Экономика

Кабулда Гурбангулы Бердымухамедов Түркмөнстан-Ооганстан-Пакистан-Индия, башкача айтканда, TAPI долбоору боюнча бир нече күн мурда келишимге кол коюлгандан кийин болду. Иран президенти Махмуд Ахмединежад болсо Исламабадда Иран-Индия (IPI) кууру тууралуу сүйлөшүү жүргүздү.

Ооган президенти Хамид Карзай Бердымухамедов менен жолуккандан кийин мындай деди:

- Түркмөн презденти менен эки өлкөгө тең тиешелүү маселелерди талкууладык. Сүйлөшүүлөр негизинен эки өлкө ортосунда энергия алмашуу, жол катнашты, байланышты өнүктүрүү жана Түркмөнстандан Ооганстан, Пакистан жана Индияга алып өтчү газ кууру тууралуу болду. Биздин өлкөрдү байланыштырчу жана Ооганстан аркылуу коңшу мамлекеттерге кетчү темир жол курууну талкууладык. Ошондой эле Түркмөнстандан Ооганстанга электр жеткирүүнү талкууладык. Терроризм коркунучу жана аймактагы көйгөйлөр тууралуу сөз болду,

Түркмөн президенти өз кезегинде бул жолугушууну эки мамлекет ортосундагы кызматташуунун жаңы доорунун башташылышы деп сыпаттады:

- Биздин тарыхый достугубузда көп эле нерселер өткөн. Бирок азыр биз эки өлкөнүн пайдалуу карым-катышын өнүктүрүүгө кеңири мүмкүнчүлүк түзгөн таптакыр жаңы доорго кирип жатабыз.

Болжолдонгон пландарга ылайык бир миң алты жүздөн ашык чакырым аралыктагы газ кууру Түркмөнстандын Даулетабад шаарынан башталып, Ооганстандын Герат, Кандагар шаарлары аркылуу өтөт. Андан соң Пакистандын Кветта шаарынан Индияга жетет. Эгер иш ойдогудай чыкса жылына бул газ куурдан отуз үч миң кубометр газ ташылат. Жалпысынан курулуштун наркы алты миллиард доллар деп бааланып жатат.

Серепчилер TAPI долбоорунун эки башкы кемчилигин белгилешүүдө. Биринчиси – газ куурдун коопсуздукту камсыз кылуу опурталдуу болгон Ооганстан аркылуу өтүшү. Экинчиси – Түрмөнстандагы газдын чыныгы запасы канча деген суроо.

Орусиялык “Коммерсант” гезити 28-апрелдеги санына жазганына караганда Түркмөнстан Орусиядагы Газпром компаниясы менен жылына элүү миң кубометр газ жөнөтүп туруу боюнча узак мөөнөттөгү келишими бар. Кытай менен да макулдашып 2009-жылдан тарта жылына отуз миң кубметр газ жөнөтө баштайт. Иранга ар жылы сегиз кубометр жөнөтүп туруу боюнча макулдашкан. Бердымухамедов жакында эле Евробиримдикке кирген бир катар мамлекеттерге да газ берем деп убада кылган, бирок азырынча келишимдин чоо-жайы тактала элек.

IPI долбооруна караганда TAPIнын эки башкы артыкчылыгы белгиленет. Биринчисине ылайык TAPI Азия Өнүктүрүү Банкы тарабынан каржылоого алынат жана Ирандын бул долбоорго катышы жок. Ушундан улам TAPI америкалык компанияларды баш кылып башка инвестор таба алат.

IPI долбооруна ылайык эки миң алты жүз километр газ кууру курулат. Анын курулуш наркы жети миллиард долларды түзөт. Башында отуз миң кубометр гахз жөнөтүлөт. Иран бул долбоорду 90-жылдары сунуштаган. Бирок Пакистан менен Индиянын өз ара келишпестиктеринен улам ал ишке ашпай келген.

Бул долбоорго Кошмо Штаттары каршы чыкканы менен Орусиялык жана кытайлык компаниялар кызыгуусун билдиришти.

TAPI долбоорунун башкы катышуучулары эми май айында жолугушуп газды алып өтүү үчүн баа маселесин чечишмекчи. Махмуд Ахмединежад болсо шейшемби күнү газ кууру боюнча Ооганстанга сапар улайт.

БУУнун башкатчысы Пан Ги Мун (Ban Ki-Moon) Швейцариянын Берн шаарындагы жыйынга Дүйнөлүк банк, Дүйнөлүк азык-түлүк программасы, Азык-түлүк жана айыл-чарба уюму, Айыл чарбасын өнүктүрүү боюнча эл аралык фонд өңдүү мекемелердин башчыларын чогултту.

