Экономика

-Өкмөт көптөн бери айтып келе жаткан “ХИПИК” программасынын оң, терс жактары менен тааныша алдыңызбы, ага көз карашыңыз кандай?

-Тилекке каршы бул программанын оң, терс жактары жөнүндө коюлган шарттар ачык түрдө жарыяланган эч бир жерде документ жок. Ошондуктан бул жөнүндө ар кимдин айтканынан улам мына азын оолак тааныш болуп жатабыз. Мындан сырткары бир эки жума мурда уюштурулган тегерек үстөлдө соода жана каржы министринин өкүлү бир аз түшүндүрмө берди. Бирок анда деле орчундуу эч нерсе айта албай жатат. Ошон үчүн бул программаны бизге элге пайдасы бар же элге зыян деп айтыш, мамлекетке зыян же пайдалуу деп айтышка кыйын болуп турат. Бирок бир эле нерсе бул программага кирет же киргизилген өлкөлөрдүн тизмесин карап көрсөңүз Африкадагы негизинен өтө жарды аты таанылбаган өлкөлөр болуп жатат. Бир эки Латын Америка өлкөлөрү болуп жатат. Мунун өзүнө кириштин өзү эле бизди биринчи кезекте кыргыздын атуулдарын башка өлкөлөрдүн атуулдарынын астында кемсинткент абалда коюп жатат. Эгерде биз башка өлкөлөр менен келишим түзсөк же кандайдыр бир инвесторлорго барсак, алар бизге ишенбестик менен карай тургандай болуп турат. Бул программаны биз кабыл алсак “силер алган карызыңарды төлөй албаган өлкөнүн өкүлүсүңөр” деген мамиле болору айдан ачык болуп турат.

-Айрым ишкерлер жана катардагы эле адамдар тышкы карызды азайтуу фондун түзүп, акча топтой баштады. Бирок ошол эле маалда эки миллиард долларга жакын кредиттин эсебинен убагында байып алган чиновник, экс-чиновниктер төлөсүн, мерседестерин сатсын деп айткандар андан көп. Буларга эмне деп айтаар элеңиз?

-Эч качан элдин, өлкөнүн эсебинен байып жаткан чиновниктер чөнтөгүнөн бир тыйын чыгарып, элге бербейт. Мен муну башыма кийген бөркүмдөй көрөм. Анткен себеби мен көп эле чиновниктерди көрүп жүрөм. Алар чөнтөгүнөн бир тыйын чыкса, бүткүл дүйнөнүн акчасы кетип жаткандай мамиле кылышат. Ошон үчүн чындап эле өлкөнүн атуулдары чөнтөгүнөн акча чыгарып, көнгөн адамдар бар. Бул биринчи кезекте ишкерлер жана жөнөкөй эл. Мисалы көп түркүрсө көл болот дейт. Жүз сомдон, эки жүз сомдон ишкерлердин алды беш-он миллион, арты бир миллиондон чогултуп берсе, жок дегенде биринчи жылдары бул кыйынчылыктан чыгып кетерине мен ишенем.

-Ишкер катары айтыңызчы соңку бир жарым жыл ичинде коррупциянын деңгээли азайдыбы же өстүбү? Паракордук, лиценцияларды сатмай, шапка алмай дегендер азайдыбы?

-Ачыгын айтканда эл оозундагы сөздөргө караганда тескерисинче өcтү. Көбөйүп кеткен суммасы үч эсеге өскөнү айтылып келе жатат. Анча мынчасына биз өзүбүз дагы күбөбүз. Акчасыз иштешкен чиновник бүгүнкү күндө жок. Ар бир кол коюлганга сатылат. Бул биздин баарыбыздын башыбыздан өтүп жаткан нерсе. Өз көзүбүз менен көрүп жаткан нерсе. Ошондуктан коррупция Кыргызстанда азайып кетти деп айтыш мүмкүн эмес.

-Ар бир ишкердин иши алдыга жылса Кыргызстандын экономикасы өсүп жатат дегенди түшүндүрөт. Силердин “Акун” фирмасынын көрсөткүчтөрү кандай болуп жатат. Кирешеңер барбы?

