Борбор Азия

Дулат Агадил каза болгондон туура бир жылдан кийин Казакстандагы саясий системаны жана бийликти сындап жүргөн 17 жаштагы уулу Жанболат Агадил да киши колдуу болду. Коомчулукта тергөөнүн "Жанболат мушташта бычак жеген" деген версиясына карата күмөн саноо бар.

Европарламентте кабыл алынган резолюцияда былтыр Казакстанда өлтүрүлгөн оппозициянын беш активистинин катарына Дулат менен Жанболатты кошуп, казак бийлигин "укук коргоо органдарынын мыйзамсыз иш-аракеттери жана саясий репрессиялар" үчүн сынга алган. Расмий Нур-Султан өзүнө коюлган айыптарды четке кагууда.

Оппозициячыл активисттин абактагы өлүмү

Былтыр 24-февралга караган түнү жарандык кийимчен полиция кызматкерлери 43 жаштагы активист Дулат Агадилди Нур-Султан шаарынан 30 чакырым алыстыктагы Талапкер айылындагы үйүнөн "кылмышка шектүү" деп кармап кетишкен. Анын жакын санаалаштарынын бири Серик Жахиндин айтымында, Агадил башка активисттер менен бир күндөн кийин Нур-Султан шаарына келген Европарламенттин депутаттары менен жолугушмак. Бирок 25-февралда таң эрте Дулат Агадил Нур-Султандагы убактылуу тергөө абагында каза болгону кабарланган. Эгер ал тирүү болгондо ушул жылдын 16-февралында 44 жашка чыкмак.

Дулат Агадил казак бийлигине каршы уруксат берилбеген нааразылык акциясына катышкан жана чуулгандуу сот жараяндарын соцтармактарда чагылдырган жигердүү блогер катары белгилүү болчу. Ал саясий туткундарды бошотууну, кыйноону токтотууну, тынчтык митингдерди өткөрүү эркиндигин жана таза шайлоону талап кылган нааразычылык акцияларын да уюштуруп келген. Ал бул боюнча бир нече жолу сот жообуна тартылып, 60 күнгө камакка да алынган.

Абакта каза болгон оппозициячыл активисттин өлүмү казак коомчулугунда чоң резонанс жараткан. Жүздөгөн адамдар Алматы, Актөбө, Орал, Чымкент жана Тараз шаарларында Агадилдин өлүмү боюнча калыс жана ачык иликтөө жүргүзүүнү, ички иштер министринин жана өлкөнүн саясий жетекчилигинин кызматтан кетишин талап кылып нааразылык акциясына чыгышкан. Агадилдин тарапташы, активист Серик Аскаров мыйзамсыздыктан улам анын өлүмү ачык тергелбей жатканын айтты.

"Дулат жүрөк оорудан каза болду деп расмий айтышпадыбы. Мунун баары биздин мыйзамдар туура эмес иштегенинин бир көрсөткүчү. Биз акыйкат сөздү ачык айта албайбыз. Бул бизге өтө оор нерсе", - дейт Аскеров.

Казакстандын президенти Касым-Жомарт Токаев жарандык активисттин өлүмү боюнча кылмыш иши тергелип бүтө электе жана соттук-медициналык экспертизанын корутундусу чыкканга чейин эле "Мен бул ишти тыкыр иликтедим, коомдо чоң нааразычылыкты жаратты. Бирок Агадил "жүрөк оорусунан улам көз жумду" деп ишенимдүү айта алам" деп билдирүү тараткан.

Анткен менен Дулат Агадилдин сөөгү жерге берилгенден кийин соцтармакта видео тараган. Анда видеону тарткан адам маркумдун колу карарып кеткенин, эки таманында кара тактар калганын, ийнинде жана далысында жарага окшогон кара тактар калганын айткан. Кийинчерээк прокурорлор "бул тактар биологиялык өлүмдүн белгилери" деп айтышкан.

2020-жылдын май айында Нур-Султан шаардык прокуратурасы "Дулат Агадилдин иши денесинде эч кандай жаракат табылбагандыктан токтотулганын" жарыялаган.

Казакстандык айрым активисттер Дулат Агадилдин Талапкер айылындагы үйүн ашар жолу менен калыбына келтирүү демилгесин көтөрүшкөн. Бирок жергиликтүү бийлик коронавирус пандемиясынан улам бул демилгеге катышкандарга айып салып, айрым активисттер административдик жаза алышкан.

Казакстандык жарандык активист Кайыры Омар күч органдары Агадилдин жаназасына барган кишилерди да жоопко тартканын айтты.

"Дулат өлсө да бийлик үчүн кооптуу болуп жатат. Дулатты эскерүү жыйынына барган 200дөн ашык киши суракка чакырылган, камакка алынган. Ал дагы деле болсо бийлик үчүн кооптуу".

