуу нерсе экенин түшүнүп калды.
Экинчиден, жакырчылыкты жоё турган бир рычаг бар. Бул - микрокредит жана кредиттерди таратуу, анын жакыр адамдардын колуна тийиши. Эгер 2001-жылы элге таратылган кредиттин жалпы суммасы 503 млн. сомду түзсө, 2002-жылы 750 млн. сомду түздү. Быйылкы жылы болсо Кудай буюрса бир миллиардга жеткирип алдык. Ошондо Ош облусундагы элдин 15% канааттандырган болобуз. Ага карабай областтагы калктын 85% кредитке муктаж. Эң негизгиси, ачык айтканда, биздин арабызда дагы жалкоочулук бар. Биз ошондой адамдарга жалкоолук жакыр турмушка алып келээрин түшүндүрүшүбүз керек. Акыркы жылдарда бизде кандай гана оорулар пайда болбоду – кургак учук, СПИД, баңгилик. Мунун түп тамыры келип эле ошол жакырчылыкка байланган. Ошондуктан мен ойлом, жакырчылыктын деңгээлин тез арада төмөндөтпөсөк, бул келечекте кыргыздын генофондуна балта чаба турган нерсе. Мен ойлойм, жылыбыз жаман аяктаган жок, келечекте дагы үмүтүбүз бар, темпти мындан ары күчөтүп, жакырчылык проблемасын артка чегиндирүүгө бизде мүмкүнчүлүк пайда болуп калды.
- Накен Касиевич, ушул суроону сиз жаңыдан губернатор болуп, иштегениңизге алты ай болгон учурда да бердим эле. Губернаторлор эгерде узак мөөнөткө облусту жетектесе, ошол облуста сөзсүз ийгиликтин жышааны байкалып жаткан сыяктуу. Өткөндө Нарын облусунун губернатору 5 жыл бир орунда отурганы, Баткен облусунун губернатору 4 жыл бир орунда отурганы кадыресе жаңылык катары кабыл алынып, маалымат каражаттарында сөзгө алынды. Бирок, тилекке каршы кадрдык саясатта тез-тез жаңылануу болуп, туруктуулук болбой жатканы тууралуу эксперттер айтып келишет. Бийлик өкүлү катары ушул маселе боюнча сиздин пикириңиз кандай?
- Мен ойлойм, кадрлардын стабилдүү иштеши мурунку заманда деле, азыркы заманга дагы төп келе турган нерсе. Себеби стабилдүүлүк болсо биринчиден, ал губернатор болобу, аким болобу ошол чөлкөмдүн, ошол аймактын ыкы-чыкысынан бери жакшылап билип калат. Экинчиден, баштапкы ишин аягына чыгарышка бүт болгон күч-аракетин жумшайт. Себеби ар кайсы жетекчи өзү баштаган ишинин аягына чыксам деген өзүнүн көңүлүнө түйүп койгон эң негизги максаты бар. Ошондуктан үч, беш жыл деген мөөнөт бул чек болбош керек, колдон келсе андан да көбүрөөк убакыт берсе жакшы болот эле. Бирок, өзүңүз билесиз, рыноктун убагында баарысы батыраак алмашып турган убакыт экен. Ошондой болсо дагы, мен ойлойм ушул кадр саясатында стабилдүүлүк болуп, кадрлардын ишенимдүү иштешине мүмкүнчүлүк бериш керек. Бул министрге, акимге, губернаторго дагы тиешелүү нерсе. Көбүрөөк иштесе үзүрлүү иштейт. Бирок, тилекке каршы, кээде ойлогон ойду кыстаган турмуш жеңип, башакча көрүнүшкө да күбө болуп жатпайбызбы. Негизинен - берген сурооңуз абдан жүйөөлү. Көбүрөөк мүмкүнчүлүк берсе аракети бар, ишке көзү жеткен кадрлардан көбүрөөк, жакшы жыйынтык болот эле.
- Накен Касиевич, угармандарды кызыктырган дагы бир суроо, кээ бир учурларда начар иштеген губернатор кызматтан алынат экен деген сөз эл арасында тарап келсе, айрым учурларда мыкты иштеген, элге кадыр-баркы арткан губернаторду дагы башка ишке которулат экен деген пикир айтыла баштайт. Мына ошолордун арасында сиз дагы барсыз. Соңку мезгилде Накен Касиевичти эртерээк башка кызматка жылдырбасак, кийинки президенттик шайлоодо тоскоол болчудай деген пикирлер жаралып атат. Ушуга кандай карайсыз?
