Борбор Азия

10-февралда президент Сооронбай Жээнбеков Казакстандын мамлекет башчысы Касым-Жомарт Токаев менен телефон аркылуу сүйлөшүп, Казакстандын Кордай районунда түзүлгөн абалды талкуулады жана ага колдоо сөздөрүн билдирди. Бул тууралуу президенттин сайты жазды.

Сооронбай Жээнбеков Кыргызстан элинин атынан Кордай районунда болгон окуянын кесепетинен курман болгондордун жакындарына жана туугандарына көңүл айтып, жаракат алгандардын тез айыгып кетүүсүн каалады. Президент Кыргызстан оор мезгилдерде боордош казак элине ар дайым жардам берип келгенин жана жардам берүүсүн уланта берерин белгиледи.

"Абал күч органдарынын көзөмөлүндө"

Кыргызстандын мамлекеттик чек ара кызматы миңден ашуун киши үйлөрүнө кеткенин 10-февралда кабарлады. Ал тапта Казакстанга кайткандардын арасында коопсуздуктан улам кайра Кыргызстанга келгендер бар экени айтылууда. Кыргызстандык активисттер аларга гуманитардык жардам чогултууну улантып жатышат.

8-февралда Кордай районундагы тополоңдон соң Кыргызстанга качып өткөн Келиме 10-февралда Казакстанга жөнөп кетти. Ал кыштагында абал тынч, жагдай күч органдарынын көзөмөлүндө экенин айтууда:

«Кыргызстандагы туугандардын үйүндө эки күн болдук. Эми кайтып жатабыз. Казакстанда үй-жайыбыз күйүп кетти. Аны оңдоп-түзөш керек. Баары тынч деп айткандыктан үйгө жөнөдүк. Жашоо улана берет эмеспи».

Келиме менен кошо келгендердин кээ бири азырынча Кыргызстанда - туугандарынын, тааныштарынын үйлөрүндө баш калкалап отурушат. Айрымдары Казакстанга өтүп, бирок кайра Кыргызстанга келгенин билдиришти. Бирок муну микрофонго ачык айтып берүүнү каалашкан жок.

«Ал жакта күйүп кеткен урандыларды көрүп коркосуң. Айрыкча балдар үчүн өтө коркунучтуу. Ошондуктан азырынча кайра Кыргызстанга келип, туугандардын үйүндө жашап туралы деп чечтик»,- деди 40 жаштардагы аял.

Кыргызстандын мамлекеттик чек ара кызматынын басма сөз катчысы Гүлмира Бөрүбаева казак тараптан келгендердин агымы азайып, үйүнө кайткандар көбөйгөнүн билдирди.

Вице-премьер-министр Алтынай Өмүрбекова жагдайга байланыштуу «Азаттыкка» мындай комментарий берди:

«Келген адамдардын канчасы калды, канчасы кетти - муну азыр так айта албайм. 18 киши ооруканага жаткырылган болчу. 9-февралда Казакстандын вице-премьер-министри чек ара аймактарына келди, саламаттык сактоо министринин орунбасары келип, Кыргызстанда ооруканада жаткандардын 12син алып кетишти. Алтоо «кетпейбиз» деп коюшкан. Бир-экөө бүгүн чыгат. Азыркы жагдай ушундай».

39 адам Казакстанда ооруканада экенин «Азаттыктын» казак кызматы кабарлаган.

Буга чейин Ысык-Ата районунун Кең-Булуң айыл өкмөтүнүн башчысынын милдетин аткаруучусу Чолпонкул Чоткараев Кыргызстандын аймагына 4 миңдей адам өткөнүн билдирген. Ал эми өкмөттөгү ишенимдүү булактар Казакстандан 4500дөн ашык адам келгенин кабарлаган болчу.

Кыргызстандагы дунган диаспорасынын өкүлү Рамазан Бешало болсо 5000дей киши, негизинен аялдар, балдар, кары-картаңдар качып келгенин «Азаттыктын» кабарчысына айткан. Алардын канчасы Казакстанга кайтып кеткени боюнча расмий так маалымат жок.