-Албетте биздин фирманын көрсөткүчтөрү жакшы, кирешебиз бар. Жеке өндүрүштөрдүн ичинен башкаларга салыштырмалуу жыл сайын жалпы кирешебиз өсүп жаткан андан сырткары мамлекетке төгүп жаткан салыгыбыз өсүп жаткан фирмалардын катарында жүрөбүз. Ошондой эле биздин жаңы фирмаларыбыз дагы деле ошондой темпте өсүп жатат. Биз жыл сайын мамлекетке көбүрөөк салык төлөп келе жатабыз.

-Бирок эмне үчүн негизи Кыргызстанда бир улуттук деңгээлдеги корпорация, ири компаниялар түзүлө элек?

-Биринчиден, Кыргызстандын чамасы чектелүү. Рыногубуз анча мүмкүнчүлүк ачып бербейт. Миллиарддаган долларды айланта турган. Ал боюнча бир эки гана тармак бар. Чөнтөк телефондор боюнча оператордук кызмат кылгандардын мүмкүнчүлүгү көбөйүп жатат. Анткени бүгүнкү күндө Кыргызстандын калкынын 60-70 пайызына жакыны аны пайдаланып калганга үлгүрө баштады, деп айтсак болот. Мындан сырткары нефти менен байланышкан фирмалар, аларды саткан фирмалар тек бир кожоюндун колуна өткөн үчүн чоң акчалар айланат. Мына ушундай бир гана тармак болуп же чоң акчалар айланбаса, калгандарынын мүмкүнчүлүгү жок. Экинчиден, биздин рыноктун чамасы да чектелүү. Болбосо Россияныкындай, Казакстандыкындай чоң рынок болгондо, дүйнөлүк рынокко чыга турган товарларыбыз болгондо, албетте чоң суммага жүгүрткөн чоң-чоң холдингдер пайда болот эле.

Кыргызстан коомчулугу активдүү түрдө талкуулап жаткан ХИПК программасы 1996-жылы пайда болуп, анын атынын кыргызча чечмеленүүсү «Көп карызы бар жакыр өлкөлөр үчүн демилге» деп аталып, мына ошол жакыр өлкөлөрдүн карызын жеңилдетүү милдетин алганы айтылат. Бул программага 20 жылдан бери Африка жана Түштүк Американын эң жакыр өлкөлөрү тартылып келатканы белгилүү. Азия, КМШ мамлекеттеринен Кыргызстан алгачкылардан болуп тартылууда.

29-ноябрда Дүйнөлүк банктын Кыргызстан боюнча башкы экономисти Роланд Кларк баштаган делегация Бишкекке келип, ХИПК программасы боюнча сүйлөшүүлөрдү баштады. Дүйнөлүк банктын делегациясын кыргыз жаштар уюмдары «ХИПКе жок!» деген ураан менен тосуп алышты.

ХИПК маселеси президент жана өкмөт башчынын катышуусунда 30-ноябрда талкууланып, анда биринчи вице премьер-министр Данияр Үсөнов программага кирүүнүн шарттары тууралуу өзү жетектеген жумушчу топ иштеп чыккан талдоолорду, сунуштарды ачыктаган.

Өкмөт башчы Феликс Кулов «Вечерний Бишкек» гезитинде окурмандар менен болгон суроо-жоопто, Кыргызстандын ХИПКке кирүүсүнүн шарттарын кыргыз өкмөтү дүйнөлүк каржы уюмдарына сунуштаганын жана ал кабыл алынса гана программага кирүүгө болорун билдирди. Ал кандай шарттар экенин экономика жана каржы министрлигинин статс катчысы Азамат Дыйканбаев буга чейин маалымдаган. Ал Кыргызстандын каржы саясатын эркин жүргүзүүсү, реалдуу экономикага өзүнүн ээлик кылуусу жана башкаруусу.

