Экономика

Убактылуу өкмөттүн Азия универсал банкын улутташтыруу жөнүндөгү токтому чыккандан кийин өлкөдөгү эң ири банкты экиге бөлүү аракети жүрүүдө.

Cот билеби же өкмөт билеби?

Азия Универсал банкын улутташтыруу жөнүндөгү өкмөт токтому чыккандан кийин “Кыргызөнөржай курулуш” банкынын мурдагы акционерлеринин үлүшүн бөлүп берүү маселеси кайрадан талашка түшүп, ал ушу кезге чейин так чечилбей келатат. Азия Универсал банкын улутташтыруу демилгесин көтөрүп чыккан Убактылуу өкмөт мүчөсү, вице-премьер-министр Азимбек Бекназаров маселенин бир жаңсыл чечилбей жатышынын тамыры тереңде экенин белгилеп, ири каржылык мекемени таасирдүү колдон чыгарбоонун болгон айла-амалы ушу тапта деле жасалып жатканын маалымдайт.

- Мурда “Кыргызөнөржайкурулуш банк”, “Кыргыз кредит банк”, “Ысык-Көл инвестбанк” – ушулардын эсебинен Азия Универсал банкты түптөндүрүшкөн. Булардын ою боюнча, муну мамлекетке өткөргөндөн кийин деле кайрадан бөлүп-жаруу менен мурдагыдай эле бир банк, түбү келип ошол эле адамдарга бара турган банк кылалы, деген саясатты улантып жатышат. Биздин Улуттук банкта отургандар ошо заказды аткарышууда.

Жакшы банк – жаман банк

Азия Универсал банкынын ушу таптагы утурумдук жетекчиси Гүлзара Өмүрзакова бул каржылык мекеме мамлекет карамагына өткөнүн, ушу тапта консервация режиминде турганын маалымдады. Ал эми анын эсебинен “Кыргызөнөржайкурулуш” банкынын мурдагы акционерлеринин үлүшүн бөлүп берүү маселеси сот тарабынан четке кагылган. Банктын утурумдук жетекчилиги болсо банкты экиге бөлүү аракетин көрүшүүдө.

- Эки банк деген себебибиз сапаттуу активдер менен сапаттуу милдеттер бүгүнкү күндө жаңы мамлекеттик банкка бөлүнүп берилет. Активдерден башка да милдеттердин арасында Соцфонддун дагы башка мамлекеттик мекемелердин акчалары милдеттенмелеринде көп. Ошол себептен сапаттуу активдер менен сапаттуу милдеттер жаңы мамлекеттик банкка өтүүгө тийиш. Начар активдер менен начар милдеттер Азия Универсал банкта эле калышы керек. Булар баягы банкроттукка алынып келинет.

Улуттук банктын төрага орунбасары Сүйөркул Абдыбалы тегин апрель окуяларынан кийин республикадагы системалуу каржылык мекеме катарында турган Азия Универсал банкын сактап калуунун аргасы катары ага 3 миллиард сомдук кыска мөөнөттөгү кредит берүү демилгеси көтөрүлгөнүн ырастап, банктын биротоло жок болуп кетишинен сакташ үчүн бир топ аракеттер жасалып жатканын мындан бир ай илгери эле билдирген.

- Ойлонулган нерселер ишке ашкан жок. Азыр биз соттун чечими менен консервацияны кайра киргиздик. Биз атайын сотко кайрылган элек. Атайын администрлөөнү баштап, банкроттукту баштап, ошонун негизинде реструктуризация жүргүзөлү дегенбиз. Анын негизинде жакшы банк, жаман банк түзүлөт. Жакшы банкка өкмөт жардам бермек. Ошол банкты биз да колдомокпуз.

Бирок да Азия Универсал банкына мамлекет тарабынан андай колдоо көрсөтүлгөн жок. Кыска мөөнөт карыз акча берүү маселеси Кыргызстан кабылган экономикалык кыйынчылык шартында чечилбей калды. Эми ошондон жалгы арга - банкты экиге бөлүү аракети башталууда. Мындай шартта “Кыргызөнөржайкурулуш” банкынын мурдагы акционерлеринин үлүшүн бөлүп берүү жөнүндөгү сот чечими Убактылуу өкмөттүн улутташтыруу жөнүндөгү токтому алдында четке чыгып кала берди. Мурдагы акционерлердин атын атагысы келбеген өкүлү бул иш Убактылуу өкмөттүн таасирдүү мүчөлөрүнүн кийлигишүүсү менен жасалганын ырастайт. Ал эми вице-премьер-министр Азимбек Бекназаров болсо ири банктын айланасындагы оюндардын улантылышына жалаң өкмөт эмес, башка күчтөр деле кызыкдар деген пикирде.

- Бул маселени башка адамдар, менден башка ошол тармакка кураторлук кылган өкмөт мүчөлөрү тейлегендиктен биз ошолордун пикирине көбүрөөк макул болгонбуз. Тоскоол болуп аткандар бул тарапта абдан көп.

