Экономика

Кыргызстандын экинчи борбору саналган Ош шаары да ошол талылуу аймакта жайгашкан. Жакында эле болгон коогалаң да ошол эле чөлкөмдө орун алды. Ал арада Кыргызстандын борборун Ошко көчүрүү демилгеси кайрадан жандана баштады.

Борбор шаарды Ошко көчүрүү демилгесин бул аптада Убактылуу өкмөттүн жетекчисинин орун басары, Бириккен элдик кыймылы партиясынын жетекчиси Азимбек Бекназаров көтөрүп чыкты. Эгемендик алгандан бери маал-маалы менен көтөрүлө калчу маселе ошентип кайрадан ортого коюлду.

Оштун аркасынан Бекназаров саясий упай топтоо аракетин кылып ататбы?

Соңку жылдары Кыргызстандын түштүгүнө көңүл бурулбай калганы көп айтылып, Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарындагы көптөгөн көйгөйлөрдү чечүүнүн бирден бир жолу катары борборду Ошко көчүрүү зарылчылыгы айтылып келген. Ал тургай акыркы убактарда айрым министрликтер да Ош шаарына көчүрүлө баштаган болчу.

Парламенттик башкарууга өтүп бараткан Кыргызстанда күздө өтчү парламенттик шайлоону утурлай партиялардын саны күн санап өсүп барат. Ар кимиси шайлоого даярдык көрүп, кичинеси ирисин жандап соодалашууга өтсө, кайсы бири шайлоо маалында көзүр болуп берчү идеяларды издей башташты.

БЭК партиясынын лидери Азимбек Бекназаров да муну абдан жакшы түшүнөт. Андыктан, борбор шаарды Ошко көчүрүү керек деген идеяны колдогондордун көбү шайлоо маалында дал ушул А.Бекназаровго назар салуулары да толук ыктымал.

А.Бекназаровдун айтымында, бүгүнкү күнү Кыргызстанда кандай көйгөй бар болсо, бардыгы түштүктө. Андыктан түштүккө өзгөчө көңүл буруу керек:

- Бүгүн Кыргызстанда эмне проблема бар десең, баары түштүктө болуп атат. Анысы аз келгенсип мынакей Ош өрттөлдү, Жалал-Абад өрттөлдү, таптакыр бүлүндү. Элдери үйсүз калды. Канча адамдар жабырланып жүрөт. Анан бүт сел болсо түштүктө болуп атат. Жери жоктор түштүктө. Бир сотых жер албагандар да бар Алай менен Аксыда. Баткенди айтпай эле коёюн. Ал жакка барыш өзүнчө эле бир тозок...

БЭКтин айланасына майда-барат партияларды топтоп алып күздө өтчү парламенттик шайлоого камынып калган А.Бекназаров ал тургай алардын партиясынын негизги талаптарынын бири борборду Ошко көчүрүү болорун айтат:

- Биздин БЭК партиясынын талабы бирөөлөргө жакса-жакпаса да сөзсүз толук түрдө борбор шаарды Ош шаарына көтөрүү болот. Президент, өкмөт, Жогорку Кеңеш ошол жакта отурушу керек. Биздин партия муну талап кылмакчыбыз. Эгер биз борборду, мамлекеттик органдарды ал жакка көчүрбөсөк проблемалар чечилбейт. Анткени ал жак бүгүнкү күнү мурдагыдан да жаман абалга келип калды.Мен ал жакта болуп атам. Бүгүнкү күнү түштүк борборубуз жок болгону калды. Шаарды куруп, калыбына келтирип, элдерди жайгаштырышыбыз керек. Ал эми ушул тапта түштүктө канчалаган табигый кырсыктар болуп атат. Сел жүрүп атат, жолдорду жууп кетти, эч нерсе калбады, элдер каза таап атат. А биз баарыбыз Бишкекте отурабыз.

Ошентсе да борбор шаарды Ошко жылдырууга негиз жоктугун айткандар да бар. Маселен, Жогорку Кеңештин мурдагы төрагасы Мукар Чолпонбаевдин айтымында, Ош шаарынан Өзбекстандын чек арасына чейинки аралык он километрге да жетпейт. Ошту борборго айлантууга азыр саясий дагы, экономикалык дагы негиздер жок. Ал эми А.Бекназаровдун демилесин М.Чолпонбаев саясий упай топтоо аракети катары баалады:

- Борборду көчүрүү дегендин өзү оңой иш эмес. Ага ошончолук имарат куруш керек. Ошончолук элдер жашай турган үйлөрдү куруш керек. Анын маселеси көп. Анын ордуна чече турган чоң маселелер көп. Андан көрө кайра мурдагы Ош шаарын калыбына келтирип, оңдосок жакшы болот эле. Мына ошондо экинчи борбор шаар даана болот болчу.