Ал эми Кыргызстанда калгандарга Токмок шаарында гуманитардык жардам уюштурулган. Активисттердин бири Руслан баштыктарга салынып, таңгакталган күрүч, макарон, нан жана башка азыктарды 10-февралда муктаждарга таратып берди:

«Негизинен аялдар жана балдар. Мүмкүн болсо, азык-түлүк, жалаяк керек болуп жатат. Макарон, күрүч сыяктуу кургак азыктар өтө зарыл. Аларга жардам иретинде берилген азыктарды биз баштыктарга бөлүп тараттык. Көбүнө жете элек. Эгер жардам берүүнү каалагандар болсо, күтөбүз».

Руслан жардамга муктаждар канча киши экенин санай электигин кошумчалады.

Гуманитардык жардам чогултуу Токмок шаарында, Ысык-Ата районунда жана Бишкек шаарында да уюштурулду.

Кыргызстандын Эмгек жана социалдык өнүктүрүү министрлиги эл аралык Кызыл жарым ай коому менен бирге Казакстандан өткөндөргө баш паанек кылчу жайларды ачкан.

Кызыл жарым ай коомунун өкүлү Азамат Баялинов азырынча аларга жардам сурап кайрылгандар боло электигин айтты:

«Кордайдагы башаламандыктан соң Кыргызстанга өткөндөрдүн дээрлик бардыгы жакындарынын үйүнө жана дунган диаспорасы уюштурган жерлерге жайгаштырылган. Абалга Кызыл Жарым ай коомунун Кыргызстандагы өкүлчүлүгү көз салып жатат. Жардам керек болсо, даярбыз»,- деди Баялинов.

Жагдайга байланыштуу кыргыз-казак өкмөт аралык сүйлөшүүлөр болгону жөнүндө расмий маалыматтар азырынча жок.

8-февралга караган түнү Казакстандын Кордай районундагы Масанчи, Сортөбе, Каракемер айылдарындагы башаламандыктан 10 адам каза болуп, бир тобу жараат алган. Жарадар болгондордун арасында полиция кызматкерлери да бар. Үйлөр, имараттар өрттөлүп, Жамбыл облусунун бийлиги Кордай районуна өзгөчө кырдаал киргизген. Жаңжалдын так себеби дагы эле маалым эмес.

Казакстандын чыр чыккан бул айылдары Кыргызстандын Токмок шаарына тушташ, Чу дарыясынын аркы өйүзүндө жайгашкан.

9-февралда Казакстандын вице-премьер-министри Бердибек Сапарбаев аймакка келип, кыйраган турак жайлар калыбына келтирилерин билдирген:

«Чагымга алдырбагыла. Жардам берилет. Биздин адистер зыянды тактап жатат. Кыргызстанга кеткен туугандарыңарга айткыла, үйлөрүнө кайтып келишсин»,- деди Сапарбаев.

Казак бийлиги «бейбаштыктын айынын чыккан мушташты улут аралык жаңжал кылып көрсөтүп жатат» деп «чагымчылдарды» күнөөлөдү.

Президент Касым-Жомарт Токаев «кан төгүү мамлекеттик органдардын кызматкерлеринин кайдыгерлигинен улам, чагымчылдардын айынан болгонун» жазып, алар жазаланарын билдирди. 10-февралда мамлекет башчысы башкы прокурор Гизат Нурдаулетовду кабыл алып, Кордай районундагы жагдайды дыкат иликтөөнү тапшырды.

Кырдаалды курчутууга шек саналып 47 адам кармалып, алардан эки аңчылык мылтыгы алынган. Кийинчерээк кармалгандар коё берилгени, жагдайды териштирүү уланып жатканы айтылган. Кыргызстандын Ички иштер министрлигинин маалыматына ылайык, коңшу өлкө чек арадан өтүп кеткен жарандардын арасында кылмышка шек саналгандар бар же жогу тууралуу Бишкекке кайрылган эмес.

Жекшембиде Казакстандын ички иштер министринин орун басары Алексей Калайчиди баш аламандыкта каза тапкандардын саны 10го жеткенин кабарлады. Расмий маалыматка ылайык, сегиз киши чатак учурунда өлсө, эки киши ооруканада көз жумган. Масанчидеги тополоңдо полициянын беш кызматкери жабыркаган, алардын үчөөнө ок тийген.

Калайчиди чатакты басууда полиция эч кандай курал колдонбогонун кошумчалады. Ушу тапта 39 киши ооруканада экени маалым болду.

8-февралда кечки саат тогуздан тартып Жамбыл облусунун бийлиги Кыргызстан менен чектеш Кордай районуна өзгөчө кырдаал киргизген.