Мурунку вице премьер-министр Базарбай Мамбетов кыргыз тарап дүйнөлүк каржы уюмдарына андай шарттарды кое албайт дейт:

-Биздин өкмөт андай шарттарды кое албайт. Тескерисинче Эл аралык валюта фонду менен Дүйнөлүк банк бизге шарттарды коюп жатат. Биз мурда эле 2003-жылы экономикалык саясат боюнча негизги меморандумга кол коюп бергенбиз. Ошондо жазылган биздин өкмөттүн эмнеге мүмкүнчүлүгү бар экени, эмне кыла алаары. Эч кандай мүмкүнчүлүгү жок. Ал жерде толугу менен башкаруучу, тескөөчү функцияларды ошол органдарга өткөрүп бергенбиз. Эгерде биз ХИПКе кирсек анда өкмөттүн да, мамлекеттик органдардын деле кереги болбой калат. Анткени баарын Дүйнөлүк банк менен Валюта фонду башкарып калат.

Ошентип ХИПК программасына каршылык олуттуу жана ар тараптуу болууда. Коомчулуктагы мындай ишенбөөчүлүктөргө байланыштуу Президент бул программа ачык талкууланып, чечим парламентте кабыл алынат деген.

Парламенттин ХИПКти колдоосу күмөндүү. Маселен, Жогорку Кеңештин бюджет жана финансы комитетинин төрагасы Ахматбек Келдибеков ХИПК программасына карата мындай пикирин билдирген:

-Менин жекече оюм, бул маселени палатада карап, токтотуп калбасак, дагы беш жылдан кийин бүгүнкү абалдан да жаман кырдаалга туш болобуз.

Каржы жана экономика министри Акылбек Жапаров алгач ХИПК программасын жактап, бирок андан кайсы шартта баш тартууга болорун билдирген:

-Биз дагы эгерде ХИПК программасы биздин намысыбызга, экономикабызга терс таасирин тийгизсе, анда катышпайбыз деп айтканбыз. Муну президент да, премьер-министр да башында эле айткан.

ХИПК программасына кирүүнү жактагандар Кыргызстан 2 миллиард доллар карызын өз алдынча төлөй албай калат. Эгерде төлөймүн десе, анда пенсия, бюджеттик айлык акыларды кыскартууга, социалдык программаларды жабууга мажбур болот деген жүйөөлөрдү келтирүүдө.

Өлкөнүн аттуу-баштуу экономист, финансисттери болсо экономиканы өнүктүрүү жолу менен гана бул абалдан чыгуунун жолун көрүп турушканын билдирүүдө. Мурунку вице-премьер-министр Базарбай Мамбетов ХИПКтен баш тартып, Азия мамлекеттеринин жардамы менен ири долбоорлорду аткарууга киришүү зарыл дейт:

-Ошол долбоорлордун ичинде Камбарата-1-2 ГЭСтери, Кытайга бара турган эл аралык Ош-Сарыташ-Эркечтам автомобилдик жолу, Кыргызстан-Кытай темир жолдун түндүк варианты, Суусамыр-Талас-Тараз жолун куруу керек. Андан сырткары жибекчилик, тери, жүн баарын кайра иштетүүнү колго алыш керек.

Ал эми калкка болсо 2 милиард доллардын кайда жумшалганы тууралуу ачык маалымат берүү зарыл деген Мамбетов ал акча реалдуу экономикага жумшалган эмес дейт:

- 2 миллиард доллардын көбү эле реалдуу экономикага жумшалган эмес. «Акыл-эстен» кур калган биздин мурунку жетекчилер техникалык жардам, сомдун курсун кармоо, кайра курууну институционалдык колдоо деген сыяктуу нерселерге акча алышкан. Менин айтаарым, биз келерки жылдан баштап чет жактан бир тыйын да албашыбыз керек.

Дүйнөлүк банк менен кыргыз өкмөтү ХИПК программасы боюнча 15-декабрга чейин сүйлөшүү жүргүзөт. Мына ошонун жыйынтыгы боюнча маселе парламенттин кароосуна коюлушу ыктымал.
Бирок, Улуттук банктын төрагасы белгилегендей ХИПК программасы бара-бара экономикалык проблемадан, курч саясий проблемага айланып, калк ичинде терс пикирге кабылып отурат.