Экономика

Ош шаарынын 2020-жылдагы бюджети 1 млрд. 325 млн. сом болуп бекитилди. Бул мурдагы жылга салыштырмалуу көбүрөөк. Бирок ал киреше салыгы эми жергиликтүү казынага да бөлүнө баштаганынан улам болуп жатат. 2017-жылдан баштап калаанын бюджети көбөйүп жатканы менен эксперттер казынадагы каражаттар утурумдук эле социалдык маселелерге жумшалып, ишканаларды курууга же болбосо олуттуу бир чоң маселелерди чечкенге багытталбай жатканын белгилешет.

Ош шаардык кеңешинин депутаттары 27-январь күнү өткөн сессияда калаанын бюджетин бекитип беришти. Шаардык бийлик бул жылы казына өткөн жылга салыштырмалуу 17,6% көбөйгөнүн билдирди. Мэриянын экономика, каржы жана инвестиция бөлүмүнүн кызматкери Эрлан Атабаев бюджеттин көбөйүшүн негизинен киреше салыгынан түшкөн каражаттын 85 % жергиликтүү бийликке калып жатканы менен түшүндүрдү:

- Бюджет былтыркыдан 17,6% көбөйүптүр. Башкача айтканда сумманы 197 млн. 979 миң сомго көбөйтүүнү сунуш кылдык. Былтыр 1 млрд. 127 млн. 634 миң сомго бекитилген эле. Быйыл дээрлик 200 млн. сомго көп.

Ошондой эле ал быйыл каражаттын эң көп бөлүгү турак жай менен коммуналдык чарбага жумшаларын кошумчалады:

- Социалдык коргоого 1% жумшалып атат, жалпы мамлекеттик кызматтагыларга 20% которулуп атат, коргонуу тармагына 0,4%, экономикалык маселелерге 10,4%, турак жай жана комуналдык чарбага 32%, андан кийин билим берүүгө, 4-класска чейинки балдардын тамак-ашына бөлүнөт.

Ош мэриясы бюджет арбыганын жарыя кылып жаткан учурда экономикалык эксперт Эркин Абдразаков азыркы инфляцияны, шаардагы жашоочулардын санын эске алганда муну өсүш катары эсептөөнү аша чапкандык деп эсептейт.

- Шаарда бюджетти түзө турган мекеме-ишканалар деле дээрлик жок, - деди ал. - Жеке ишкерлердин, калктын эсебинен гана өсүш болуп жатат. Көзгө көрүнөрлүк чоң ишканалар салынган жок. Курулуш тармагына бул жактан алып кетип калып, кайра республикадан (казынадан) 150-200 миллиондун тегерегинде кайта кайтарып берет. Ошону да «биздики» деп кошуп алып, көбөйтүп жатканы туура эмес деп эсептейм.

Ошондой эле Абдразаков шаардагы кафе-ресторандар жапырт салык төлөп жатканынан күмөн санай турганын, көпчүлүк ишканалар филиал катары ачылып, салыктан качып жатканын кошумчалады:

- Ош шаарында ресторан менен кафе, чайкана, эмне гана жок? Сауна, мончолор дагы толтура. Ошолордун бардыгы эле толук салык төлөйт дегенге ишенбейм. Мындай мониторинг кылып, ошонун баарын салык төлөтүп алганга духу жетпей атабы же колу жетпей жатабы, билбейм. Жер салыгын баягы бечералар эле төлөйт.

Антсе да Ош шаарынын мэриясы өз казынасынан 34 салыкчыны каржылап иштетип келет. Аларды каржылаш үчүн шаар бюджетинен жыл сайын болжол менен 6 млн. сомдой акча сарпталат.

«Интербилим» коомдук бирикмесинин Оштогу өкүлү Гүлгаакы Мамасалиева шаардын бюджетинин коомдук талкууларына жигердүү катышып, өзүнүн сунуштарын да киргизип келет. Анын айтымында, шаардык кеңеш сунуштарды кабыл алып, айрымдарды ишке ашырууга да макул болгон. Бирок жергиликтүү кеңештин бул ийкемдүү мамилесин ал шайлоонун жакындыгы менен байланыштырды.

- Депутаттар да жыл аягында шайлоо жакындаганда өз ишмердүүлүгүн жандантып, биздин сунуштарды жакшы кабыл ала баштайт, ЖМКда чыр жарата турган суроолор болбошу үчүн.

Маселен 23-январда өткөн коомдук талкууда Мамасалиеванын жана башка уюмдардын өкүлдөрүнүн социалдык долбоорлорду колдоо тууралуу сунушун шаардык кеңеш эске алган. Алардын ичинде кризистик борборлорго каражат бөлүү, пенсионерлердин мончо акысын төлөп берүү, үй-жайсыз кишилерди кышкысын турак менен камсыз кылуу сыяктуу сунуштар бар.

Ал эми Ак-Буура дарыясынын боюн тазалап, көрктөндүрүү долбоору - эгер башталып калса мэрия убада берген быйылкы эң ири иштердин бири. Анын долбоорун түзүүгө эле 1 млн. 200 миң сом бөлүнгөн. Ишке ашырууга дагы канча каражат жумшаларын мэрия азырынча эсептеп чыга элек. Бирок анын ишке ашарынан күмөн санагандар да кездешет.

Мындан тышкары быйыл Ош шаарынын кире беришине болжолдуу 400 миң сомдой каражатка беш стела орнотула турган болду. Интернеттин айрым колдонуучулары бул каражатты бала бакча, таза суу, канализация, тротуар маселелерине жумшоо туура болмок деген пикирлерин айтышты.

Жакында эле өкмөт башчы Мухаммедкалый Абылгазиев өлкөдө жалпысынан 400 миңдей бала бакчага барбай турганын билдирген эле.

