«Эл ырчысы Эстебес» аталган ак таңдай төкмө акын, Кыргызстандын, Казакстандын, СССРдин эл артисти, Мамлекеттик Токтогул атындагы сыйлыктын ээси Эстебес Турсуналиев бармактай бала кезинен залкар төкмөлөр Калык, Осмонкул, Алымкул, Ысмайыл, Шабданбайдын, улуу комузчулар Карамолдо, Ыбырай, Чалагыздын, алп манасчылар Саякбай, Молдобасан, Шапактын, айтылуу обончулар Муса, Жумамүдүн, Бектемирдин чөйрөсүнө аралашат. Эстебес алардан нөшөрлөнтө төккөн төкмөчүлүктү, таңшыта черткен комузчулукту,күпүлдөтө айткан манасчылыкты, оболото созгон обончулукту үйрөнөт.
Узак жылдар бою шайырлар менен бирге иштешип, бирге жүрөт, таалим-тарбия алат. Шайырлардын ырларын ырдап, күүлөрүн чертет, дастандарын айтат. Ушундан улам Эстебести замандаштары «Улуу муундагы шайырлардын адамдык асыл сапатарын, кыял-жоруктарын, кулк мүнөздөрүн, кеп-келечтерин, чыгармаларын билүү жагынан өзүнчө эле бир жактан жандуу «энциклопедия» дешет.
Эстебес филармонияда бирге иштешкен кичи жана улуу муундагы кесиптештеринин сырларын, чыгармаларын, кала берсе Токтогул, Эсенаман, Коргоол, Барпы, Жеңижоктун жана башкалардын абадий-музыкалык мурастарын беш колундай билет. Эстебестин ар тараптуу, көп жактуу айрыкча ырчы-аткаруучулук шыгынын жанышына белгилүү акын Райкан Шүкүрбеков түрткү болгон бирден-бир устатынан болот.
- Эстеке, эл ичинде сиздин бүгүнкүдөй ак таңдай төкмө акын эле эмес, айтылуу ырчы-аткаруучуулук жаркын шыгыңыздын жалбырттай жана тутанышына бирден-бир себепчи болгон, атайын «Жинду суу», «Жер жөнүндө терме», «Кыз жигит» аттуу ырларды жазып аларга обондорун таап, тандап ырдаткан саяпкери Райкан болгон деген кептер байма-бай айтылып келет. Сиздин ошол ырчы-аткаруучуулк чыгармачылыгыңздын ажарын ачкан «Кыз - жигит» аттуу көлөмдүү алым сабак ыр кандайча жазылып,кандайча аткарылды эле? Ошондон угармандарга кеп салып берсеңиз?
- 1958-жылы Москвага декадага жөнөдүк. Поездде кетип баратканда аксакалдар комузду чертип, «Манастан» айтып баратышат. Бир кезде Алыкем (Алымкул) «Гүлгаакы» аттуу дастанды ырдап калды. Ракем «Ой, Эстебес азыркы ырдалган обондорду, чертилген күүлөрдү көңүлүңө түйүп койчу. Москвадан келгенден кийин сүйлөшөлү» деп калды. Ракем «Эмгек Кызыл Туу» ордени менен сыйланды. Москвадан келдик. Ракем анда «Ой, Эстебес баягы «Гүлгаакынын» обонунда «Кыз- жигит» деген ыр жазалы» деди. Күнүгө саат 9да Ракем мени үйүнө чакырат. Мен келем. Чоң сандыктай болгон «Маракс» деген магнитофону бар. Аны иштетип коёт. Ракем бир куплет ыр жаза, анан мени чакырат. Айтканындай ырдайм. Эми өзүң билесиң «Кыз- жигитке» Айдараалынын, Токтогулдун, Коргоолдун, Сооронбектин күүлөрү, «Гүлгаакынын» жана башка обондору пайдаланылды. Кыскасы «Кыз- жигитти» үч ай дегенде жазып бүттүк. Дубана Маашүрүптүн атын Жаныбек, Гүлгаакынын атын Гүлбайра дедик. Окуяны Таластын токойунда өткөрдүк.
- Эстеке, кечиресиз. Сөзүңүз оозуңузда. «Кыз- жигитти» кыргыз радиосунун алтын казынасына качан, кандай шартта жаздырдыңыз эле?