Ааламдагы азык-түлүк кризиси тууралуу азыр эл аралык трибуналардан көп сөз болуп жаткан кези. Башкатчы Пан Ги Мун жакында эле Африканын Гана мамлекетинде өткөн соода жана өнүгүү боюнча эл аралык жыйында жетиштүү чара көрүлбөсө тамак-аштын тартыштыгы дүйнөдөгү саясий туруксуздукка алып барарын эскерткен болчу:

-Эгер талаптагыдай көңүл бурулбаса, бул кризис артынан башка көп кризистерди алып келиши мүмкүн. Экономикалык өсүшкө, социалдык прогресске, атүгүл дүйнөнүн саясий коопсуздугуна таасир берген көп тармактуу проблемага айланат.

Ага катар БУУнун башкатчысы азык-түлүктүн кымабатташы дүйнөдө жакырчылыкты кыскартуу боюнча Улуттар уюмунун алкагында кабыл алынган программаларды ойрон кылып жатканынын кошумчалаган эле. БУУнун эсебинде, акыркы бир жылда тамак-аштын баасы 60%га кымбаттады, бул өз кезегинде Африка, Азия жана Түштүк Американын айрым өлкөлөрүндө элдик толкундоолорду жаратты.

Азык-түлүк баасынын асмандашы, андан улам жакыр-жалчы өлкөлөрдүн калкы туш болгон ачарчылыкка каршы чукул чараларды көрүү чакырыгын ушул айда Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта кору өңдүү каржы уюмдары да жасады.

Дүйнөдө өзгөчө дан–азыктарынын кымбатташынын негизги бир себеби катары кадимки күйүүчү майга альтернатива катары чыгарылып жаткан биотун аталууда. Аны өндүрүүнүн көлөмү соңку жылдары көбөйгөн. Ушул дүйшөмбү күнү Женевадагы пресс-конференцияда БУУнун тамактануу укугу боюнча атайын докладчысы Жан Зиглер (Jean Ziegler) биотун өндүрүшүн токтотуу чакырыгы менен чыкты:

-Биотунду өндүрүүнүн азыркы методдору адамзаттын басымдуу бөлүгү үчүн кылмыш. Бул келише албай турган кылмыш. Андыктан мен Нью-Йоркто, Улуттар уюмунун Башкы ассамблеясынан жана Адам укуктары боюнча Кеңешке жазган соңку отчетумда бул өндүршкө беш жылга толугу менен мораторий киргизүүнү өтүндүм.

Адамзат азыркы 6,5 миллиард кезинде эле азык-түлүк тартыштыгын сезип жатса, 2040-жылы болжолдонгондой, дүйнө калкынын саны 9 миллиардга жеткенде кантип тоюнушу мүмкүн. Британиялык "Observer" басылмасы 27-апрелдеги санында жарыялаган макалага караганда, 9 миллиард адамды тоюндуруу мүмкүн. Ал үчүн азык-түлүктүн генетикалык жактан модификациялаган түрлөрүн өнүктүрүүгө олуттуу көңүл буруу керек.

"Кеңири жайылуучу ачарчылыкты токтотуу максатында биз түшүмдү жакшыртуу жана азык-түлүктү көбүрөөк өндүрүү үчүн же планетанын жапайы аймактарынын акыркыларын айдайбыз же генетикалык жактан модификациялоо технологиясы фермелерге түшүмдү тропикалык токойлорду казбастан туруп эле көбөйтүүгө мүмкүндүк берет", - дейт Улуу Британиядагы Уэльс университетинин профессору Крис Поллак (Сhris Pollack) .

"Observer" басылмасынын илим боюнча редактору Робин МакКи (Robin McKie) өз макаласында белгилегендей, аталган багыттагы иликтөөлөр боюнча тажрыйбасы бар Европада бул иш коомдук колдоонун аздыгынан, өкмөттөр каржылоодон чоочулагандыктан улам алга жылбай келүүдө.

Азык түлүктү генетикалык жактан модификациялоо - дүйнөдө талаш-тартышты жараткан маселе. Бирок ал туура пайдаланылса, "Observer" басылмасындагы макала авторунун пикиринде, илим мисалы картошка, күрүч өңдүү азык-түлүктүн негизги түрлөрүнө кургакчылыкка жана илдеттерге туруштук бергидей гендерди киргизүү аркылуу дүйнөнү тоюндурууга жардам бере алмак.