Борбор Азия

Казакстандын Экология жана табигый ресурстар министрлиги 2021-жылы Казакстандын түштүгүндө суу тартыштыгынан улам, Тажикстандын Кайраккум суу сактагычынан кошумча 315 миллион кубометр сугат суусун алуу боюнча келишимге кол коюлганын кабарлады.

"Мындай көлөмдөгү суу июнь, июль жана август айларында Казакстандын түштүк облустарындагы күрүч талааларын сугарууга жумшалат. Буга жооп иретинде Казакстан Тажикстанга күйүүчү май жана техникалык жабдууларды бөлүп берет. Ошондой эле келишимге ылайык Кайраккум суу сактагычында өзгөчө кырдаал пайда болгондо, Казакстан Тажикстанга каржылык жана техникалык жардам көрсөтүүгө милдеттүү" деп жазылган министрликтин билдирүүсүндө.

Өзбекстанга кошумча суу берилеби?

Ал эми "Азаттык" радиосунун тажик кызматынын жеке булагы 31-майда Дүйшөмбү шаарында Тажикстандын Энергетика жана суу ресурстары министри Далер Жума менен Казакстандын Экология, геология жана жаратылыш ресурстары министри Магзум Мирзагалиевдин ортосунда суу маселеси боюнча келишимге кол коюлганын билдирди. Бирок ал Кайраккум суу сактагычынан Өзбекстанга кошумча суу берилери тууралуу маалыматты четке какты. 10-июнда Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёев Тажикстанга болгон расмий иш сапары учурунда Кайраккум ГЭСине барган. Ага чейин өзбекстандык дыйкандарга быйыл негизи суу тартыш болорун жана сугат суу 60 пайызга кыскарарын эскерткен.

Ушул жылдын башынан бери тажик аткаминерлери өлкөдө жаан-чачындын аздыгы жана суу сактагычтардагы суунун тартыштыгы, анын ичинде Кайраккум ГЭСинин абалы жөнүндө айтып келишет. Тажикстандын Улуттук илимдер академиясынын мөңгүлөрдү изилдөө борборунун директору Абдулхамид Каюмов быйыл ансыз деле өлкөнүн дарыяларында суунун деңгээли түшкөнүн айтты:

"Учурда Варзоб дарыясынын жогорку агымында суунун деңгээли төмөн. Дарыяда болгону 30 сантиметр суу көрүнөт, бул жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу өтө аз. Негизи эле суу бардык дарыяларда аз болуп жатат. Анткени, кышында кар өтө аз жаады".

Кыргызстандын тажрыйбасы

Ал ортодо суу-энергетика жаатындагы адистер болсо быйыл жаан-чачын аз жаагандыгын алдын алуу жана кар менен суу ресурстарын так аныктоо кыйынга турарын айтышат. Тажикстандык энергетика тармагы боюнча серепчи Хомиджон Орипов жай мезгилинде суу сактагычтардагы ашыкча сууларды экспорттоого убакыт келгенин билдирди:

"Жыл башында Борбор Азиядагы өлкөлөр дарыялардагы сууну бөлүштүрүүнү пландаштырышат. Кыргызстан адатта кышында Токтогул суу сактагычынан көп көлөмдө сууну агызып жиберип, жайында ашыкча сууну акчага сатат. Ошондой эле биз Кыргызстандын тажрыйбасын колдонушубуз керек".

Былтыр суу тартыштыгына байланыштуу Өзбекстан Тажикстандан Кайраккум суу сактагычынан сугат үчүн кошумча суу алууну суранган. Ошол учурда Өзбекстандын Энергетика министрлиги Тажикстанга секундасына 500 литр суу чыгаруучу беш насос, башка дагы 20 насос берилерин билдирген. Өзбек тарап Тажикстандын Энергетика жана суу ресурстары министрлигине кошумча суу үчүн 1,5 миллиард сум (болжол менен 145 миң доллар) төлөп берген.

Кайраккум суу сактагычы Тажикстандагы эң ири суу сактагычтардын бири. Анын аянтынын узундугу 65 километр, туурасы 20 километр. Ал эми суу сактагычтын сыйымдуулугу 3,413 миллиард чарчы метрди түзүп, Тажикстан, Өзбекстан жана Казакстанда электр энергиясын өндүрүү жана айыл чарба жерлерин сугаруу үчүн колдонулат. Жалпысынан Тажикстанда тогуз суу сактагыч бар, алардын эң чоңунун сыйымдуулугу 10,5 миллиард кубометрге чейин жетет.

