Кыргыз бийлиги 5 млрд. доллар инвестиция тартканын кеңири айтып жатат. Чындыгында эле ошончо инвестиция тартылдыбы же ал үстөгү менен кайтарып бере турган насыяларбы?
Президент Алмазбек Атамбаев өткөн жылдын соңунда өкмөт башчы Жантөрө Сатыбалдиев, Жогорку Кеңештин төрагасы Асылбек Жээнбеков жана Жогорку Соттун төрайымы Феруза Жамашева менен жолугушууда 5 млрд. доллар инвестиция тартуу жөнүндө келишимдерге жетишилгенин, энергетикалык жана транспорттук көз карандысыздыкты камсыз кылуу максатында ири долбоорлор аткарыла баштаганын билдирген.
5 млрд. доллар жөнүндө мамлекет башчысы жылдын жыйынтыгына арналган маалымат жыйынында да айткан эле:
- Ушул жылдын ичинде эле, акыркы бир-эки жылдын ичинде эле ушул иштерди аткаруу үчүн 5 млрд. доллар каражат табылган, келишимдерге кол коюлган.
5 млрд. доллар кайсы долбоорлорго тартылганын карап көргөндө, алар негизинен мамлекеттин кепилдиги менен алынган насыялар экени байкалат. Бир гана 2 млрд. доллар деп бааланып жаткан Түркмөнстан-Өзбекстан-Тажикстан-Кыргызстан-Кытай газ түтүгүн куруу долбоору бюджет тарабынан кепилденбеген долбоор. Аны Кытай өзү каржылап, өзү курат. Кыргызстан транзиттик өлкө катары 35 жылга эсептелип жаткан ал долбоордон 2 млрд. доллардын тегерегинде пайда көрөрү айтылууда.
5 млрд. доллар деп аталган инвестициянын калган бөлүгү энергетика жана жол тармагына алынган насыялар. Маселен, альтернативдүү түндүк-түштүк жолун куруу үчүн 400 млн. доллар, Бишкек Жылуулук борборун модернизациялоо үчүн 386 млн. доллар, Датка-Кемин электр зымын тартууга 400 млн. доллар, Датка-Түштүк электр зымын тартууга 208 млн. доллар, Датка подстанциясын курууга 208 млн. доллар насыя алынган. Алардын көпчүлүгү Кытай өлкөсүнөн 20 жылга эсептелген 2% үстөгү менен алынган насыялар. Демек алар үстөгү менен Кытай мамлекетине кайтарылыш керек.
Кыргызстандын инфраструктурасына тартылган насыялардын экинчи булагы Орусиядан келет. Москва 2013-жылы Жогорку Нарында төрт ГЭСтин курулушун баштап, ага 700 млн. доллардан ашуун каражат саларын билдирген. Ал эми “Кыргызгазды” 1 долларга сатып алып, ага 750 млн. доллардан ашуун инвестиция саларын кыргыз бийлиги байма-бай билдирип келатат. Бул тармактарга акча салуу менен орус тарап “Кыргызгазды” толугу менен ээлигине алса, ГЭСтерге да өзүн актаганга чейин 75%, андан кийин түбөлүк 50% ээлик кылат.
Булардан сырткары Энергетика жана өнөр жай министрлиги Токтогул ГЭСин модернизациялоо үчүн насыя тапканын министр Осмонбек Артыкбаев “Азаттыкка” билдирген:
- Токтогул ГЭСин толук модернизациялоо же кайра куруу үчүн 250 млн. долларлык долбоор иштелип, макулдашылып, 55 млн. доллар келип, иш башталууда. Андан сырткары Ат-Башы ГЭСине 25 млн. доллар акча тартылып, ал дагы кайрадан курулат. Анын кубаттуулугу көбөйтүлөт.
Экономика илимдеринин доктору Айылчы Сарыбаев инфраструктурага мамлекет тарабынан каражат тартылганын оң баалады:
- Экономиканын негизин жол менен электр энергиясы түзөт. Ансыз мамлекет өнүкпөйт эч качан. Бизде болсо жол курмак түгүл эмдигиче Бишкектин ичиндеги жолду оңдой албай жатабыз.
Сарыбаев ошондой эле бул долбоорлордун айрымдары мурунку бийлик тушунда түзүлүп, келишилгенин да кошумчалай кетти.
Кыргызстан буга чейин Батыштан макроэкономикалык туруктуулукту сактоо үчүн насыя алып келсе, эми инфраструктурага насыя тарта баштады. Ал насыяларды натыйжалуу пайдалануу экономикага оң таасирин тийгизерин экономисттер белгилеп келатат.
Англияда катталган Anglo Asian mining компаниясы Кумтөр кенин иштетүү сунушу менен Кыргызстандын парламентине жана өкмөтүнө кайрылды.
Аталган компаниянын сунушунда Кумтөрдүн пайдасынын 70 пайызын Кыргызстан, 30 пайызын өздөрү алары айтылат. Бирок парламент менен өкмөт биринчи кезекте “Центерра” менен бир жаңсыл болмоюн башка компаниялар менен сүйлөшүү эрте деп эсептешүүдө. Өткөн жумада өкмөт Кумтөрдөгү үлүштү 50-50 пайыз кылып бөлүшүү боюнча келишимди экинчи ирет Жогорку Кеңешке алып келген. Бирок ал депутаттардын катуу сынына кабылды.
