Экономика

Ушул кезге чейин Кыргызстанда төрт деңгээлдүү бюджеттик система иштеп келатат. Ага ылайык бюджеттик каражаттар республикалык, облустук, райондук каржы системасы аркылуу айыл өкмөттөрүнө жана керектөөчү мекемелерге жеткирилет. Ал эми сунуш кылынып жаткан эки деңгэлдү системада каржы жана экономика министрлиги бюджет боюнча түздөн-түз жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары менен иштешмекчи.

Бейшемби күндөгү талкууда алгач каржы жана экономика министри Акылбек Жапаров сүйлөп, парламенттик угууга келген облус, айыл өкмөт, эл аралык уюмдардын өкүлдөрүнө жана Жогорку Кеңештин депутаттарына келерки жылдын бюджети, эки деңгээлдүү бюджет кабыл алына турган болсо, анда пайда боло турган коркунучтар тууралуу маалыматын берди.

Парламенттик угууга коюлган долбоор эки деңгээлдүү бюджет болду. Жапаровдун айтымында, министрлик төрт деңгээлдүү бюджет долбоорун да даярдап койгон.

2007-жылда республикалык бюджеттин кирешеси 22 милилард 866 миллион сом, чыгашасы 28 милилард 817 миллион сом деп пландаштыруулада. Инфляция көлөмү 5 пайыз, Ички дүң продуктынын өсүшү 5.5 пайыз деп эсептелип, тышкы карызга 2 милилард 92 миллион сом чегерилүүдө.

Эки деңгээлдүү бюджет долбоору кабыл алынса пайда боло турган коркунучтар тууралуу Акылбек Жапаров буларды атады:

-Бул биринчиден бийликтин вертикалынын начарлашы. Анткени муну менен губернатор, акимдердин (каржы жаатында) бийлиги жоюлуп, ошону менен каржы жана экономика министрлигинин иши көбөйөт. Анткени азыркыга чейин биз жети облус, эки чоң шаар менен түздөн-түз иштеп жатсак, эми беш жүзгө жакын субьект менен иштешибиз керек болот. Экинчи бир коркунуч, бюджеттин киреше бөлүгүн аткарылышынын төмөндөшү.

Депутат Сооронбай Жээнебков эки деңгээлдүү бюджеттик системага өтүүнү жактап, ал система коррупцияны азайтууга өбөлгө болорун белгиледи:

-Биз эгемендүү мамлекет болгондон бери төрт тепкичтүү бюджет менен иштеп келдик. Андан эмне таптык? Эч нерсе тапкан жокпуз. Бул системаны өзгөртүш керек. Коррупцияны жоебуз дейт. Кайдан жоюлат төрт тепкичтүү бюджет болсо. Жоюлбайт. Төрт баштуу президент келсе да жоюлбайт. Мына ушундай реформа менен жоюлат көп нерсе. Реформа болмоюнча бизде алдыга жылуу болбойт.

Каржы жана эконми министрин, жалпы өкмөттү Жогорку Кеңештин депутаты Иса Өмүркулов кескин сынга алды:

-Бүгүнкү күндө Каржы министрлигинин иши башаламандыкка алып барууда. Бүгүн жыл аягы келип турган чакта алар келерки жылдын бюджети кандай дэңгээлде болоорун билбей турушат. Алар территориялык-административдик кандай саясат болоорун да билишпейт. Өкмөттүн жаңы структурасы белгисиз. Жаңы салык кодекси жок. Мындай шартта кантип бюджет кабыл алабыз?.

Бирок Жапаров сынга макул эместигин айтып, бюджет долбоору август айынын соңунда парламентке жөнөтүлгөнүн, жаңы Салык кодекси да парламенттин кароосуна коюлганын белгиледи.

Талкууда айыл өкмөттөрдүн өкүлдөрү эки деңгээлдүү бюджеттик системаны жактаарын айтышты. Бирок облустук жана райондук өкүлдөр 7 облус губернатору менен сүйлөшүүгө убакыт таба албаган каржы жана экономика министри жүздөгөн жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары менен кандай иш жүргүзөт деп чочулоодо.
Белгилей кетүүчү нерсе, Жогорку Кеңеш келерки жылдын бюджетин кароого кирише элек.