9-февралда казак президенти Касым-Жомарт Токаев «Твиттер» баракчасында «кан төгүү мамлекеттик органдардын кызматкерлеринин кайдыгерлигинен улам, чагымчылдардын айынан болгонун жазып, «алар жазаланарын» билдирди.

Казак бийлиги каза тапкандарды жерге берүүгө жана жабыр тарткандардын чыгымын эсептөө максатында вице-премьер-министр Бердибек Сапарбаев башында турган өкмөттүк комиссия түздү.

Ички иштер министрлиги баштапкы маалыматка таянып, 30дан ашуун үй, 15 соода жайы, 23 автоунаа талкаланганын билдирди. «Киши өлтүрүү» жана «Массалык башаламандык уюштуруу» деген беренелер менен иликтөө башталды.

Жекшембиде Сапарбаев тополоң болгон айылдардын тургундарына жолугуп, талкаланган үй-жайдын баары калыбына келтирилерин айтты.

«Чагымга алдырбагыла. Бардык талкаланган үй-жайды калыбына келтиребиз, үй-бүлөлөргө жардам беребиз», - деди өкмөт мүчөсү. Ошондой эле элге «Кыргызстанга кеткен туугандарыңар үй-жайына кайтсын, айткыла» деп кайрылды.

Бейбаштыкпы же улут аралык жаңжалбы?

Казак бийлиги кан төгүү менен коштолгон тополоңдун чоо-жайын так түшүндүрө элек. Коңшу өлкөнүн өкмөтү «бейбаштыктан айынын чыккан мушташты улут аралык жаңжал кылып көрсөтүп жатат» деп «чагымчылдарды» күнөөлөдү.

Маалымат министри Даурен Абаев «кайгылуу окуя, адамдар каза тапты. Бул турмуш-тиричиликтен чыккан чырды улут аралык өңүткө өткөргөн чагымчылдардын айынан болду» деди.

Казакстандын ички иштер министри Ерлан Тургымбаев Масанчи менен Сортөбеде болгон окуянын кыскача хронологиясын эске салды.

«7-февралда кечки саат жетиде Жамбыл облусунун полициясына Кордай районунун Масанчи айылынын чекесинде 70ке чукул киши топтолуп, бейбаштыктан улам калайман мушташ башталган. Окуя болгон жерге Кордай райондук полициясынын кызматкерлери келишкен», - деди министр.

Тургымбаев билдиргендей, башаламандык учурунда «чагымчылдар менен чатактын күбөлөрү көргөнүн видеого тартып, социалдык сайттар жана мессенжерлер аркылуу таратып, жарандарды мыйзамсыз аракеттерге каршы турууга чакырышкан. Бул болсо тирешүүнү андан ары күчөтүп, массалык мушташка айланткан».

Казак полициясы маалымдагандай, кагылышууга коңшу айылдардан 300гө чукул киши келген. Сортөбе жана Масанчи айылдарына полициянын кошумча күчтөрү жиберилген, бирок мушташкандар күч органдарынын кызматкерлерине «катуу каршылык көрсөткөн». Полиция алар таш, металл буюмдарды жана ок атуучу куралдарды колдонушканын кошумчалды.

Кийинчерээк чатакка Аукатты жана Булан-батыр айылдарынын тургундары да аралашкан. Полиция бул айылдардын баарын курчоого алып, кирген-чыккан жолдорго тосмолорду койду.

8-февралда айланма жол менен айылга кирген журналисттер түнкү тополоңдон кийинки күйгөн үйлөрдү, дүкөндөрдү, тамактанчу жайларды көрүшкөн. Кабарчылар көчөлөрдө полициянын өзгөчө маанидеги күчтөрү, күйгөн үй-жайлардын алдында өрт өчүрүүчү кызматтын машинелери турганын айтышты.

Окуя болгон жерге барган «Азаттыктын» казак кызматынын журналисти Асылхан Мамашулынын баяны:

Журналисттер Масанчиде тополоңдо каза тапкан эки кишини жерге берүүгө камынып жаткан эки үйгө баш багышкан.

Карапайым тургандар: «Кимдир-бирөө бейбаштык кылса, эмне үчүн бир нече айыл жана башка улуттар жапа чегиши керек?» деген суроону беришет.

Тополоңдо инисин жоготкон, 50 жаштагы дунган аял Халима Исерова «биз эмес, кылмыш кылгандар жазасын албайбы» деп көз жашын аарчыды.

