«Кыргызстанда өз алдынча башкарууну реформалоо жөнүндөгү» жардык 1994-жылдын 18-августунда чыккан. Конференцияда президент Аскар Акаевдин белгилегенине караганда, аталган жардыктын негизинде башталган реформа өз максатына жетти:
- Биз бул реформаны алгачкылардан болуп баштагандыктан, биртоп оорчулуктарды башыбыздан өткөрдүк. Бирок, баштаган ишибиздин аягына чыгып, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун өзүбүзгө гана таандык улуттук моделин түзүп, аны ишке киргизе алдык, - деди Акаев.
Президенттин айтымында, Кыргызстан реформаны баштоодо муниципалдык бийликтин маңызын аныктай турган үч жобону жетекчиликке алган. Биринчиден, жергиликтүү башкаруу экилтик (дуализм) принцибин, башкача айтканда, бир эле учурда жергиликтүү жана мамлекеттик кызыкчылыктарды, экинчиден, социалдык багыттуулукту эске алышы керек. «Үчүнчү эң негизги багыт – жергиликтүү маанидеги иштерди башкарууга толук катышууга мүмкүнчүлүк түзүп берүү менен, демократиянын принциптеринин карапайым калкыбыздын күнүмдүк турмушунан орун алышын камсыз кылуу» керек эле.
Акаев ушул үч жобону негиз кылган реформа көмөк көрсөткөн эл аралык уюмдардын да, реформанын тарапкерлеринин да акыбетин кайтарды деп санады. Бул өз кезегинде мыйзамдык-укуктук базанын түптөлүшү, жергиликтүү кеңештердеги шайлоо өнөктүктөрү, шаарлардын толугу менен муниципалдык башкарууга өтүшү, жамааттык уюмдардын, элдик кошундардын пайда болушу өңдүү негизги жемиштерди берди. Эмки максат – реформанын кийинки баскычын ишке ашыруу, дейт Акаев.
Жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнүн айтымында азыр айыл жерлерин ириде каражаттын жоктугу кыстап турат. Маселен, Чүй районундагы Акбешим айыл өкмөтүнүн башчысы Раира Көчөрова мындай дейт:
- Мисалы, техника баарында эле бар эмес. Жүз кишиден биринде болсо болот, болбосо жок. Техниканы күтүп атып, оптималдык мөөнөт өтүп кетет. Кеч айдап кеч сепкенде жакшы түшүм болбой калат. Ошентип аксап атышат. Ошондуктан, айыл жеринде проблеманын баары акчалай каражатка байланат.
Эл аралык уюмдар бул өңдүү проблемаларды жоюунун жалгыз жолу жергиликтүү бийликке каржылык жактан эркиндик берүү дешет. Ага жараша бул багыттагы реформага колдоо көрсөтүүгө даяр экенин айтып келишет. Аталган реформанын башкы донорлорунун бири - Улуттар Уюмунун өнүгүү программасынын Кыргызстандагы өкүлү Ежи Скуратовичтин пикирине караганда, жергиликтүү бюджетти борбордон ажыратуу алдыда ишке ашыра турган башкы милдеттердин бири.
- Көп иш жасалды, бирок, алдыда дагы көп иштер турат. Айрыкча, каржы-экономикалык децентрализациялоо, жергиликтүү бюджетти калыптоо керек.
Ежи Скуратовичтин айтымында, бул жеңил эмес маселени ишке ашыруу үчүн жарандык коомдун, менчик тармактын жана бийликтин биргелешкен аракети зарыл.
Структуралык өзгөрүүлөр менен тыгыз байланышта ишке аша турган бул реформа оор түйшүктү талап кыларын АКШнын ЮСАИД уюмунун Кыргызстандагы өкүлү Клюс Брайн да белгиледи:
- Өткөөл мезгил оор болору айныксыз. Силер бийлиги жана функциялары кыскарып жатканын билген кайсы тараптан болбосун сиздер каршылыкка кабылышыңар мүмкүн.
Расмий маалыматтарга караганда жергиликтүү өз алдынча башкаруу реформасына ПРООН менен ЮСАИД уюмдарынан тышкары Агахан, Сорос фонддору, Дүйнөлүк Банк, өндүү эл аралык уюмдар колдоо көрсөтүп келатышат.
