Борбор Азия

Таажы вирусунун тарап кетишине байланыштуу киргизилген карантиндин улам казак бийлиги Кытайдан качып келген беш жарандын качкын статусу же башпаанек берүү тууралуу арыздарын кароону кийинкиге жылдырды. Бийлик аларды “уруксатсыз чек арадан өтүп кеткендер” деп эсептешет.

2018-жылы “Шинжаң бийлигинин кысымынан” кара башын калкалап Казакстандагы үй-бүлөсүнө келиш үчүн чек арадан уруксатсыз өткөн кытайлык этникалык казак Сайрагүл Саутбайдын окуясы Семейдеги абактан чыгып келгенден кийин дүйнөгө дүң болгон. Казак соту Кытайдын кайтарып берүү өтүнүчүн четке кагып, аны бул жерде калтырган. Казакстандан качкын статусун албаган Сайрагүлгө өткөн жылдын жайында Швеция башпаанек берди.

Казак бийлиги Кытайга дагы беш этникалык казакты кайтарып берген жок, алар: Кайша Акан, Тлек Табарак, Кастер Мусаханулы , Мурагер Алимулы жана Багашар Маликулы. Булар да Сауытбайдын жолун жолдоп “Шиңжан бийлигинин кысымынан качып” чек арадан уруксатсыз өтүшкөн. ,

Азыр булардын баары Казакстанда турушат, тарыхый мекенинин бийлигине жарандык же качкын статусун берүүнү өтүнүп арыз жазышкан. Бийликтегилер таажы вирусунан улам чыккан карантинди шылтоолоп алардын арыздарын кароону кийинкиге калтырган.

БАГАШАР МАЛИКУЛЫ

Алматы облусунун Енбекшиказак районунун Шелек айылында жашап аткан Багашар Маликулынын кичинекей балдарынын улуусу он бирге карады, кенжеси - алты айлык. Багашардын айтуусунда, качкын статусун берүү жөнүндөгү арызын Казакстандын бийлиги карай элек. Азырынча анын колунда быйыл сентябрда мөөнөтү бүтчү качкындыкты берүүнү сураган күбөлүгү гана бар.

"Комиссиянын отуруму болот дешкен, бирок аны карантинден улам кийинкиге жылдырып коюшту", — дейт.

Анын аялы менен балдары Казакстандын жарандары. Багашардын айтуусунда, үч жолку операциядан кийин аялы ишке жарабай калган, акча таап, үй-бүлөнү багуу жалгыз анын моюнунда, кайсы жумуш чыкса да тандабай иштеп, тапкан акчасын эптеп тамак-ашка жеткирсем деп болушунча үнөмдөп отурган кези.

"Азыр жай го. Айылдан майда-чүйдө жумуштар чыгып турат, башка айылдарга да барам. Үй-бүлөмдү багыш үчүн бардык ишти жасай берем. Иш сураштырып калганда айрымдар: “Сен тиги кытайдан качып келген жигитсиңби?” деп сурашат. Эмне себептен экенин билбейм, бирок мага чочуркап карашат. Мен эч кимди өлтүрбөдүм, бирдемесин уурдабадым. Казакстанда калган үй-бүлөм менен чогуу жашайын деп качып келгем", - дейт Багашар.

2015-жылы Кытайдын Шинжаң автономдук районунун Моңголкур үйөзүнөн Казакстандын Алматы облусунун Енбекшиказак районунае келген, оралман деген күбөлүк алып, жашап турууга уруксат беришкен. Айтымы, 2016-жылдын ноябрында ата-энесине учурашканы Кытайга барып, “Хоргос” бажы бекетинен өтөр замат кытайлык полиция кызматкерлери анын документтерин алып койгон. 2017-жылдын январында Багашар Шинжаңдан Казакстанга качып өткөн.

2019-жылдын аягында Казакстандын Улуттук коопсуздук комитетинин (УКК) чек ара кызматы аны кармап, суракка алган. Кийинчерээк УКК “Азаттыкка” себептерин билдирбей Маликулына каршы козголгон кылмыш иш токтотулганын ырастады.

Багашардын айтуунда, качкын статусун алууга арыз беришине каттала элек «Нағыз Атажұрт» уюму көмөктөшкөн. Адвокат алышка да чама-чаркы жетишсиз, акчасы жок.