- Раке «Кыз жигитти» унута электе радиого жаздырып коюну сунуштап калды. Макул болдум. Кыргыз радиосунун студиясына бардык. «Кыз- жигиттин» ыры 32 барак эле. Мен өзүмдү-өзүм мактабайын барактардын баарын килемдин үстүнө катары менен жайып, туфлийимди чечип, байпакчан кыдырып ырдамак болдум. Ракем студиянын терезесинен карап отурду. Ошондо ар бир обонду, күүнү бурай салып, кыдырып жүрүп «Кыз- жигитти» ырдап бүттүм. Тасмага жазып бүткөндөн кийин Ракем угалы деп калды. «Кыз жигитти» уктук. Ракем мага ушунчалык ыраазы болду. Ракем радионун редакторунан кайсы күнү берилерин деп сурап калды. Редактор «19- майда саат 5те беребиз» деди. Айтылган күнү радиодон «Кыз- жигит» кетти. Эл жакшы кабыл алды. Ошентип, менин көзүмдү ачкан, атагымды чыгарган Ракем болду. Ракемдин атагын чыгарган мен болдум. Райканды айтып отурса, «кыйкырган менен кыңк этпейт, кыймылдатса былк этпейт» дегендей акын да, драматург да, сатирик жана акылман айкөл адам эле.
- Эми, Эстеке, угармандарга ак боз ат минген отуз жаш курагыңызда ырдап чыккан «Кыз- жигиттен» үзүндү аткарып берсеңиз?
- Жаныбек деген жигит айылынан кыз жактырбай бир күнү Таластын токоюн аралап келе жатса, алдынан суу көтөргөн сулуу кыз чыга калат. Көрөрү менен эле алиги кыз көзүнө кандайдыр ысык көрүнөт. Жигиттин жүрөгүн толкутат. Өмүрүндө көрбөгөн кыздын өзүнө жакындыгы бардай сезилет. Унчукпай кете берейин дейт, кеткиси келбейт. Кандайдыр бир күч жигитти жибербейт. Туруп калышат бири-бирин карап, жигиттен кыз, кыздан жигит уялат. Кызыл-тазыл жайдын гүлү, ар түркүн куштун үнү, эң эле уяң көрүнөт жигитке – алиги кыздын түрү. Бардык көрүнүш Жаныбекке орток, Жаныбек кыз кетип калбай эле деп коркот. «Кетем» десе, кантип токтотот? Мына ошол жомок. Жаныбек эки жагын карап, койнунан комузун алат. Кызды сынамакка Атайдын «Кыз кербезин» чалат. Чертип караса, кыз күлүп коёт, анан жигитке карап, кыз мындай дейт:
Жакшы комузчу тактап чертет,
Өз устатын мактап чертет,
Жаман комузчу аттап чертет,
Өзүн-өзү жактап чертет.
Жакшыдан өлбөс өрнөк деген,
Өлбөгөн бирин-бири көрмөк деген,
Жакшы нерсе өлбөйт деген,
Азыр сизге – Токтогулдун «Чоң кербезин» чертип берем,
Мынчалык асылып калдыңыз,
Керек намыс жеңсең бетимди өпкүн,
Жеңилсең сенделбей кеткин – деп кыздын Токтогулдун «Чоң кербезин» кайрып турган жери:
Кулак салып угуптур,
Атадан калган күү ушул,
Албан түркүн, акыл сөз,
Айтып өткөн Токтогул,
Ээрчип чыккан артынан,
Атактуу Калык, Алымкул,
Ашыккан калар уятка,
Абайла,жигит, сабыр кыл,
Бар болсо, жигит, өнөрүң,
Өнөрүңдү көрөмүн,
Кыз бүткөндүн бардыгы
Мени сүйөт дебегин
Кезегиңди беремин,
Кекетип жатат дебегин.
Жигит, кыздын оңой эмес экендигин байкайт, чечинен башын чайкайт. Жеңин кайра түрөт. Жигит ырга кирет.
Кадимки Айдаралынын обонуна салат. Кыз турат карап:
Э-э, сулуу карындаш,
Адам болбос жаңылбас,
Тааныбасты сыйлабас,
Нары баспай, бери бас,
О, кайран жаш, кайран жаш.
Э-э, сулуу карындаш,
Эркектерге таң калба,
Көкүлүңдү көкөлөт,
Көкүрөктө жан барда,
Жамандардан алыс жүр,
Айтып бүткүс арманда,
Түшүнөрсүң сулуу кыз,
Кетпейин эми тереңдеп.