Кыргызстанда да суу тартыш

Сугат суу таңкыстыгы Кыргызстанда да байкалып, өткөн апта Чүй облусунун үч районунун дыйкандары эки жолу митингге чыгышты. Өкмөт суу жылдагыдан аз келип жатат деген түшүндүрмө берген. Мындай жагдайдан улам дыйкандардын эгин-тегини күйүп, азык-түлүк коопсуздугуна коркунуч жаралышы мүмкүн деп эскерткендер да бар.

Ошондой эле митингге чыккандар "Кыргызстан Казакстанга суу сатып жатат" деген пикир айтышкан. Суу ресурстары агенттиги мындай дооматтарды четке кагып, Чу суусунун 42% Казакстан колдонорун билдирген.

16-июнда суу көйгөйү, дыйкандардын маселеси парламент жыйынында көтөрүлүп, депутаттар Министрлер кабинетинен антикризистик план талап кылып, министрлер кабинетинин төрагасын сынга алышкан.

Өзбекстандын жарандык коому кысым-басымга, чектөөлөргө туш болууда. Өкмөттүк эмес уюмдардын катталуу аракетине бут тосуулар болууда.

Кагаз жүзүндө баары жакшы көрүнгөнү менен бийлик чыныгы абалды бурмаланган маалыматтардын жардамы менен жаап-жашырып келет.

Жергиликтүү журналист Ирина Матвиенко Opendemocracy аналитикалык борборуна чыккан макаласында ушул маселеге кайрылды.

"Расмий маалыматка караганда, Өзбекстанда 10 миңден көп бейөкмөт уюм бар. Бирок жакшылап иликтей келгенде, алардын көбү бийлик уюштурган бейөкмөт уюм болуп чыкты", - деп жазды автор. Башкача айтканда, ошол уюмдарды мамлекет өзү көзөмөлдөйт.

Дагы караңыз

Эски бийликтин мыйзамы колдоо тапты

Журналист Жарандык коомду калыптандыруу боюнча көз карандысыз институттун маалыматына таянып баяндагандай, 2014-жылдан бери бейөкмөт уюмдардын саны тез өсүүдө. Алардын 66% өкмөт түптөгөн.

Матвиенко сандарды бурмалоонун дагы бир жолу бар деп улантат. Былтыр Юстиция министрлиги каттоодон өткөн бейөкмөт уюмдардын тизмесин жарыялаган. Анда бир эле аталыштагы уюм ар башка райондордо өз-өзүнчө уюм болуп жазылып турат.

Андан ары бийлик түзгөн уюмдар бюджеттен акча алып турганы, ал эми бейөкмөт уюмдарга чет жактардан түшкөн каражат чектелгени, үй-бүлөдөгү зомбулук менен күрөшүү өңдүү олуттуу социалдык долбоорлор менен иш алып барган топтор үчүн бул бир топ кыйынчылык жаратары айтылат.

Журналист дагы бир маселеге токтолот. Расмий тизмеде жоюлуп кеткен же кагаз жүзүндө гана иш алып барган уюмдар аз эмес. Мисалы 2018-жылы президенттин токтому менен зомбулуктан жабыркаган адамдарды коргоо борборлору түзүлгөн. Расмий орган 197 борбор тууралуу маалымдаса, Матвиенко сурамжылаган булактар ал жайлардын көбү болбогонун же иштебегенин айтып беришкен.

Макаланын автору жеке адамдар өз демилгеси менен түптөгөн бейөкмөт уюмдарга эркин катталууга шарт түзүлсө, бийлик өзү түзгөн уюмдар мынча көңүл бурдурбайт эле деген оюн ортого салат.

Автор Улуттук университеттин Социология факультетинин студенттери эки жылдан бери ыктыярчылардын борборун каттай албай келе жатканын мисал келтирип, андай учурлар четинен жолугарын белгилейт.

Журналист материалын жыйынтыктап жатып, өзбек өкмөтү ачык-айкындуулукка багыт алуу, жарандык коомдун өнүгүшүн колдоо тууралуу убадасын аткаргысы келсе, чыныгы демократиялык реформаларды жүргүзүүгө тийиш экенин кошумчалаган. "Азырынча кагаз жүзүндө жакшы көрүнгөн статистиканы жана убадаларды гана байкаса болот" дейт Ирина Матвиенко.

Бельгия уйгурларды куугунтуктоону геноцид деп таанышы мүмкүн

Le Figaro 17-июндагы санында Кытайдагы уйгурлардын абалына арналган макаласында Бельгиянын депутаттары Шинжаңдагы мусулман азчылыгына каршы “геноцид коркунучу” жаралганы тууралуу резолюция кабыл алышканын жазды.