- Биз бул реформаны алгачкылардан болуп баштагандыктан, биртоп оорчулуктарды башыбыздан өткөрдүк. Бирок, баштаган ишибиздин аягына чыгып, жергиликтүү өз алдынча башкаруунун өзүбүзгө гана таандык улуттук моделин түзүп, аны ишке киргизе алдык, - деди Акаев.
Президенттин айтымында, Кыргызстан реформаны баштоодо муниципалдык бийликтин маңызын аныктай турган үч жобону жетекчиликке алган. Биринчиден, жергиликтүү башкаруу экилтик (дуализм) принцибин, башкача айтканда, бир эле учурда жергиликтүү жана мамлекеттик кызыкчылыктарды, экинчиден, социалдык багыттуулукту эске алышы керек. «Үчүнчү эң негизги багыт – жергиликтүү маанидеги иштерди башкарууга толук катышууга мүмкүнчүлүк түзүп берүү менен, демократиянын принциптеринин карапайым калкыбыздын күнүмдүк турмушунан орун алышын камсыз кылуу» керек эле.
Акаев ушул үч жобону негиз кылган реформа көмөк көрсөткөн эл аралык уюмдардын да, реформанын тарапкерлеринин да акыбетин кайтарды деп санады. Бул өз кезегинде мыйзамдык-укуктук базанын түптөлүшү, жергиликтүү кеңештердеги шайлоо өнөктүктөрү, шаарлардын толугу менен муниципалдык башкарууга өтүшү, жамааттык уюмдардын, элдик кошундардын пайда болушу өңдүү негизги жемиштерди берди. Эмки максат – реформанын кийинки баскычын ишке ашыруу, дейт Акаев.
Жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнүн айтымында азыр айыл жерлерин ириде каражаттын жоктугу кыстап турат. Маселен, Чүй районундагы Акбешим айыл өкмөтүнүн башчысы Раира Көчөрова мындай дейт:
- Мисалы, техника баарында эле бар эмес. Жүз кишиден биринде болсо болот, болбосо жок. Техниканы күтүп атып, оптималдык мөөнөт өтүп кетет. Кеч айдап кеч сепкенде жакшы түшүм болбой калат. Ошентип аксап атышат. Ошондуктан, айыл жеринде проблеманын баары акчалай каражатка байланат.
Эл аралык уюмдар бул өңдүү проблемаларды жоюунун жалгыз жолу жергиликтүү бийликке каржылык жактан эркиндик берүү дешет. Ага жараша бул багыттагы реформага колдоо көрсөтүүгө даяр экенин айтып келишет. Аталган реформанын башкы донорлорунун бири - Улуттар Уюмунун өнүгүү программасынын Кыргызстандагы өкүлү Ежи Скуратовичтин пикирине караганда, жергиликтүү бюджетти борбордон ажыратуу алдыда ишке ашыра турган башкы милдеттердин бири.
- Көп иш жасалды, бирок, алдыда дагы көп иштер турат. Айрыкча, каржы-экономикалык децентрализациялоо, жергиликтүү бюджетти калыптоо керек.
Ежи Скуратовичтин айтымында, бул жеңил эмес маселени ишке ашыруу үчүн жарандык коомдун, менчик тармактын жана бийликтин биргелешкен аракети зарыл.
Структуралык өзгөрүүлөр менен тыгыз байланышта ишке аша турган бул реформа оор түйшүктү талап кыларын АКШнын ЮСАИД уюмунун Кыргызстандагы өкүлү Клюс Брайн да белгиледи:
- Өткөөл мезгил оор болору айныксыз. Силер бийлиги жана функциялары кыскарып жатканын билген кайсы тараптан болбосун сиздер каршылыкка кабылышыңар мүмкүн.
Расмий маалыматтарга караганда жергиликтүү өз алдынча башкаруу реформасына ПРООН менен ЮСАИД уюмдарынан тышкары Агахан, Сорос фонддору, Дүйнөлүк Банк, өндүү эл аралык уюмдар колдоо көрсөтүп келатышат.