Кыз сүйбөсө кээ бирөө
Коркутат өлөм деп
Айланабыз калың эл,
Үстүң асман, астың жер.
Кууп жүргөн эч ким жок,
Кубаныч менен жашай бер,
Бекерге кетпейт эч качан,
Маңдайдан аккан кара тер,
Эси жокто ээленип,
Эптеп-септеп жетем дээр,
Жеңил эмес жан сактоо,
Терең-терең ойлой көр.
Узак жылдар бою шайырлар менен бирге иштешип, бирге жүрөт, таалим-тарбия алат. Шайырлардын ырларын ырдап, күүлөрүн чертет, дастандарын айтат. Ушундан улам Эстебести замандаштары «Улуу муундагы шайырлардын адамдык асыл сапатарын, кыял-жоруктарын, кулк мүнөздөрүн, кеп-келечтерин, чыгармаларын билүү жагынан өзүнчө эле бир жактан жандуу «энциклопедия» дешет.
Эстебес филармонияда бирге иштешкен кичи жана улуу муундагы кесиптештеринин сырларын, чыгармаларын, кала берсе Токтогул, Эсенаман, Коргоол, Барпы, Жеңижоктун жана башкалардын абадий-музыкалык мурастарын беш колундай билет. Эстебестин ар тараптуу, көп жактуу айрыкча ырчы-аткаруучулук шыгынын жанышына белгилүү акын Райкан Шүкүрбеков түрткү болгон бирден-бир устатынан болот.
- Эстеке, эл ичинде сиздин бүгүнкүдөй ак таңдай төкмө акын эле эмес, айтылуу ырчы-аткаруучуулук жаркын шыгыңыздын жалбырттай жана тутанышына бирден-бир себепчи болгон, атайын «Жинду суу», «Жер жөнүндө терме», «Кыз жигит» аттуу ырларды жазып аларга обондорун таап, тандап ырдаткан саяпкери Райкан болгон деген кептер байма-бай айтылып келет. Сиздин ошол ырчы-аткаруучуулк чыгармачылыгыңздын ажарын ачкан «Кыз - жигит» аттуу көлөмдүү алым сабак ыр кандайча жазылып,кандайча аткарылды эле? Ошондон угармандарга кеп салып берсеңиз?
- 1958-жылы Москвага декадага жөнөдүк. Поездде кетип баратканда аксакалдар комузду чертип, «Манастан» айтып баратышат. Бир кезде Алыкем (Алымкул) «Гүлгаакы» аттуу дастанды ырдап калды. Ракем «Ой, Эстебес азыркы ырдалган обондорду, чертилген күүлөрдү көңүлүңө түйүп койчу. Москвадан келгенден кийин сүйлөшөлү» деп калды. Ракем «Эмгек Кызыл Туу» ордени менен сыйланды. Москвадан келдик. Ракем анда «Ой, Эстебес баягы «Гүлгаакынын» обонунда «Кыз- жигит» деген ыр жазалы» деди. Күнүгө саат 9да Ракем мени үйүнө чакырат. Мен келем. Чоң сандыктай болгон «Маракс» деген магнитофону бар. Аны иштетип коёт. Ракем бир куплет ыр жаза, анан мени чакырат. Айтканындай ырдайм. Эми өзүң билесиң «Кыз- жигитке» Айдараалынын, Токтогулдун, Коргоолдун, Сооронбектин күүлөрү, «Гүлгаакынын» жана башка обондору пайдаланылды. Кыскасы «Кыз- жигитти» үч ай дегенде жазып бүттүк. Дубана Маашүрүптүн атын Жаныбек, Гүлгаакынын атын Гүлбайра дедик. Окуяны Таластын токойунда өткөрдүк.
- Эстеке, кечиресиз. Сөзүңүз оозуңузда. «Кыз- жигитти» кыргыз радиосунун алтын казынасына качан, кандай шартта жаздырдыңыз эле?