Жергиликтүү элдин сөзүнө караганда, жума күнү кечинде жүздөгөн бейтааныш эркектер дунгандар жашаган айылдарга кирип келишкен. Алар дунгандардын үйлөрүн, дүкөндөрүн өрттөп, автоунааларын талкалай башташкан.

Ишембиде туштөн кийин 200дөй казактар Масанчи менен Каракемер айылдарынан ортосунан кеткен жолго топтолуп, тополоңдо кармалгандарды бошотууну бийликтен талап кылышты. Кечке жуук жергиликтүү бийлик полиция кагылышууга тиешеси бар деп кармаган 47 киши тең бошотулганын билдирди. Бул кабар жеткенден кийин чогулгандар тарап кетишти.

Бул эки айыл тең Кыргызстандын Токмок шаарына тушташ жайгашкан.

Чек ара: тополоңдон качкандар

Кордайдагы тополоңдон кийин, 7-8-февралда Кыргызстандын аймагына жүздөгөн киши өттү. «Азаттыкка» өкмөттөгү ишенимдүү булактар билдиргендей, 4500 казак жараны чек арадан кирген. Кыргызстандын Мамлекеттик чек ара кызматы «Кең-Булуң» жана «Токмок» өткөрмө бекеттеринде адамдар көбөйгөнүн, алардын көпчүлүгү балдар жана аялдар экенин маалымдады.

Кыргызстандагы дунган диаспорасынын өкүлү Рамазан Бешало 5000дей киши, негизинен аялдар, балдар, кары-картаңдар качып келгенин «Азаттыктын» кабарчысына айтты.

9-февралда Казакстандан келгендер кайра кайта баштаганы маалым болду. Кыргызстандын Мамлекеттик чек ара кызматы жекшембиде 1000ден ашуун казак жараны Кыргызстандан чыгып кеткенин кабарлады.

8-9-февраль күндөрү медициналык жардам сурап, 34 казакстандык Кыргызстандын ооруканаларына кайрылган. Алардын ичинен 21 киши ооруканага жаткырылган. 13 адамга медициналык жардам көрсөтүлгөн.

9-февраль күнү Казакстандын саламаттык сактоо министринин орун басары Камалжан Надыров Кыргызстанга келип, Кордайда жабыркаган сегиз бейтапты алып кетти. Токмоктогу аймактык ооруканада ушу тапта беш казакстандык жаран бар, баарынын абалы туруктуу.

Кордай районундагы Масанчи айылында 2009-жылкы эл каттоого ылайык, 13 миңден ашуун киши жашайт. Алардын 90% дунгандар, 5% казактар жана 5% орустар.

Ал эми Сортөбе айылынын 14 миңден ашуун тургуну бар. Бул эки айылда жана аларга канатташ бир нече кыштакта дунгандар басымдуулук кылат.

Коңшу өлкөдө улут аралык өңүттөгү кагылышуулар (жергиликтүү тажиктер, чечтендер, түрктөр менен) буга чейин да болгон. Казак бийлиги андай учурларды турмуш-тиричиликтин айынан чыккан уруш-талаш катары мүнөздөп, улут аралык деп мүнөздөөдөн качат.

Казакстандын бийлиги өз өлкөсүн «ар кыл улуттагылар менен түрдүү динди тутунгандар достукта жашаган мамлекет» деп даңазалап жүрөт.

Борбор Азия: АКШ, Кытай, Орусия атаандаштыгы

5-февралда Вашингтон 2025-жылга карата Борбор Азия өлкөлөрү менен кызматташуунун жаңы стратегиясын жарыялады. Вашинтон Борбор Азия мамлекеттеринде саясий бийлик алмашып, коңшу өлкөлөрдүн өз ара алакасы бекемдеген сайын Кошмо Штаттарга табигый байлыкка мол аймак менен кызматташтык үчүн жаңы мүмкүнчүлүктөр ачылып жатканын белгилейт.

АКШнын мамлекеттик катчысынын Түштүк жана Борбор Азия боюнча жардамчысы Элис Уэллс Ак үй аймактык стратегияны соңку беш жылдагы өзгөрүүлөрдү эске алуу менен жаңылаганын билдирди. «Биз жаңы мүмкүнчүлүктөрдүн дооруна кирдик» деди мамлекеттик катчы Майк Помпео менен Борбор Азияга барып келген Уэллс.