- Мен ойлойм, бул жаңылыш пикир болуш керек. Себеби президенттик кызмат бул өтө бийик, өтө чоң иш. Ага ар ким эле даяр боло албайт. Мисалы, мен ушуга чейин президент болоюн, же өз талапкерлигимди коёюн деп айткан жерим жок. Себеби, бул эң чоң саясий фигура, андыктан бүгүнкү иштеп жаткан Аскар Акаевичтин деңгээлине жетиш үчүн көптөгөн күч-аракет керек жана ал кишинин Кудай берген билими, саясий абройу өтө бийик. Ал эми жана сиз айтып аткан нерсенин баарысын бүт эле аткаминерлер чыгарат. Атайылап сөз таратып, көбүрөөк коомдук пикир түзүш үчүн аракет кылышат. Аны мен жакшы түшүнөм, бул саясий оюн. Өзүңүз билгендей, парламенттик болобу, президенттик болобу шайлоолор жакындап калганда бири-бирине кагыштырып, керек болсо жогорку бийлик менен ортоңку бийликтердин ортосунда от жаккысы келип, башка күчтөрдү дагы кошуп, чагым кылгандар көп. Бул тилекке каршы, мурун деле бар эле, азыр да уланып келатат. Муну биз объективдүү нерсе катары кабыл алып, ошого сабырдуулук менен мамиле кылышыбыз керек.
- Накен Касиевич, бул маселени угармандар алдында дагы бир жолу ачыктап койсок. Сиз өзүңүздүн «Агым» басылмасына жолдогон жообуңузда да ушул маселени ачыктап берген элеңиз. Ал Коопсуздук кеңешинин катчысы Мисир Ашыркуловго кол салууга байланыштуу. Чын эле аталган окуяны сиз менен байланыштырып жатыштын негизи барбы?
- Жакшы болот, бул тууралуу мен гезитке жооп бергем. Андан ашык айтышка менде кошумча нерсе жок. Муну да ойлоп тапкан – аткаминерлер. Ал - саясатчылардын жасаган иши. Себеби бул ойго келбеген, акылга сыйбаган нерсе. Мисир Ашыркулович экөөбүз көп жылдардан бери бирге иштешип келатабыз. Ал киши экөөбүздүн ортобуздан кара мышык эмес, кичинекей кара кыл да өткөн эмес. Экинчиден, мен врач катары өзүмдү чын дитимден адамга жардам бериш үчүн жаралгандай сезем. Ал кишинин өмүрүнө кол салыш деген, биринчиден жогорудан карап турган Кудай талаа бар. Экинчиден, кол салыш үчүн адамда башкача касиет болуш керек. Мен муну терең түшүнөм. Ал эми жанакынын баары айрым саясатчылардын ойлоп тапканы. Андан ашык мен жооп бере албайм. Аны ойлоп тапкандар бар, анын баары билинген. Жалпысынан элибиз, журтубуз түшүнсө керек бул акылга сыйбаган чолок саясатчылардын ойлоп тапкан нерсеси.
- Накен Касиевич, Жаңы жылга карата угармандарга, жалпы кыргыз элине каалоо тилектериңиз.
- Менин жалпы элге кааларым тынччылык, жерибизде, журтчулугубузда аманчылык. Эң негизгиси - экономикабыз чыңдалып, мындан ары турмушубуз алдыга жылсын деген ар бир адамдын ниети бар, чоң ишкерлер дагы, саясатчылар дагы, аткаминерлер дагы. Эң негизгиси калың журтубузда жакшы аракеттер пайда боло баштады. Ошондуктан жаңы жылда ошол тилек аткарылып, элибиздин турмушу оңолсо. Турмуштун оңолушуна менин көзүм жетип калды, бүгүнкү кетип аткан жолубуз туура жол. Элдин турмушу оңолсо, элибизде бакубатчылык болсо. Бирок тилекке каршы көп объективдүү, субъективдүү себептерден турмушубуз азыр оор болуп атат. Бирок ошондой болсо дагы эртеңки күнү бизде жарык болот. Эртеңки күндүн келечеги бар. Мен элиме ошону каалайм. Анан мен өзүм доктур катары ар бир адамга ден-соолук, бакыт таалай.
- Маегиңиз үчүн чоң рахмат.