- Раке «Кыз жигитти» унута электе радиого жаздырып коюну сунуштап калды. Макул болдум. Кыргыз радиосунун студиясына бардык. «Кыз- жигиттин» ыры 32 барак эле. Мен өзүмдү-өзүм мактабайын барактардын баарын килемдин үстүнө катары менен жайып, туфлийимди чечип, байпакчан кыдырып ырдамак болдум. Ракем студиянын терезесинен карап отурду. Ошондо ар бир обонду, күүнү бурай салып, кыдырып жүрүп «Кыз- жигитти» ырдап бүттүм. Тасмага жазып бүткөндөн кийин Ракем угалы деп калды. «Кыз жигитти» уктук. Ракем мага ушунчалык ыраазы болду. Ракем радионун редакторунан кайсы күнү берилерин деп сурап калды. Редактор «19- майда саат 5те беребиз» деди. Айтылган күнү радиодон «Кыз- жигит» кетти. Эл жакшы кабыл алды. Ошентип, менин көзүмдү ачкан, атагымды чыгарган Ракем болду. Ракемдин атагын чыгарган мен болдум. Райканды айтып отурса, «кыйкырган менен кыңк этпейт, кыймылдатса былк этпейт» дегендей акын да, драматург да, сатирик жана акылман айкөл адам эле.
- Эми, Эстеке, угармандарга ак боз ат минген отуз жаш курагыңызда ырдап чыккан «Кыз- жигиттен» үзүндү аткарып берсеңиз?
- Жаныбек деген жигит айылынан кыз жактырбай бир күнү Таластын токоюн аралап келе жатса, алдынан суу көтөргөн сулуу кыз чыга калат. Көрөрү менен эле алиги кыз көзүнө кандайдыр ысык көрүнөт. Жигиттин жүрөгүн толкутат. Өмүрүндө көрбөгөн кыздын өзүнө жакындыгы бардай сезилет. Унчукпай кете берейин дейт, кеткиси келбейт. Кандайдыр бир күч жигитти жибербейт. Туруп калышат бири-бирин карап, жигиттен кыз, кыздан жигит уялат. Кызыл-тазыл жайдын гүлү, ар түркүн куштун үнү, эң эле уяң көрүнөт жигитке – алиги кыздын түрү. Бардык көрүнүш Жаныбекке орток, Жаныбек кыз кетип калбай эле деп коркот. «Кетем» десе, кантип токтотот? Мына ошол жомок. Жаныбек эки жагын карап, койнунан комузун алат. Кызды сынамакка Атайдын «Кыз кербезин» чалат. Чертип караса, кыз күлүп коёт, анан жигитке карап, кыз мындай дейт:
Жакшы комузчу тактап чертет,
Өз устатын мактап чертет,
Жаман комузчу аттап чертет,
Өзүн-өзү жактап чертет.
Жакшыдан өлбөс өрнөк деген,
Өлбөгөн бирин-бири көрмөк деген,
Жакшы нерсе өлбөйт деген,
Азыр сизге – Токтогулдун «Чоң кербезин» чертип берем,
Мынчалык асылып калдыңыз,
Керек намыс жеңсең бетимди өпкүн,
Жеңилсең сенделбей кеткин – деп кыздын Токтогулдун «Чоң кербезин» кайрып турган жери:
Кулак салып угуптур,
Атадан калган күү ушул,
Албан түркүн, акыл сөз,
Айтып өткөн Токтогул,
Ээрчип чыккан артынан,
Атактуу Калык, Алымкул,
Ашыккан калар уятка,
Абайла,жигит, сабыр кыл,
Бар болсо, жигит, өнөрүң,
Өнөрүңдү көрөмүн,
Кыз бүткөндүн бардыгы
Мени сүйөт дебегин
Кезегиңди беремин,
Кекетип жатат дебегин.
Жигит, кыздын оңой эмес экендигин байкайт, чечинен башын чайкайт. Жеңин кайра түрөт. Жигит ырга кирет.
Кадимки Айдаралынын обонуна салат. Кыз турат карап:
Э-э, сулуу карындаш,
Адам болбос жаңылбас,
Тааныбасты сыйлабас,
Нары баспай, бери бас,
О, кайран жаш, кайран жаш.
Э-э, сулуу карындаш,
Эркектерге таң калба,
Көкүлүңдү көкөлөт,
Көкүрөктө жан барда,
Жамандардан алыс жүр,
Айтып бүткүс арманда,
Түшүнөрсүң сулуу кыз,
Кетпейин эми тереңдеп.
Кыз сүйбөсө кээ бирөө
Коркутат өлөм деп
Айланабыз калың эл,
Үстүң асман, астың жер.
Кууп жүргөн эч ким жок,
Кубаныч менен жашай бер,
Бекерге кетпейт эч качан,
Маңдайдан аккан кара тер,
Эси жокто ээленип,
Эптеп-септеп жетем дээр,
Жеңил эмес жан сактоо,
Терең-терең ойлой көр.