Кумтөрдү иштетүүгө даярбыз
Anglo Asian mining компаниясынын президенти Реза Визари Жогорку Кеңештин төрагасы Асылбек Жээнбековдун атына Кумтөрдү иштетүү сунушу менен кайрылды. Анда кенди иштетүүдөгү кирешенин 70 пайызын Кыргызстан, 30 пайызын өздөрү алары, кыргызстандыктар башкаруучу органдардын негизин түзөрү айтылат. Ушундай мазмундагы катты алтын компаниясы президент Алмазбек Атамбаевге жана премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиевге да жиберген.
Anglo Asian mining компаниясынын тоо-кен тармагы боюнча кеңешчиси Магомед Осмонов “Азаттыкка” Бакудан телефон аркылуу буларды айтты.
- Биз мындай катты президентке, премьер-министрге жана спикерге жөнөттүк. Анда түрдүү сунуштарды берип жатабыз. Булар Кыргызстан үчүн ыңгайлуу болгон сунуштар. Кенди башкарып, кыргызстандык адистерди окутуп, жаңы долбоорлорду ишке киргизебиз. Алгач иш баштаганда капиталдык колдоо көрсөткөнгө да даярбыз. Кумтөрдү Кыргызстан үчүн пайдалуу болгон саясий көз карандысыздыкка жеткиребиз. Эгер мурда иштеткендер менен талаш жаралса, юридикалык кеңеш бергенге да даярбыз.
Магомед Осмоновдун айтымында, Anglo Asian mining компаниясынын Кумтөр кенин иштетүүгө каржылык кудурети жана тажрыйбасы жетиштүү. Ал “Центерранын” ишмердигинде айтылып келаткандай, коррупциялык элементтер бар деген ойдо.
Anglo Asian mining компаниясынын сайтындагы маалыматка таянсак, алтын жана жез өндүрүү менен алектенген бул ишкананын башкы кеңсеси Лондондо жайгашкан. Анын Азербайжанда да кеңсеси жайгашып, Кавказда, Борбор Азияда иш алып барары көрсөтүлгөн. Анткен менен бул компаниянын мүмкүнчүлүгү жана тажрыйбасы, дегеле ал тууралуу көз карандысыз булактан маалымат алууга мүмкүн болгон жок.
Өкмөт менен парламент эмне дейт?
Жогорку Кеңештин “Ата Мекен” фракциясынын депутаты Эркин Алымбековдун айтымында, “Центерранын” ордуна келип, Кумтөрдү иштетүүнү каалаган компаниялар ондоп саналат. Бирок бул азыр негизги маселе эмес.
- Ар кандай компаниялардын сунуштары толтура. Эгер өзүбүздүн күчүбүз жетпей баратса, эл менен ачык-айкын иштеп, эл аралык эрежелерди сактоо менен кызматташабыз деген компаниялар көп. Бирок бул экинчи баскычтагы маселелер. Биринчи кезекте, азыркы “Центерра” менен маселени так карап, адилеттүүлүктү камсыз кылыш керек.
“Ата Мекен” фракциясы парламентте өкмөттөн “Центерра” менен келишимди жокко чыгарууну көбүрөөк талап кылууда. Ошондон уламбы Алымбеков Anglo Asian mining компаниясынын кызыкчылыгын түртүп жатыптыр деген сөздөр чыккан.
- Кийин эгер Кумтөрдү иштетүү үчүн башка компания тандаш керек болуп калса, мен биринчи кезекте Anglo Asian mining компаниясына каршы чыгам. Анткени, бүгүн айтып жаткандай, анда да Алымбеков ушул компанияны түртүп жатыптыр деген сөздөр чыкпасын. Биз, “Ата Мекен” чындыкты талап кылып жатабыз. Ошон үчүн башка компаниялардын сунуштары экинчи баскычтагы маселелер.
Кыргыз өкмөтүнүн пикиринде, “Центерра” менен биротоло орток пикир табылбай калгандан кийин гана бул сыяктуу чет элдик компаниялардын сунуштары каралышы мүмкүн. Мындай оюн вице-премьер-министр Тайырбек Сарпашев билдирди:
- “Центерра” менен денонсацияга баргандан кийин гана башка компаниялар менен сүйлөшүүгө жол ачылышы мүмкүн. Али келишим жокко чыгарылбай туруп эле башкалар менен сүйлөшкөнүбүз туура эмес болот. Ошондуктан азыр биз андай маселелерди караган жокпуз. “Центерра” менен бардык маселени толук бүтүп туруп, андан кийин гана башка сунуштарды карашыбыз мүмкүн. Бирок ошондо да алдын ала анын укуктук жактары кандай болору талкууланат.
2009-жылдагы келишимдин негизинде, Кумтөрдө Кыргызстандын үлүшү 33 пайыз. Жогорку Кеңеш депутаттарынын көпчүлүгү аны 67 пайызга жеткирүүнү, болбосо келишимден бир тараптуу чыгууну сунуштап келатат. Бирок өкмөт ал мүмкүн эмес экенин айтып, өткөн жумада экинчи ирет Кумтөргө 50/50 пайыз ээлик кылуу боюнча келишимди Жогорку Кеңешке алып келди. Катуу сынга кабылган бул сунуш эми парламентте жаңы жылдагы эс алуудан кийин каралмакчы.