Казакстанда биринчи ирет 16-марттан 11-майга чейин өзгөчө абал жана карантин киргизилгенде Багашардын аялы эки ирет мамлекеттен социалдык жардам катары 42 500 теңге алды. 5-июлдан кийинки экинчи карантин учурунда жөлөкпул алуу үчүн дагы арыз берди. Багашарга жарандыгы жок үчүн андай көмөк берилбейт.

ТЛЕК ТАБАРАК

Тлек Табарак Алматы облусунун Панфилов районунда жашайт, ал дагы казак жарандыгын алсам деген тилекте жүргөн инсан. Казакстанда анын ата-энеси жашайт.

Быйыл январда Панфилов райондук соту Табаракты “билип туруп чек арадан уруксатсыз өткөндүгү үчүн” күнөөлүү деп таап, бирок Казакстандан чыгарбай, жеке коопсуздугу каралбаган мекемеде жазасын өтөө өкүмүн чыгарган.

Тлек сотто Казакстанда жашоого уруксат алганын айтып берди. 2017-жылдын декабрында жеке иштери менен Кытайга барып, анын да документтерин алып коюшкандыктан жерине кайта албай калган. Айла жок Казакстанда калган ата-энесине келиш үчүн Кытайдан качууга мажбур болгон. Өкүм чыгарарда сот анын жагдайын жеңилдетчү жагдайларды: мурда соттолбогонун, Казакстанда жашоого уруксаты барын, ата-энесинин Казакстан жарандары экендигин эске алган.

Сот анын камакка алынгандан кийинки күндөрүн – 2019-жылдын 22-октябрынан кийинки ар бир күнүн эки күнгө жаза өтөө мөөнөтүнө кошуп эсептеди. Айыпталынуучу ошондой эле 25 миң теңге (АКШнын 65 доллары) айыппул төлөдү.

Тлек Табарак өкүм окулгандан бир айдан кийин түрмөдөн бошотулуп ушу тапта документтерин ырастап жүрөт.

"Миграция полициясынан мага алгач жарандыгы жок деген күбөлүк алууну айтышты, андан кийин гана Казакстандын жарандыгын алуу тууралуу арыз бере алам. Жакында келип кошуналардан түшүндүрмө алып кетишти", - деп айтты Табарак “Азаттыктын” кабарчысына.

Атасы Табарак Кусаинхандын айтуусунда, Тлекке жарандыгы жок деген күбөлүк беришсе, анан оралмандык күбөлүк алууга арыз бермекчи. Оралмандык күбөлүк менен казак жарандыгын жеңилдетилген шартта алууга болот. Казакстан аймагында такай жашаган жарандыгы жокторго өздүгүн аныкташ үчүн он алты жашка толгондон кийин "жарандыгы жок" деген беш жылга жарачу күбөлүк беришет.

КАЙША АКАН

Панфилов райондук соту тарабынан өткөн жылы алты айга шарттуу кесилген Кайша Акан ушу тапта Алматыда жашайт. Ал дагы Казакстанда качкын деген макам алыш үчүн арыз берген.

Сот анын 2018-жылы мамлекеттик чек араны уруксатсыз өткөндүгү үчүн күнөөлүү деп тапкан. Шинжаңда төрөлүп-өскөн Кайша Акан сотто “лагерге камалып калыштан коркуп” Казакстанга айласыздан качып өткөнүн айтты.

"Мага [Казакстанда] качкын макамын берүү боюнча арызымды карачу комиссиянын отуруму боло элек. Карантиндин айынан бул иш токтоп калды деп айтышты. Азыр мен үйдө элемин. Бир нече апта мурун катуу ооруп калдым, мага операция жасашты. Баары акчага байланып турат. Мага катталабаган «Атажұрт» уюму менен боорукер адамдар көмөктөшүүдө", — деп билдирди Кайша Акан.

Кытайдан келген казак кызы Кайша Акан сотто. Алматы облусу, 23-декабрь 2019-жыл.

Казакстан жаранына күйөөгө чыккан Кайша Аканга өткөн жылы башпаанек алуучу деген күбөлүк беришкен.

Кайша Акан иш издеп биртоп жерлерге кайрылганын, бирок документи жоктугунан туруктуу иш таба албаганын айтууда. Документи жоктугунан ал карантин маалында мамлекеттен да эч кандай социалдык колдоо ала элек. Анын арызы качан каралары да белгисиз.