Трамптын администрациясы Европа менен Азиянын ортосундагы чөлкөмдө АКШнын таасирин арттырууга аракеттенет. Вашингтон кара май менен газга бай аймакта глобалдык атаандаштары Орусия менен Кытайга тең ата болууну көздөйт.

АКШнын Кыргызстандагы элчиси Дональд Лу 5-февралда «Азаттыктын» Бишкектеги бюросундагы маегинде мындай «дүйнөдө чоң мамлекеттер ортосунда болуп көрбөгөндөй атаандаштык жүрүп жатканын» айткан.

АКШнын өкүлдөрү белгилегендей, жаңы стратегиянын максаты - аймакта туруктуулукту камсыз кылуу жана чөлкөмдүн кайсы бир державадан көз каранды болуп калышына жол бербөө. Вашингтон ушул тапта 20 жылдык ооган согушун басууга да аракет кылып жатат. Бул жараянда Борбор Азиядагы беш мамлекеттин географиялык мааниси чоң.

Вашингтон аймакты бириктире турган долбоорлорду колдойт. Мисалы, бирдиктүү электр түйүнүн түзүү, визалык жана бажы операцияларын стандартташтыруу, чек ара соодасын күчөтүү максатында ар кандай бөгөттөрдү жоюуга көмөктөшөт.

Кыргызстан менен Тажикстан CASA-1000 долбоорун жигердүү ишке ашырып, келечекте электр энергиясын Ооганстан менен Пакистанга экспорттоого жетишет деген ишенимин билдирет. Ооганстандагы туруктуулук жана согуштан кийинки өлкөнү кайра куруу - АКШнын стратегиясынын негизги элементтеринин бири.

Кийинки убакта чөлкөмдө Кытайдын таасири күчөдү. Бээжин аймакта инфратүзүмдүк долбоорлорду каржылап жатат. Эксперттердин баамында, Тажикстан жана Кыргызстан сыяктуу экономикасы чабал өлкөлөр кытай насыясын кайтарууда бир топ каржалышы мүмкүн.

Вашингтон аймакка сырттан келген инвестиция беш өлкө укуктук реформаны канчалык жигердүү жүргүзөрүнөн көз каранды деп эсептейт.

Ошол эле учурда президент Дональд Трамптын администрациясынын Борбор Азия боюнча саясатына ар кыл баа берилип келет. Бостондогу Түндүк-Чыгыш университетинин профессору, мурдагы дипломат жана мурдагы депутат Бакыт Бешимов Вашингтон ушу тапта аймактагы эки өлкө менен гана кызматташууга кызыкчылыгы бар деген пикирде.

АКШнын 2019-2025-жылдарга карата «Эгемендикти бекемдөө жана экономикалык өнүгүү» стратегиясынын негизги багыттары:

• Борбор Азияда террор коркунучун азайтуу. Аймактын өлкөлөрү экстремисттик идеологияга каршы туруп, террористтик уюмдарга түнөк бербейт. Буга чейин Кошмо Штаттар Борбор Азиядагы чек ара коопсуздугуна 90 миллион доллар бөлүп, бул багытта 200дөй түрдүү окутуу өткөрүп, 2600 чек ара кызматкерлерин машыктырды.
• Ооганстанда туруктуулукту камсыз кылуу аракеттерин кеңейтүү. Кошмо Штаттар Борбор Азия мамлекеттерин Ооганстан менен экономикалык жана соода-сатык байланыштарын өркүндөтүүгө үндөйт.
• Борбор Азия менен Ооганстандын байланышын күчөтүү. Беш мамлекет Ооганстан менен энергетика, экономика, маданият, соода жана коопсуздук багыттарында алака-катышын күчөтсө аймактык коопсуздукту бекемдейт. CASA-1000 долбоору Борбор Азия өлкөлөрүндө өндүрүлгөн электр энергиясын Ооганстан менен Пакистанга сатууга өбөлгө түзмөкчү.
• Укуктук реформаларды ишке ашыруу жана адам укуктарын урматтоо. Кошмо Штаттар укук коргоо тармагын реформалоодо техникалык экспертиза жагынан көмөктөшөт. Бул адам укуктарын коргоого, инвестициялык климатты жакшыртууга жана кесипкөй адистерди кармап калууга өбөлгө түзөт.