1-декабрдан тарта өкмөт буйругуна ылайык күйүүчү, майлоочу майларды ташып келүү, сатуу менен алектенген чарбалык субъекттердин иши бекем көзөмөлгө алынууда. Максат - бажы, салык тоскоолдуктарынан кыйгап өткөн аткезчиликке бөгөт коюу, жолун бууп салуу амалы.

Кыргызстан нефтетрейдерлер ассоциациясынын президенти Базарбай Мамбетовдун айтуусунда, бул өзү базар-нарк мамилелерине анчалык коошпогон иш-чара, бирок да мунай жаатындагы «көмүскө экономиканын» жолуна бөгөт койчу жападан-жалгыз амал.

- Бул жагдайдан чыгуунун жакшы жолу эмес. Ачык эле айталы, бул өзү жөндөөнүн рынокко коошпогон усулу. Бирок азырынча башка нерсени ойлоп таба элекпиз. Албетте, бир-эки жылдан кийин мунайзат базарын жөндөп алган соң бул чаралардын зарылдыгы деле болбой калат.

Мунайзат Кыргызстан экономикасына олуттуу таасир көрсөткөн, өлкө казынасына ири өлчөмдөгү салык түшүргөн тармак бойдон калууда. Б.Мамбетов өткөн жылы күйүүчү-майлоочу майларды ташып келгендер, аны бул жерде саткандар бюджетке 1 миллиард 200 миллион сом салык түрүндө төгүшсө, быйыл ал көрсөткүчтү 1,5 миллиард сомго жеткирүүнүн камын көрүшүүдө деп билдирди. Кыргызстандын бир жылдык күйүүчү-майлоочу майларга керектөөсү болжол менен 800 миң тоннаны түзсө, быйыл андан көбүрөөк өлчөмдөгү май ташылып келинген.

Күйүүчү-майлоочу майларды ташып келүү, сатуу ишин катуу көзөмөлдөө декабрь айынан башталды, дейт өкмөт алдындагы мамлекеттик салык инспекциясынын бөлүм башчысы Турат Имеров.

- 6 –7 күндөн кийинки иште айрым маселелер такталып калды. Бардык чарбалык субъекттер счет-фактуралар менен камсыз болгон. Ал эми контролдук пломбду жеринде жооптуу салык инспекторлору коюшат. Алардын баары керектүү жабдыктар менен камсыз болушкан,- дейт Т.Имеров.

Май куюу жайларына ташылып келинген бензин менен дизелдик күйүүчү майларды антип башынан-аяк кылдат көзөмөлдөп, так эсебин алып туруунун натыйжасы кандай болгону эмдиги жылы жарыя кылынарын Базарбай Мамбетов билдирди.

Кыргызстан нефтетрейдерлер ассоциациясынын президенти жакынкы айларда Кыргызстанда күйүүчү жана майлоочу майлардын баасы кымбаттабастыгын жарыя кылды.

- Мунайдын дүйнөлүк базар баасынын улам-улам өзгөрүлүп турганына карабастан, 2006-жылы Кыргызстанда баа жагынан кескин айырмачылыктар болбоду. Азыр АИ – 80 бензиндин бир литри 19 сом 20 тыйындан сатылууда. Ушундай эле баа жыл башында да болчу. Январь айында 18 сом 70 тыйын эле. 11 айдан бери бир баа кармалып турат. Дизелдик күйүүчү май февралда 20 сом болчу. Азыр 21 сомдон сатылып жатат. Баа көтөрүлгөн жок. Элге айтып койчу сөз, ушул жылдын аягында, кийинки жылдын башында баа көтөрүлбөйт.

Күйүүчү-майлоочу майларды Кыргызстан негизинен Орусия менен Казакстандан сатып алат. Ошол себептүү ушул эки өлкөнүн өндүрүшчүлөрүнө толугу менен көз каранды. Жылына 500 миң тоннага чейин мунайды кайра иштетүүгө жөндөмдүү Жалалабаттагы завод сырьенун жоктугунан толук иштей албай турат. Өткөн жылы кыргыз мунайчылары 80 миңге жакын тонна карамай өндүрүшкөн. Завод үчүн ал өтөле аз. Мамлекет колундагы иши жүрүшпөгөн заводдун кендирин кескен дагы бир проблема Ош, Жалалабат, Баткен облустарын аткезчилик аркылуу каптап кеткен Өзбекстандын арзан бензини менен керосини болууда. Алардын арзан товарынын жанында Кыргызстанда иштелип чыккан күйүүчү-майлоочу майлардын баасы кымбат.