КАСТЕР МУСАХАНУЛЫ МЕНЕН МУРАГЕР АЛИМУЛЫ

Кастер Мусаханулы менен Мурагер Алимулы быйыл январда Чыгыш-Казакстан облусунун Зайсан райондук соту тарабынан мамлекеттик чек арадан уруксатсыз өткөнү үчүн бир жылга эркинен ажыратылган, бирок таажы вирусунун күчөп кеткенине байланыштуу Семей түрмөсүнөн 22-июнда бошотулду.

Алардын соттогу адвокаты Ляззат Акатованын айтуусунда, азыр алар Акмола облусундагы туугандарынын колунда дарыланып жатышат.

"Кастер менен Мурагер, алардын туугандарынын бирөө да журналисттерге интервью берүүнү каалашпайт. Себеп дегенде, алардын жакын туугандары, экөөнүн аялдары Кытайда турушат, алардын куугунтукка кабылышын каалашпайт. Экөө тең Казакстанда качкын макамын алуу тууралуу арыз менен кайрылышкан, бирок да азыркы жагдайга [таажы вируска], байланыштуу ал маселе чечилбей турат", - деп билдирди адвокат Акатова.

Кастер Мусаханулы менен Мурагер Алимулы, Шинжаңдын Дөрбөлжүн үйөзүнөн чыгып Казакстандын чек арасынан 2019-жылдын октябрынын башында уруксатсыз өтүшкөн. Алгач Чыгыш-Казакстанга келишип, андан Алматыга өтүшкөн. Алматыда 14-октябрдагы маалымат жыйынында алар “Кытайдагы куугунтуктоолордон качып чыгышканын” билдиришкен, Казакстан бийлигинен качкын макамын берүүнү өтүнүшкөн. Кийинчерээк казак бийлиги тарабынан жоопкерчиликке тартылган.

Алардын качкын макамын алуу тууралуу арызын Акмоло облусунун миграция кызматы кароодо. Адвокат Ляззат Акатованын айтуусунда, азыр алардын июль айынын аягына чейин жарактуу утурумдук күбөлүгү бар.

Казакстандын миграциялык полициясы “Азаттыктын” чек арадан уруксатсыз өткөн этникалык беш казактын качкын макамын же жарандык берүү тууралуу арыздары качан караларын ырастап берүү өтүнүчүн жоопсуз калтырды.

БАТЫШ АЙЫПТАЙТ, БЭЭЖИН МОЙНОБОЙТ

Кытайдын түндүк батышындагы Шинжаңдын түпкүлүктүү калктары уйгур, казак, кыргыздарды кысымга алуу тууралуу кабарлар 2017-жылдын жазынан тарта айтыла баштаган. 2018-жылы БУУ бул чөлкөмдөгү этникалык топторду атайын жайларга зордоп кармап жатышканын билдирген. Эл аралык уюмдун ырастоосу боюнча, ошол кезде миллионго жакын мусулмандар кармалып турганы кабарланган.

Бээжин андай айыптарды четке кагып, кийинчерээк Шинжаңдагы лагерлерди “тил үйрөнүү жана кесиптик даярдык борборлору” катары сыпаттап, аларды “экстремизмге каршы күрөшүү” мксатында уюшулганын ырастаган.

Кийин ал жерлерде идеологиялык жагынан бышыктыруу иштери жүрөрү, зордук-зомбулук көрсөтүлүп, адамдар кыйноого алынары, кара жумушка мажбурлап иштетишери кабарланган. Куугунтуктар такай болору, басым-кысымдар токтолбой жатканын лагерге баргысы келбей качып чыккан шинжаңдыктар да билдиришкен.

Июнь айынын этегинде атайын баяндама чыгып, анда Кытай түрк тилдүү элдердин көбөйүшүнө чек коюп, аялдарды төрөттөн сактанууга, боюнан алдырууга мажбурлап жатышканы белгиленген.

Шинжаңдагы аракеттери үчүн Кытайга санкция жарыялаган биринчи өлкө АКШ болду. Өткөн айда АКШ президенти Дональд Трамп Конгресс тарабынан кабыл алынган мыйзам долбооруна кол койду, ага ылайык шинжаңдык мусулман жамааттарын куугунтукка алган кытайлык кызмат адамдарына каршы санкция киргизүү мүмкүнчүлүктөрү каралган.