Адилеттүүлүк үчүн күрөш

Дулат Агадилди жакшы билген активисттер ал эркиндик жана акыйкаттык үчүн күрөшкөн, берешен адам болгонун “Азаттыкка” билдиришти. Жарандык активист Медет Арстан Агадилдин активдүүлүгү 2019-жылы Казакстанда аз камсыз болгон үй-бүлөнүн беш баласы өрттө каза болгондон кийин кызуу башталганын эскерди.

"2019-жылы беш бала каза болгондон кийин Дулат жумушун таштап, жарандык активдүүлүгүн көрсөтө баштады. Ал бул үчүн жумушун да таштап койгон" деди Арстан.

Ал арада ушул жылдын 11-февралында Европарламент көпчүлүк добуш менен "Казакстандагы адам укуктары жөнүндө" резолюция кабыл алды. Казакстандагы жарандык коомдун тарып баратышын, адам укуктарынын бузулушун жана шайлоодогу адилетсиздикти сындаган резолюцияны 693 депутаттын 598си колдоп, 43 гана депутат каршы болгон.

Резолюцияда Дулат Агадил, Жанболот Агадил, Аманбике Хайролла, Серик Орозов жана Гарифулла Эмбергеновдун ысымдары аталып, анда «2020-жылдын февраль-декабрь айларында Казакстанда укук коргоо жана чалгындоо органдарынын мыйзамсыз иш-аракеттеринин жана саясий репрессиянын натыйжасында беш оппозициялык активист өлтүрүлдү" деп жазылган.

Европарламенттин депутаттары белгилегендей, Казакстанда 26 саясий туткун бар, алардын айрымдары тергөө изоляторунда, ал эми айрымдары абакта жазасын өтөп жатышат.

"Абактарда жыл сайын жүздөгөн кыйноо жана зордук-зомбулук катталат. Жаза өтөө мекемелери жашоонун сапаты жана соттолгон адамдын укуктарын сактоо боюнча эл аралык стандарттарга жооп бербейт. Ал эми коронавирустан улам киргизилген чектөөлөр кырдаалды дагы курчутту" деп айтылат резолюцияда.

Казакстандын Тышкы иштер министрлиги Европарламенттин резолюциясы "текшерилбеген маалыматка жана өлкөдөгү кырдаалды бурмалоого негизделгенин, аны терс саясатчылар сунуш кылганын" билдирген.

Москвага расмий иш сапар менен барган мамлекет башчы Садыр Жапаров Орусиянын президенти Владимир Путин жана Орусиянын бир катар жогорку даражадагы кызмат адамдары менен жолугушуу өткөрдү. Андан тышкары Москвадагы мекендештер менен атайын жыйын өткөрүп, суроолоруна жооп берди.

Кыргыз-орус алакасынын жаңы барагы

24-февралда президент Садыр Жапаров Москвада Орусиянын лидери Владимир Путин менен жолукту. Жапаров алгачкы иш сапары Москвадан башталып жатканына кубанычта экенин билдирип, Путинди Кыргызстанга расмий сапар менен келип кетүүгө чакырды.

Конок ээси жогорку даражалуу мейманды кызматка кириши менен куттуктап, Кыргызстанда "ички саясий абал турукташат" деген ишенимде экенин айтты. Ошону менен бирге орус тилинин ролу тууралуу кенен пикирин ортого салды:

«Силердин өлкө орус тилинин макамын мамлекеттик тил катары сактап калганыңар биз үчүн да, силер үчүн да өтө маанилүү. Айрыкча, кыргызстандыктар үчүн Орусиядан иш табууга бул жакшы мүмкүнчүлүк болуп, кошумча сынактарга киришпейт. Айрыкча, сиздин бул маселеге карата мамилеңиз биз үчүн өтө маанилүү. Биз кыргызстандыктар орус тилин терең өздөштүрүүсү үчүн мүмкүнчүлүктөрдү түзөбүз. Буга байланыштуу атайын пландарыбыз бар», - деди Путин.

Жапаров өз сөзүндө Орусиянын колдоосуна ыраазычылык билдирди.

«Биз КМШ, ШКУ, ЖККУнун алкагында кызматташууну уланта беребиз. Бул уюмдар биздин өлкөнүн негизги саясий жана экономикалык багыттары болуп саналат. Пандемия убагында Орусия көрсөткөн жардам үчүн ыраазычылык билдирем жана сизди Кыргызстанга келип кетүүгө чакырам», - деди.

Мамлекеттик Думанын төрагасы Вячеслав Володин менен жолугушуу өттү. Анда Вячеслав Володин кыргызстандыктар мамлекеттик башкаруу системасы боюнча тандоо кылганын жана Баш мыйзамдын жаңы долбоорунда орус тилинин расмий макамынын сакталып калганын канааттануу менен белгиледи.