Мамлекет ээлигине өткөрүлгөн банкты экиге бөлүп, анын бирөөн банкротко багыттап, экинчисин баштагы калыбында калтырууга жалаң Убактылуу өкмөт эмес, ушу тапта чет жерде жүрүп деле оңой эмес акчаларды айланткан таасирдүү күчтөр кызыкдар экени маалымдалууда. Азия Универсал банктын мурдагы кожоюну М.Наделдин дүйнө-мүлкүн коргоп, сотко кайрыла тургандыгын жарыя кылган жайы бар эле, азырынча андан андай шек-шыбаа билине элек. Ал ортодо Башкы прокуратура мурдагы бийлик башчыларына тиешелүү делген акчалардын чыгарылып кетишине жол берген кызмат адамдарына каршы кылмыш ишин козгоду.

Өзбек өкмөтү быйылкы алтынчы жарманкеде пахтаны экспорттоо боюнча жарым миллиард долларга келишим түзүлөт го деп үмүттөнөөрүн билдирген.

Быйыл да Ташкендеги пахта жарманкеси Өзбекстанда пахта терими кызып турган учурга туш келди. Жарманкеге, адаттагыдай эле, Индиянын, Бангладештин, Кытай менен Түштүк Кореянын, Орусиянын, иши кылып, өзбек пахтасын дайыма алып жүргөн тигүүчүлүк тармагы өнүккөн өлкөлөрдүн ишканалары катышты. Бирок бул ирет Европа жана АКШдагы айрым тигүүчүлүк ишканаларынын өкүлдөрү Өзбекстанга келишкен жок. Алар “Өзбек бийликтери пахтаны жаш балдарга тердиртип, аларды эксплуатациялап жатышат” деп, өзбек пахтасына бойкот жарыялашкан.

Бааланбаган балалык

Британиядагы “Табият акыйкаттыгы корунун” расмий өкүлү Жулия Уиллиамс - дүйнөдөгү ири тигүүчүлүк ишканаларын мына ушундай жооп берүүгө үгүттөп келаткандардан.

“Ишканалар сапаттуу пахтаны арзан сатып алууну каалашат. Бирок биз бул пахта Өзбекстанда кандай жолдор менен өндүрүлүп жатканын ошол ишканалардын эсине салып койгубуз келет, - деди укук коргоочу. - Өкмөт пахта өндүрүшүндө жаш балдардын эмгеги колдонулуп жатканын такыр четке какканы менен, абал өзгөргөн жок. Бул өлкөдө балдарды талаа иштерине тартуу көп жылдардан бери уланып келатат. Өзбекстан өзүнүн эл аралык милдеттенмелерин аткарбай, балдардын азаптуу мээнетинен миллиондогон доллар пайда көрүп жатат”.

Өзбекстандык укук коргоочу Елена Урлаева: “Облустук баардык мектептердин окуучулары бир айдан бери талаада пахта терүү менен алек. Өзгөчө, буга 7-9-класстын окуучулары, колледж студенттери тартылган. Мен аны өз көзүм менен көрүп, сүрөткө да тартып алгам. Бизде өкмөт балдар пахта теришпейт деп, муну жашырып жатканына карабай, азыр мектептер жабык. Окуучулар, мугалимдер, - баары талаада”.

“Ушуга карабай, Европадагы айрым ишканалар өзбек пахтасын алып жатышат”, - дейт Берлиндеги “Адам укугун коргоо” уюмунун өкүлү Ивон Веитниң.

“Биздин чакырыктарга карабай, Европадагы бир топ бизнес ишканалары өзбек пахтасын сатып алышууда. Биз аларды дагы бир ирет мындан баш тартууга чакырабыз. Биздин ишенимибизде, ал өлкөдө жаш балдарды пахта талааларында иштеткенди токтотууга бул жалгыз гана жол”, - дейт укук коргоочу Ивон Веитнинг.

“Ак алтынга” жаңыча мамиле

Өзбекстан - дүйнөдө пахта өндүргөн эң ири алты мамлекеттин бири, аны экспорттоо боюнча экинчи орунда турат. Жумурият былтыр 760 миң тонна пахтаны экспорттогон. Быйыл эми экспорттун көлөмүн 60 миң тоннага кыскартып, аны кайра өндүрүүнү өзүндө өнүктүрүүгө басым жасай турганын шаршембиде жарманкенин ачылышында өлкөнүн Экономикалык тышкы байланыш, инвестициялар жана соода боюнча министринин орун басары Насриддин Нажимов айтты.

Пахта өзү мурдатан эле Борбор Азиядагы бул мамлекеттин экономикасынын негизги кыймылдаткычы болуп келген. 1980-жылдары пахта өндүрүү бул республиканын ички дүң продуктусунун 65% түзүп турчу. Бул тармакта өлкөдөгү жумушка жарамдуу калктын кеминде 40% иштеген. Анткени өлкөдө пахтаны өстүрүү, кийин жыйнап алуу иши негизинен колдо жасалат.