Июль айында АКШ Шинжаңдын биртоп кызмат адамдарына, ошондой эле полиция кызматын аткаруучу Коомдук коопсуздук бюросуна каршы санкцияларды киргизди. Американын бажысында шинжаңдык өндүрүшчүлөрдүн товарлары өткөрүлбөй тартылып алынды. АКШ бийлиги ал товарларды камакка алынгандарды иштетип, мажбурлап иштетүүнүн натыйжасында өндүрүлгөн товарды жөнөткөндөр деп айыптоодо.

Кытай бийлиги бардык айыптоолорду четке какты.

Казак бийлиги жарандык коомдун талабына карабай, Кытайдагы адам укугунун бузулуп жатышын айыптоого жарай албады, Бээжиндин түшүндүрмөсүнө ынана тургандыктарын билдирүү менен тим болушту.

Нуртай ЛАХАНУЛЫ

Нуртай Лаханулы 1973-жылы төрөлгөн. 1998-жылы Аль-Фараби атындагы Казак улуттук университетинин филология факультетин аяктаган. «Казакстан-Заман» гезитинде жана Казак радиосунда иштеген. 2010-жылдан тарта “Азаттыкта” эмгектенет. nurtaylahan@gmail.co

Эл аралык уюмдар буга чейин анын катуу ооруп жатканын айтышып, кыргыз бийлигин укук коргоочуну эркиндикке чыгарууга чакырышкан.

10 жылдан бери темир тор артында отурган Азимжан Аскаровдун каза болгону тууралуу «Бир дүйнө - Кыргызстан» укук коргоо уюмунун жетекчиси Төлөкан Исмаилова билдирип, маалыматты акыйкатчы Токон Мамытов ырастады.

Анын сөзү боюнча, Аскаров каза болгону тууралуу Жаза аткаруу мамлекеттик кызматынан (ЖАМК) 25-июлда маалымат келген.

«Жаза аткаруу мамлекеттик кызматынан дагы кошумча маалыматтарды алып жатабыз. Эми Аскаров эмненин негизинде каза болгону тууралуу медициналык кароонун жыйынтыгын күтүшүбүз керек», - деди Мамытов.

Мамлекеттик жаза аткаруу кызматы тараткан маалыматта Аскаровго алдын ала “оң тараптуу пневмония” деген диагноз коюлган.

«Азимжан Аскаров алдын ала коюлган “оң тараптуу пневмония” деген диагноз менен №47 түзөтүү мекемесине жеткирилип, кычкылтек концентраторуна жаткырылган. Анын сатурациясы 80-83 көрсөткөн. Бирок ал каршылык көрсөтүп, кычкылтек концентраторунун маскасын айрып салган. Аскаров нөөмөттөгү дарыгердин көзөмөлүндө болчу. 25-июлда эртең мененки саат 9:30да Аскаров кайра кычкылтек концентраторун өчүрүп салган. Саат 10:30 каза болгону аныкталды. Анын дарылануудан баш тартканы тууралуу тиешелүү актылар түзүлдү. Аскаровдун сөөгү Республикалык соттук-медициналык экспертиза борборуна жөнөтүлдү жана соттук-медициналык экспертиза жүргүзүлгөндөн соң эмнеден каза болгону тууралуу так маалымат берилет», - деп жазылат мекеменин маалыматында.

Мекеме буга чейин да Аскаров медициналык дарылануудан баш тартып келгенин кошумчалады.

Аскаровдун адвокаты Валерьян Вахитовдун "Азаттыкка" билдиргенине караганда, укук коргоочу акыркы күндөрү катуу ооруп жаткан болчу. Ал 22-июлда абакка барып, Аскаровду тезинен медициналык кароодон өткөрүүнү талап кылганын айтты:

«22-июлда мен №19 абакка келип, айнек аркылуу телефондон сүйлөшкөн элем. Ошондо жөтөлүп, сүйлөшө албай койгон. Өңү болсо сапсары эле. Мен ошол жерден дароо түрмөнүн жетекчисинин орун басарына “мындай болбойт, тезинен консилиум кылып, медициналык кароодон өткөрүңүз” деп арыз жазгам. Ал эмнеден каза болушу мүмкүн? Албетте, түрмөнүн айынан өлдү. Гуманитардык жагын карап 70 жаштагы адамды бошотуп койсо болот эле да. Үйүндө өтүп кетсе бир жөн эле. Чыгарып коюшканда эң көп жашаса дагы жарым же бир жыл жашамак. Ага да макул болушкан жок да. Мен биздин чоңдорго түшүнбөй жатам».