Володин орус тили окутулган жана расмий тил катары колдонулган өлкөлөрдүн жарандарына Орусиянын аймагында бир катар жеңилдиктер каралганын белгиледи. Мындай мүмкүнчүлүк учурда Кыргызстан менен Беларустун жарандары үчүн жеткиликтүү экенин билдирди.

Президент Садыр Жапаров жаңы тарыхтагы кыргыз-орус мамилелери бардык чөйрөлөрдө кызматташууну тереңдетүү келечеги бар экенин айтып, стратегиялык өнөктөштүккө эки тарап тең эч качан шек келтирбегенин белгиледи.

Кыргызстандын лидери мындан тышкары орус өкмөт башчысы Михаил Мишустин, Федерация кеңешинин төрайымы Валентина Матвиенко менен жолукмакчы.

Жапаровду эки вице-премьер-министр баш болгон жоон топ делегация коштоп жүрөт. Анын курамында тышкы иштер министри Руслан Казакбаев, президенттик аппараттын жетекчиси Сүйүнбек Касмамбетов, биринчи вице-премьер-министр Артем Новиков, вице-премьер-министр Улукбек Кармышаков болуп баш-аягы сегиз министр бар.

Андан тышкары Кыргызстандын Орусиядагы элчиси Гүлнара-Клара Самат, Инвестицияларды илгерилетүү жана коргоо боюнча мамлекеттик агенттиктин директору Алмамбет Шыкмаматов, Бишкек шаарынын мэринин милдетин аткаруучу Бактыбек Кудайбергенов да Москвага барды.

Сапардын алкагында Кыргызстанга берилчү вакцина, гранттык жардам жана жеңилдетилген 100 млн. доллар насыяны алуу, газ, темир жол жана учак каттамдары боюнча сүйлөшүүлөр болору кабарланган.

Садыр Жапаровдун мигранттарга берген убадасы

Орусиянын Федералдык миграция кызматынын “кара тизмесине” кирип калган кыргызстандык мигранттарды андан чыгаруу жана айыппул сыяктуу же башка административдик чараларга алмаштыруу боюнча эки тараптуу сүйлөшүүлөр улантылат.

Бул тууралуу президент Садыр Жапаров 24-февралда Орусиядагы иш сапарынын алкагында Москвада мекендештер менен жолугушуусу учурунда айтты.

Жапаров жолугушууга катышкан кыргызстандыктарды ошол өлкөнүн мыйзамдарын жана эрежелерин так сактоого чакырып, эки мамлекет ортосундагы авиакаттамдарды көбөйтүү боюнча иш жүрүп жатканын, жакын арада маселе оңунан чечилерине үмүт бар экенин айтты.

Орусиядагы кыргызстандык мигранттарды социалдык жактан коргоо жана медициналык тейлөө маселесине токтолуп Жапаров буга чейин жетишилген натыйжага карабастан медициналык камсыздандыруу көйгөйү чечүүнү талап кылып жатканын белгиледи.

Президент диаспора өкүлдөрүнө Кыргызстанга көрсөтүп жаткан жардамы үчүн ыраазычылык айтты.

Жолугушууда Садыр Жапаров “Мекенчил” партиясы парламенттик шайлоого дагы катышпай турганын билдирди.

Жапаров буга чейинки элдик толкундоолор шайлоолордун ыпылас өткөнүнөн улам болгонун белгилеп, ушундай чечим кабыл алынганын айтты.

«Административдик ресурс колдонулду деген сөздөн алыс бололу, мурункулардын катасын кайталабайлы дегендиктен катышпайт деп чечтим. Парламенттик шайлоого дагы катыштырбайбыз. Мындан ары шайлоолор таза болот. Административдик ресурс колдонулбайт, сатып алуу дагы болбойт. Жергиликтүү кеңештерге жана Жогорку Кеңешке шайлоо таза өтөт», - деди Жапаров.

Жапаров менен жолугушууга катышкан кыргызстандыктар Орусиядагы банк карталары менен Кыргызстанга барганда банкоматтан акчасын чыгара албай кыйналарын айтышты.

Жапаров бул маселени орус президенти Владимир Путин менен талкуулап, оң жооп алганына токтолду.

“Владимир Владимирович менен сүйлөшкөндө мен ушул маселени көтөрдүм. Кыргызстанга Орусиянын банктарын ачууга сөз берди. Өкмөткө команда берип, банктары жакында ачылат Кыргызстанда, Кудай буюрса. Бул мен көтөргөн маселе болду. Сурандым. Бир-эки банк ачыла турган болду”.

Президент Садыр Жапаров мугалимдердин маянасы тууралуу суроолорго мындай жооп узатты.