Ошондон бери абал анча деле өзгөргөн жок. Азыр деле Өзбекстанда пахта өндүрүүдө, аны сатууда мамлекет монополист бойдон калууда. Андыктан дыйкан-фермерлер мамлекеттин жерин ижарага алып пахта эгишсе да, аны өстүрүүдө, жыйноодо бюджеттен айлык, пенсия, стипендия, пособие алгандардын баары катышууга милдеттүү. Ар бир район, дыйкан өзүнүн нормасын мамлекетке учурунда тапшырбаса, жазага тартылат. Ошондуктанбы, айтор, бийликтер өтө катаал чараларга барган учурлар бар.

Салакасыз салык жок

Чынында эле пахта жыйымы боюнча белгиленген норманы толтуруш үчүн жергиликтүү бийликтер катаал, кээде акылга сыйбаган аракеттерге барып жатышканын “Азаттыктын” Өзбекстандагы угармандары айтышууда.

Сурхандарыя облусунун Ангор районунда, маселен, азыр пахта теримин тезирээк нормасына жеткириш үчүн бийликтер элди түнкүсүн да трактордун, автобустун жарыгы менен иштетип жатышыптыр. Бул тууралуу “Азаттыкка” ангорлук аксакалдардын бири айтты. Негизи, ал жакта карапайым элге май, ун сыяктуу зарыл болгон азык-түлүктүн 10 түрү арзандатылган баада берилет. Бирок азыр пахтаны жетиштүү топтобогондорго “салык” салып коюшкан.

“Азыр бюджеттен жөлөк пул алгандар күнүнө 10 килограммдан пахта жыйнап бериши лаазым. Аны бербейм десе, күн сайын 1000 сумдан (жарым доллардай болот) акча төгүп турушу керек. Эгер аны да бербесе, пахта да жыйнабаса, анда арзандатылган баада ун да, май да, анан мамлекеттен жөлөк пул да алышпайт, - дейт биз менен байланышкан аксакал. - Биздин мамлекет мындай акылга сыйбаган талаптары менен кандай коомго кирет өзү? Бул капитализмби, социализмби, же бюрократиябы?”.

Той алдынан пахта тер!

Жиззах облусунда болсо баш кошуп, той күнү достор менен шаар айланганы чыккан түгөйдү жакында күтүүсүз жерден милиция токтотуп калып, үйлөнгөндөрдүн жоро-жолдошторунун ар бирин 10 килограммдан пахта тердирткен. Бул тууралуу “Азаттыктын” өзбек редакциясына жиззахтык Зиедилло Раззаков кабарлады.

“Ал келиндин дос-кызы болуп биздин айрым кошуналарыбыз да барышкан эле, - деди бул угарман. - Анан аларды милиция токтотуп, келин менен күйөөдөн башка баарын талаага алып барыптыр да, иштетиптир. Алар тойго барабыз деп, жасанып алышкан да. Ошол кийими менен пахта тердиртишиптир”.

Бирок бул маалыматты жергиликтүү бийлик өкүлдөрү да, милиция да четке кагышты.

Дубаланган үгүт

Пахта терүүгө элди үндөш үчүн Наманган облусундагы мечиттерде имамдар намаздан кийин “пахта жакшы топтолсун” деп атайын дуба окушат экен. Бул жөнүндө намангандык Мухиддин айткан.

“Мечитке барсаңыз, имамдар жалаң пахта жөнүндө сүйлөшөт. Баамдат намазына барасызбы, куптанга барасызбы, же жума намазга барасызбы, айтор, качан мечитке кирбеңиз, пахта жөнүндө дуба айтылат. Анан “Эмнеге эле мынча көп сүйлөйсүңөр?”, - десеңиз: “Пахта бизге маанилүү. Адам төрөлгөндө да пахта менен төрөлөт. Өлгөндө да кепини пахтадан”, - деп жооп беришет”, - дейт Мухиддин.

“Пахтакорчулар” эмес, пахтачы футболчулар

Өзбекстанда пахта өнөктүгүнө байланыштуу дагы башка окуялар көп айтылууда. Сурхандарыяда милиция кызматкерлери дубинканы эми фартукка алмаштырып, пахта тергени талаага чыгышса, Каршида болсо футболчулар топту пахта талаасында тепмей болушкан окшойт. Бул жөнүндө жергиликтүү тургандардын бири Гүлшан Караева айтты.

“Азыр пахтага даават күчөдү. “Насаф” футбол командасынын футболчулары да талаага чыгып кетишкен, - деди Г.Караева. - Бул жөнүндө Кашкадарыянын гезити да жазган. Иши кылып, азыр бюджеттен акча алгандардын баары: мугалимдер, врачтар, аскерлер, - баары пахтада жүрүшөт”.