Валерьян Вахитов укук коргоочунун байбичеси Хадича Аскарова жолдошу каза болгондо Базар-Коргондо болгонун, учурда жолдо келе жатканын кошумчалады. Анын айтымында, Аскаровдун сөөгүн алуу боюнча аракеттер көрүлүп жатат:

«Аялы Базар-Коргондон жолго чыкты. Мен анын өзү менен сүйлөштүм. Сөөгүн бергиле деп сүйлөшүп жатабыз. 10 жыл түрмөдө кыйнады. Эми кыйнабай бериши керек го».

Июнь окуясы үчүн өмүрүнүн аягына чейин эркинен ажыратылып, №19 абакта отурган укук коргоочу Азимжан Аскаровду "Тез жардам" кызматы 24-июлда №47 абакка жеткирген.

Бул тууралуу «Бир дүйнө - Кыргызстан» укук коргоо уюмунун жетекчиси Төлөкан Исмаилова Акыйкатчы аппаратынын жана Жаза аткаруу мамлекеттик кызматынын (ЖАМК) маалыматына таянуу менен билдирген эле.

Исмаилова №47 абакта дарыланууга ыңгайлуу шарттар каралганын белгилеп, анда Аскаровдун саламаттыгы текшерилерин айткан. Бирок камактагы Аскаровдун орун которуусу боюнча ЖАМК маалымат берген эмес.

Буга чейин Front Line Defenders уюму абакта жаткан кыргызстандык укук коргоочунун саламаттыгы тууралуу билдирүү таратып, анын абалы оорлошуп кеткенин эскерткен. Бул жөнүндө аталган уюм Аскаровдун адвокаты Валерьян Вахитовдун маалыматына таянуу менен кабарлаган.

Уюмдун маалыматында адвокат 22-июлда укук коргоочу менен жолугуп чыкканы, Аскаров өз алдынча баса албай калганы, кездешүүгө аны абактын сакчылары жөлөп алып келгени белгиленген.

Front Line Defenders уюму Аскаровдун ден соолугу кескин начарлап кеткенине камтамачылыгын билдирип, кыргыз бийлигин БУУнун Адам укуктары боюнча комитетинин рекомендациясына ылайык аны чукул арада бошотууга чакырган. Дүйнөдөгү укук коргоочулардын укугун коргоо менен алектенген, баш кеңсеси Дублинде жайгашкан бул мекеме өз билдирүүсүндө соттун өкүмүн жокко чыгарууга үндөгөн.

21-июлда Кыргызстандын Акыйкатчы аппаратынын адистери Жаза аткаруу мамлекеттик кызматынын (ЖАМК) №19 абагында жаткан Азимжан Аскаровдун абалы менен таанышып чыкканын, анын дене табы көтөрүлүп жатканын маалымдаган.

20-июлда эл аралык «Фергана» басылмасынын негиздөөчүсү жана жетекчиси Даниил Кислов Аскаровдун саламаттыгы оорлоп кеткенин билдирип, аны бошотууга чакырган. 13-июлда Аскаровдун адвокаты Валерьян Вахитов аны ооруга чалдыкканына байланыштуу абактан чыгарууну Жаза аткаруу кызматынан өтүнгөн. Эки учурда тең ЖАМК маалыматты төгүндөп, укук коргоочунун саламаттыгы жайында экенин айткан.