Ал эми көтөрүлүп аткан демилге, бул жөн гана саясий упай алыш үчүн жасалып аткан нерсе. Шайлоого байданыштуу чыгып атат бул. Чындап келсе бардык мамлекеттер өз борборун чек арадан алысыраак жайгаштырууга аракет кылышат. Ал эми Ош шаары Өзбекстан менен болгон чек арадан болгону алты километр аралыкта турат. Ошондуктан бул болбогон нерсе.

Андан тышкары М.Чолпонбаевдин пикиринде, Кыргызстандын түштүгүндөгү көйгөйлөрдү ал жакка көбүрөөк көңүл бөлүү менен деле чечсе болот.

Борборду көчүрүү боюнча Казакстан мисалы туура келеби?

Аймагы чоң Казакстан да 1997-жылы борбор шаары Алматаны ошол кездеги Акмоло аттуу чакан шаарга көчүрүп кеткен. Акмолонун аты Астана деп өзгөртүлүп, ушул тапта ал заманбап инфраструктурасы бар бай шаар. Бул мисал эмне үчүн Кыргызстанга туура келбесин? Ошол сыңары борборду Ошко көчүрүүгө саясий-экономикалык негиздер барбы?

Акбар Рыскулов - 1996-жылдан тарта 2001-жылга чейин Кыргызстандын Казакстандагы атайын жана толук ыйгарым укуктуу элчиси болуп иштеген. Казакстандын борборун ооштуруу процесси анын Казакстанда элчилик кызматты аркалап жүргөн учуруна дал келет. А.Рыскулов “Азаттыктын” суроолоруна жооп берип жатып, Казакстандагы борборду көчүрүү мисалы менен Кыргызстанды салыштыруу туура эместигин, анткени шарттар башка экенин айтат:

- Биринчи, саясий зарылчылык болуш керек. Саясий жактан эл өзүнүн борборун көчүрүүгө, мындайча айтканда мажбур болушу керек. Казакстанда борборду Астанага көчүргөндө, алардын мамлекетинин түндүгүндө, айталык ошол эле Акмоло облусунун айрым жерлеринде жергиликтүү калк 12 пайыз эле калган райондор бар болчу. Калганы башка улуттар болчу. Анан алар референдум өткөрөбүз, антебиз-минтебиз дей башташткан. Орусиянын түндүгүндөгү орус казактары да кылычын булгап андай-мындай дей башташткан. Мындайча айтканда аларда саясий зарылчылык бар болчу.

Ал эми бизде ошондой саясий зарылчылык барбы? Ошону эске алыш керек.

Экинчи, эң зарыл шарт – экономикалык зарылчылык болушу керек. Мына, Ошко борбор көчкөндөн кийин Кыргызстан оңолуп кетеби? Кандай пайдаларды ала алабыз биз? Кандай пайда көрөбуз?

Мисалы, экономикалык жактан алганда казактардыкы туура болду. Казакстан эми жер аянты боюнча абдан чоң мамлекет да. Географиялык жактан алганда Казакстандын борбору Алматадан Астанага көчкөнү, өлкөнүн борборун карай жылуу болду. Анын үстүнө экономикалык жактан алганда тээ илгери эле темир жолдору, кара жолдор, аба жолдору так ошол Акмолонун түбүнөн байланышчу экен. Дал ошол жерден темир жолдору чыгышка, батышка, түштүккө, түндүккө Айтматов айткандай байма-бай каттайт экен. Ошол Акмолонун түбүнөн.

Ошондой эле мурдагы элчи Кыргызстан азырынча борборду которуу маселесинде шашылбоосу керектигин баса белгиледи:

- Менин оюмча андай зарылчылык жок борборду которууга. Менимче Кыргызстандын кыйналып аткан жагдайы мында болуп атат: Эчтемени ойлобогон, эчтекени эсептей албаган, эсептебеген, бирок кыйкыра билген адамдардын гана айткандары өтүп келатат. Ал эми мындай өзүнүн кызматын жакшы билген адистердин, экономисттердин пикирлери эсепке алынбай калып атат. Ошол себептүү бул маселеге азыр шашпаш керек.