Парламенттин тышкы байланыштар комиссиясынын документти колдогон добушу жалпы жыйында бекитилүүгө тийиш. Андай болсо, Белгия АКШ, Канада, Британия жана Нидерланддын артынан Шинжаңдагы уйгурлар геноцидге кабылганын тааныган болуп калат.

Дагы караңыз

Шинжаңдагы салтка жана тилге каршы кылмыш

Гезит укук коргоочуларга шилтеме менен аймактагы кайра окутуу лагерлерине 1 миллиондой уйгур айдалганын, алар кыйноолорго туш болуп, аларды күчтөп иштетишкенин эске салат.

Резолюциянын демилгечиси депутат Самюэл Коголатинин айтымында, жалпы жыйында документ өтпөй калса да, бул чечимди “тарыхый” деп бааласа болот. “Себеби мындайды бир нече ай мурун эле элестетүү да кыйын болчу”, - деп улантат мыйзам чыгаруучу.

Баса Бээжин Коголатини “кара тизмесине” киргизген. Ага бир нече башка европалык жарандар менен катар Кытайга, Макаого жана Гонконгго кирүүгө тыюу салынган.

Резолюция февралда эле сунуш кылынган. Макаланын автору "Шинжаңдан качып чыга алган уйгур Келбинур Сыдыктын 4-июнда Лондондо сүйлөп, мекениндеги кырдаалды сүрөттөп бергени бир нече өлкөдөгү депутаттарды, анын ичинде, бельгиялыктарды бул маселеде так бир позицияны ээлөөгө түрттү", - деген ою менен бөлүшөт. Кытай тилинин мугалими лагердеги адам чыдагыс кемсинтүүгө, зордуктоого, кыйноого, стерилизацияга кабылганын айтып берген.

Сөз болгон резолюцияда парламентарийлер Бельгия өкмөтүнө бир нече талап койгон. Атай кетсек, эки өлкө ортосунда кылмышка шектүүлөрдү экстрадициялоо тууралуу келишимди жокко чыгаруу, Шинжаңда чыгарылган товарлардын экспортуна чекит коюу жана европалык институттарды Бээжинге катаал санкция салууну талап кылуу жөнүндө айтылган.

Бирок макаланын автору негизги маселе – куугунтукту сыпаттоодо “геноцид” деген сөздү пайдалануу экенин белгилейт. Андан ары бул терминдин эл аралык конвенцияда каралган маанисине токтолот.

Гезит Кытай бийлиги дооматтарды четке кагып, өлкөнү жаманатты кылуу үчүн жалган маалыматтар таратылып жатканын кайталап келатканын да жазды. Бээжиндин Брюсселдеги элчилиги резолюцияны айыптаганы, тараптардын дипломатиялык мамилелерине көлөкө түшүшү мүмкүн деп эскерткени да айтылат. "Бельгиянын тышкы иштер министри буга парламент көз каранды эмес экенин, өз пикирин эркин билдирүүгө укуктуу экенин айтып жооп берген", - деп жазат Le Figaro.

Германияда балдардын көп төрөлүшүнө пандемия себеппи?

Deutsche Welle Германияда балдар көп төрөлүп, жаңы рекорд коюлганын кабарлады. Мындай көрүнүш өлкөдө 20 жылдан бери байкала элек болчу.

Маалыматта былтыр биринчи локдаун башталганда Францияда эл шарап, презерватив сатып алып жатса, Германияда ун жана даарат кагазынын запастарын толукташканы айтылат.

"Демек бойго болтурбоочу каражаттарга анча көңүл бурулбашы бир четинен балдардын көп төрөлүүсүн түшүндүрүшү мүмкүн", - деп айтылат макалада.

Дагы караңыз

Кыргызстан аймактын эң аз калктуу өлкөсү

Алсак, мартта Германияда 66 миңге жакын ымыркай жарык дүйнөгө келди. 1998-жылдын мартында мындан азыраак 65 миң наристе төрөлгөн.

Бирок статистиктер бэби-бумду пандемия менен эмес, былтыр майда чектөөчү чаралардын жумшартылганынан көрүшөт. Далил катары алар жыл башында балдардын төрөлүшү былтыркыдай деңгээлде эле болгонун айтышат.

Deutsche Welle басылмасынын жазганына караганда, Висбадендеги статистикалык мекеме алдын ала маалыматтарды гана чыгарды, июлда жарыялана турган так сан мындан да жогору болушу мүмкүн.