Аскаровдун иши: Сот системасына сыноо

2010-жылы түзүлгөн Убактылуу өкмөттүн мүчөсү, апрель окуясынан кийин Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетти башкарган Кеңешбек Дүйшөбаев июнь коогасындагы Аскаровдун "күнөөсү далилденген" деп эсептейт:

«Анда ИИМдин, УКМКнын жана Башкы прокуратуранын биргелешкен тергөө группасы түзүлүп, ар бир адамдын күнөөсүн далилдегенге аракет кылышкан. Анан сотто алар далилденип, сот чечими менен кесилишти да. Анан андай-мындай деп эле сүйлөй берсе болмок беле. Жаткан жери жайлуу болсун, жаман айткыбыз деле келбейт. Баары кудайдын буйругунан да. Негизи баары мыйзам чегинде чечилген. Андан эч кандай күмөн санабай койсо деле болот. Укук коргоочулар тергөөчү эмес да, алар тергөөгө катышкан эмес. Эми анын өлүмү эмне себептен болду, дарылаганбы же дарылаган эмеспи, тиешелүү органдар текшерип чыгат болушу керек».

2010-жылы Аскаров камалып, ага өкүм чыккандан бери эле эл аралык коомчулук аны бошотууну кыргыз бийлигинен өтүнүп келет. Улуттар Уюмунун Адам укуктары комитети Кыргызстанга атайын сунуштама да берген. Бирок кыргыз бийлиги өз жүйөсүн келтирип, андай өтүнүч-сунуштарды аткарган жок.

Бириккен Улуттар Уюмунун укук коргоочулардын абалы тууралуу атайын баяндамачысы Мэри Лолор 1-майда «Кыргыз бийлиги Бириккен Улуттар Уюмуна берген убадаларын аткарбай жатат» деп сындап, 10 жылдан бери «күнөөсүз абакта отурган укук коргоочуну» түрмөдөн чыгарууга үндөгөн.

25-июлда Мэри Лолор өмүр бою эркинен ажыратылган укук коргоочу Азимжан Аскаровдун өлүмүнөн кийин жаңы билдирүү таратты.

«Азимжан Аскаров Кыргызстанда түрмөдө каза болду. Абактарда дагы бейкүнөө адамдар өлүшү мүмкүн. Аскаров ушул маалда түрмөдө отурбашы керек эле. Бийлик аны эркиндикке чыгарбаса, укук коргоочунун өмүрүн кандай коркунуч тооруп турганын билген. Башка өлкөлөрдө мындай үрөй учурган ката кайталанбашы керек. Азыр боорукер болуунун маалы. Азимжан Аскаровдун дүйнөдөн кайтканы тууралуу кабардан кийин кабыргабыз кайышып турат. Мен аны менен жолугуп, анын эч кандай күнөөсү жок экенин билчүмүн. Кыргызстан анын бийликтин дарегине айткан жөндүү сынын басуу үчүн соңку 10 жыл абакта кармады. Укук коргоочунун ден соолугунун начардыгына жана COVID-19 дартынын чоң тобокелдигине карабай, бийлик аны түрмөдөн чыгарган жок. Биз жакында эле Аскаровду эркиндикке чыгарууга үндөгөнбүз», – деп айтылат Лолордун билдирүүсүндө.

Кыргызстанда 8-майда Улуу Жеӊиштин 75 жылдыгына жана Апрель революциясынын 10 жылдыгына байланыштуу мунапыс жөнүндөгү мыйзам күчүнө кирген. Ага ылайык, 60 жаштан ашкан эркектер жана 55 жаштан ашкан аялдар абактан бошотулат. Бирок бул мунапыска Аскаров илинген эмес.

2016-жылы БУУнун Адам укуктары боюнча комитети Аскаров камакта кыйноого кабылганын, медициналык жардам жана адилет сот менен камсыз болуу укугунан ажыраганын белгилеген. Аскаров «кыргыз өкмөтү Бириккен Улуттар Уюмунун сунуштарын эске албай жатат» деп өкмөттү сотко берген. Бирок 15-июнда Азимжан Аскаровдун кыргыз өкмөтүнө каршы доо арызынын токтотулган.

Бишкек шаарынын административдик соту "өкмөт Аскаровдун укугун бузган эмес" деген бүтүмгө келген. Буга “иштин алкагындагы талашта өкмөт административдик орган катары жооп бербейт" деген жүйө келтирилген.

69 жаштагы укук коргоочу 2010-жылы июнь окуяларында "массалык башаламандык уюштурууга жана киши өлтүрүүгө катышкан" деп айыпталып, өмүрүнүн аягына чейин эркинен ажыратылган.

Быйыл 13-майда Жогорку сот Аскаровго карата буга чейин чыккан өкүмдү күчүндө калтырган.