Айрым талдоочулар борборду Ошко көчүрүүгө саясий негиздер бар экенин айтышат. Анткени борбор түштүккө жылса чек аралар бекемделип, маң заттары транзитин бууганга оңойураак болмок. Анын үстүнө ал жактардагы этникалык ж.б. көптөгөн көйгөйлөрдү жеринде чечүүгө мүмкүнчүлүк түзүлмөк.

Тарых илимдеринин доктору, профессор Олжобай Каратаевдин айтымында, америкалык футурологдор бир канча жыл мурда эле Жакынкы Чыгыштагы өрт 2000-жылдары Фергана өрөөнүнө оорун айтышкан. Андыктан баарына даяр болуп, керек болсо борборду түштүккө жылдыруу процессин баштоо керек:

- “Тынч жашайм десең согушка даярдан” деген жакшы бир сөз бар. Анын сыңарындай борборду түштүккө которуу туура болот. Анткени биз баарына даяр болушубуз керек. Чек араларыбыздын баары бекем эмес болуп атат.

Баягы 94-95-жылдары эле америкалык футурологдор айтып коюшкан экен, “2000-жылдардан кийин Жакынкы Чыгыштагы талаш-тартыш, проблемалар Фергана өрөөнүнө көчүш керек” деп. Ошондуктан биз ага даяр болушу керек.

Саясий серепчи Аскарбек Мамбеталиевдин пикиринде, өлкө борбору сөзсүз түрдө эле чоң шаарда жайгашуусу шарт эмес. Борбор шаарды Ош эмес, андан берээктеги кичине шаарларга деле жылдырса болот:

- Америкада мындай экен да, мен ойлоптурмун Нью-Йорк штаттын борбору деп. Жок андай эмес экен. Ал штаттын борбору Алабама экен, кипкичинекей шаар. Анан Вашингтонду деле Нью-Йорк менен салыштырсаң кичинекей эле айыл болуп калат. Ошондуктан борборду Ош эмес башка чакан шаарларга деле жылдырса болот.


Канткен күндө да калк жыш жайгашкан Фергана өрөөнүндөгү үлбүрөп турган кырдаал үзүлүп кетүүсүн алдын алып, Кыргызстан өлкө түштүгүнө көбүрөөк көңүл буруусу керектиги тууралуу пикирлерди “борбор көчсүн, көчпөсүн” дегендер деле айтышууда. Маселе, борбор көчсө эле түштүктөгү топтолуп калган көйгөйлөр чечиле калабы, же ал маселелерди борбор которуштурбай чечүү керекпи, мына ушунда болууда.

Табигый кырсыктар негизинен Кыргызстандын түштүгүндө көп болгондуктан, Өзгөчө кырдаалдар министрлиги Ошко көчүрүлгөн. Эми коогалуу окуяларды, чек арадан өтүп келе калчу экстремисттик ж.б. күчтөрдү, маң зат ташуучу мафиялык топторду эске алып, күч органдарынын өзөгүн түштүккө жылдыруу маселеси да ортого чыкчудай.

Бирок Ошту айта турган болсок, эгер ал жакка олуттуу көңүл бурулбаса, ошол жакка кандайдыр бир бийлик органдарын жылдырбаса Оштон ажырап калышыбыз мүмкүн. Бул жагы турган нерсе.

Анткен менен донор уюмдардан канча каражат жана качан бөлүнөөрү азырынча белгисиз. Донор уюмдар болсо бул багытта эки тараптуу макулдашуулар жүрүп жатканын белгилешүүдө.

Кыргызстан менен ушул убакытка чейин кызматташып келген Бүткүл дүйнөлүк банк, Азия өнүктүрүү банкы, Эл аралык валюта кору сыяктуу ондон ашуун эл аралык донор уюмдардын өкүлдөрү менен Убактылуу өкмөт жетекчисинин орун басары, каржы министринин милдетин аткаруучу Темир Сариев, Ош, Жалал-Абад шаарларын калыбына келтирүү боюнча дирекциянын жетекчиси Жантөрө Сатыбалдиев жана тышкы иштер министринин милдетин аткаруучу Руслан Казакбаев жолугушту. Анда Убактылуу өкмөт мүчөлөрү Кыргызстандагы кырдаал, айрыкча түштүк жергесиндеги абал тууралуу маалымат берип, түштүктү калыбына келтирүү үчүн Кыргызстан эл аралык донор уюмдардын көмөгүнө муктаж болуп тургандыгы айтылды.