Иш сапардын күңгөй-тескейи

Тышкы иштер министринин мурдагы орун басары, дипломат Аскар Бешимов Садыр Жапаровдун президент катары алгачкы чет элдик сапарында ири долбоорлорго байланыштуу келишимдерге кол коюлбай турганын айтып, аны мындайча түшүндүрдү.

«Бул иш сапарды бет ачар деп айтса болот. Себеби, биздин президент Кыргызстанда белгилүү саясатчы болгону менен эл аралык айдыңда анча таанымал эмес. Орусиянын президенти жана жогорку кызмат адамдары менен жолугуп көз караштарды аныктап алуу процесси жүрөт. Ошондуктан менин жеке пикиримде бул сапарда чоң келишимдерге кол коюлбайт».

Орусиянын «РИА Новости» агенттиги 24-февралда Садыр Жапаровдун интервьюсун жарыялады. Анда кыргыз президенти Орусия Кыргызстандын ишенимдүү союздашы экенин айтып, тышкы саясатта Кыргызстан эгемендик алгандан бери боло келгендей эле Орусия стратегиялык өнөктөш экенин билдирген. Ошондой эле Орусиядан ири ишканалардын эле эмес, орто жана чакан бизнестин өкүлдөрүн да Кыргызстанга алып келүү аракети болорун айткан.

Мурдагы экономика министри Эмил Үмөталиев экономикалык кызматташтык тууралуу мындай деди.

«Коомчулукка ачык айтылбаган, бирок көмүскөдө сөз болчу иштер бар деген пикирдемин. Мисалы, Кыргызстан аркылуу өтчү газ кууру боюнча маалымат жок. «Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан» темир жолу долбоору тууралуу диалог кылыш керек. Андан тышкары Канттагы аскер-аба майданы боюнча да маселе көтөрүлүшү ыктымал. Албетте, кыргыз мигранттарына байланыштуу да тема турат».

Москва менен биргеликте курула тургандыгы пландалган «Камбар-Ата-1» ГЭСи жана Жогорку Нарын ГЭСтер каскады боюнча энергетикалык долбоорлордун тагдыры чечилбей турат. Былтыр ноябрда Садыр Жапаров Нарын ГЭСтер каскады курула баштайт деп убада берген. Кийинчерээк Кыргызстан менен Орусиянын тийиштүү мекемелеринин өкүлдөрү бул маселени талкуулаган эле.

Жапаровдун Москвага иш сапарынын алдында «Слово Кыргызстана» гезитине анын «Өнөктөштүк байланыш» аттуу макаласы чыккан. Анда ал 2020-жыл Орусия менен Кыргызстандын ортосунда кайчылаш жыл деп аталганын, эки тараптуу кызматташтыкты өнүктүрүүнүн алкагында 200 иш-чара пландалганы менен пандемиядан улам ишке ашпай калганын белгилеп, быйыл бул демилгени улантууну сунуштаган.

«Кыргызстан бюджетин толтура албай турганда сөзсүз акча сурайт. Бирок каржы маселесинде Орусиянын да өзүнүн талабы бар. Алардын президенттик башкарууну сактоо, ЕАЭБден чыкпоо, жарандык коомду тизгиндөө керек деген талаптары бар», - деп кошумчалады Үмөталиев.

10-январда Кыргызстанда башкаруунун формасын аныктоо боюнча референдумда шайлоочулардын көбү президенттик башкарууну тандады. Талдоочулар саясий жагынан алганда бул Кремль үчүн ыңгайлуу экенин айтып жатышат.

Жарандык активист Адил Турдукулов кыргыз президентинин чет өлкөгө алгачкы сапары ырасмий Москва жана Бишкек үчүн да канчалык маанилүү экенине токтолду.

«Европанын Орусияга болгон басымы күчөп жатат. Ар кандай санкциялар дагы деле уланууда. Бул жааттан алганда Москвага баш ийген мамлекеттер бар экенин көрсөтүү геосаясий жагынан Орусияга маанилүү. Ал эми Садыр Жапаров эл аралык аренада, өзгөчө КМШ өлкөлөрүндө легитимдештирүү ишин кылып жатат. Андан тышкары Кыргызстандын ичинде да Садыр Жапаровду шайлаган жана шайлабаган жарандар үчүн да улуттук лидер катары көрсөтүүсү маанилүү».

Быйыл 10-январда мөөнөтүнөн мурда өткөн президенттик шайлоодо жеңип чыккан Садыр Жапаровдун чет элге алгачкы иш сапары 24-25-февраль күндөрү Москвага жасалууда. Мурдараак Жапаровдун президент катары ырасмий мамлекеттик иш сапары Казакстандан баштала турганы да кабарланып келген эле.