Ош жана Жалал-Абадды калыбына келтирүү боюнча дирекция жетекчиси Жантөрө Сатыбалдиев 8-июлдан тартып чыгымдарды аныктап, баа берүүчү көз карандысыз топ иштей баштагандыгын билдирди. Ал коогалаң орун алган Ош, Жалал-Абад шаарларын жана айрым аймактарды калыбына келтирүүдө керектелүүчү жардамдарга токтолду:

- Бизге курулуш материалдары керек. Цемент, бышык кышты мамлекет камсыз кылса да жыгач, металл, жол битумуна, курулуш үчүн керектелүүчү жабдыктарга муктаж болобуз. Ош шаары боюнча чоң маселе турат. Балким ал жерге убактылуу турак жайларды курабыз. Бирок бул экинчи вариант. Биз негизинен туруктуу үй курууга аракет кылып жатабыз.

Ж.Сатыбалдиевдин айтымында, учурда Ош шаарынын башкы планы иштелүүдө. Ага ылайык, көп кабаттуу үй куруу маселеси, анын ордулары такталмакчы. Ал эми Кара-Суу, Базар-Коргон, Сузак райондоруна курулчу жеке үйлөр мурда талкаланган үйлөрдүн ордуна кайра курулушу мүмкүн.

Темир Сариевдин айтымында, түштүктү калыбына келтирүү үчүн жумшалчу каражат атайын берене менен бөлүнөт. Бирок азырынча каражат менен камсыз кылууга өлкөнүн толук чама-чаркы жетпейт. Ошондуктан Кыргызстандын эл аралык донор уюмдардын көмөгүнө муктаж.

- Бюджеттин жетишпестиги 250 млн. долларга чыгып жатат. Биз мына ушул жардамды күтөбүз. Экинчиден, түштүккө тез арада гуманитардык жардам бериш керек. Ошондой эле Ош, Жалал-Абад шаарларын кыска мөөнөттө калыбына келтирүү боюнча керектелчү сумма 450-500 млн. доллардын тегерегин түзүп жатат. Анын 100 миллионун өзүбүздөн таап жатабыз, калгандарын донорлордон күтөбүз.

Т.Сариевдин айтымында, Кыргызстанга берилчү жардамдар июль айынын аягында өтө турган донорлорлордун чоң жыйынында каралмакчы. Андан сырткары Казакстан менен Түркия Кыргызстанга көрсөтүлө турган жардамдар боюнча экономикалык форум өткөрүү демилгесин көтөрүүдө.

Анткен менен Ж.Сатыбалдиев донорлордун Кыргызстанга берчү жардамдары жакын арада келбей турганын белгилеп, чукул бюджетти иштеп чыгууну сунуштады. Анын айтымында, мындай кадам аталган аймакты калыбына келтирүү иштерин ыкчамдатат.

- Кайра куруу маселесинде биз донорлорго ишенип жатабыз. Бирок алардын акчасы жакын арада келбейт. Эң тез иштегенде да сентябрь айында келиши ыктымал. Бул убакытка чейин күтсөк биз кеч калабыз. Ошондуктан биз өзүбүздүн мүмкүнчүлүктү пайдаланып, донорлордон келген акчаны бюджетке которуу максаттуу деп олойм.

Ал эми айрым донор уюмдардын өкүлдөрү бул багытта тишелүү ведомстволор менен макулдашуу иштери жүрүп жаткандыгын айтышууда. Алар качан, канча суммада жардам бере ала турганын ачыкташкан жок.

Орто эсеп менен алганда түштүктөгү кандуу кагылыштын кесепетинен үч миңге чукул имарат талкаланып, күйүп кеткен. Алардын айрымдары такыр керектен чыккан. Бул тууралуу коогалаң алып келген чыгымдарды аныктоочу комиссия башында турган, өзгөчө кырдаалдар министринин милдетин аткаруучу Дүйшөн Чотонов билдирди:

- Күйүп кеткендердин ичинен 1800дөн ашууну турак-жай. Алардын ичинде көптөгөн мүлктөрү бар. Алардын ар биринин артында адамдар менен сүлөшүп, үйлөрүн бышык кыш менен же башкадан курулганын аныкташ керек болуп атат. Ал үчүн эркин баа берчүлөр бар, алар менен сүйлөшүш керек болууда.

Аталган комиссия өз жыйынтыктарын ушул айдын орто ченинде бермекчи. Ал эми Убактылуу өкмөт мүчөлөрү аталган аймактарды калыбына келтирүү менен чектелбей, келечекте анын инфраструктурасын оңдоо, жаңы имараттарды, өнөр жай ишканаларын куруу, ал үчүн чет элдик инвесторлорду тартуу зарылчылыгын белгилешүүдө.