Ал эми Ош шаардык кеңешинин төрөгасы Жапар Ормонов журналисттер менен болгон маегинде 2020-жылы үч бала бакча куруу пландалып жатканын айтты:

- Бүгүн сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. Негизинен ушул шаарда быйыл дагы үч балдар бакчасын куруу боюнча маселе каралып жатат. Бул боюнча алдын-ала макулдашылды. Андан сырткары шаарыбызда көптөгөн маселелер бар. Жарыктандыруу, канализация, суу маселеси жана башка багыттарга да акча каражаты берилет.

Эксперттер Ош жана Бишкек республикалык маанидеги шаарлар болгону менен Оштун бюджети Бишкектикинен 10 эсе аз экенин айтышууда. Анын себеби адистер көмүскө бизнестин кулач жайганына, салыктан качкан жарандардын көптүгүнө жана бюджетти толтуруучу ири ишканалардын жоктугуна байланыштырышат.

Бишкек шаарынын 2020-жылкы бюджети 10,98 млрд. сомдон ашык деп эсептелинди. Бул 2019-жылга салыштырмалуу 2 млрд. сомго көп.

Ошол эле учурда көмүскө экономиканын деңгээли жогору бойдон калууда. Расмий маалымат боюнча ал 130 млрд. сом же ички дүң өнүмгө карата 23,6% түзүүдө. Экономисттер өкмөттүн бул статистикалык маалыматтары реалдуулуктан алыс экенин, ички дүң өнүмдүн өсүшү төмөн, ал эми көмүскөдө айланган акчанын көлөмү алда канча көп экенин айтып жатышат.

27-январда өкмөттүн өткөн жылдын жыйынтыгы жана ушул жылга карата пландары боюнча кеңейтилген жыйыны болду. Анда премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев былтыр ички дүң өнүмдүн көлөмү (ИДӨ) 590 млрд. сомго жетип реалдуу өсүш 4,5% түзгөнүн, Кумтөрдү кошпогондо өсүш 3,8% жеткенин жарыялады.

Чакан жана орто ишкердиктин ички дүң өнүмдөгү үлүшү мурда 37% болсо, азыр 39,5% көбөйүп, ишканаларда 6449 жумуш орундары түзүлгөнү, чет элдик инвестициялардын келиши 67,3%, ошол эле кезде капиталдын чыгышы 56% жеткени кабарланды. Абылгазиев өкмөт быйыл ички дүң өнүмдүн өсүшүн 5% чейин жеткириши керек экенин айтты.

- Урматтуу кызматташтар, мен баарыңарды 2020-жылы ички дүң өнүмдүн өсүшүн болжолдогон 3,6% эмес, 5% деңгээлге чыгарыш үчүн болушунча күч-аракетиңерди жумшоого чакырам, - деди Абылгазиев.

Өкмөт быйыл Кыргызстанга 250 млрд. сомдон кем эмес инвестиция тартууну карап жатат. Абылгазиевдин сөзүнө караганда, жакынкы жылдары «Жерүй», «Этибакыр-Терексай», Оштогу «Кыргыз унаа курулуш» менен «Кыргыз текстил», Кайыңды «Металл кени» ишке кирет жана «Чаарат ЗААВ», «Жамгыр» алтын кендерин иштетүү пландалууда. Жалпы инвестициянын көлөмү 400 млн. долларга чыгат деп эсептелген.

Өкмөт экономиканын Кумтөр кенинен көз карандылыгын азайтууну да көздөп жатат. Кумтөрдөн көз карандылыкты 2020-жылы 10%, 2023-жылга 25% чейин азайтуу каралган. Премьер-министр бул максатка жетиш реалдуу деп эсептейт.

Аткаруу бийлиги өлкө экономикасы өскөнү боюнча бир катар статистикаларды келтиргени менен экономисттер бул сандарга ишене бербейт. Эркин экономист Мейманбек Абдылдаев ички дүң өнүмдүн көлөмү боюнча өкмөттүн маалыматы тууралуу мындай комментарий берди:

- Кыргызстанда 1992-1993-жылдан бери экономика өскөн жок. Бирок калк көбөйүп жатат. Ал эми ички дүң өнүмдүн көлөмү 4,5% көбөйдү деген сомдун девальвация болгону үчүн инфляциянын өскөнүнө гана байланыштуу. Мисалы, ал кезде бир доллар 3,5-4 сом болчу да. Азыр доллар 70 сомго чыкты. Ошондо инфляция 18 эсе көбөйүп жатат. Ошонун негизинде эле «ИДӨ өстү» деп жатышат. Ал эми калктын саны менен алганда, киши башына бөлгөндө ИДӨ тескерисинче ылдый түшүп жатат. Кумтөрдөн башка инвестиция да келген жок. Элдин жашоо шарты жакшырып, маяна да көбөйгөн жок. Мамлекет жарандарга көрсөткөн кызматтар, билим берүү, саламаттык сактоо начар. Бул экономиканын өспөгөнүнө байланыштуу.

Ал эми быйылкы республикалык бюджеттин жалпы кирешелери 163 млрд. 710 млн. сом, чыгашалары 173 млрд. 663 млн. сом, таңсыктыгы 9 млрд. 953 млн. сом деп бекитилди.

Жыйында өкмөт башчы андан тышкары көмүскө экономика боюнча маселе көтөрдү. Расмий маалымат боюнча, учурда көмүскө экономиканын деңгээли болжол менен 130 млрд. сомду же ички дүң өнүмгө карата 23,6% түзүүдө. Премьер-министр Абылгазиев көмүскө экономика дагы деле жогору бойдон калып жатканын моюнга алды. Ал 13-январда салык жана бажы жол-жоболорун санариптештирүү боюнча жыйында да эксперттер көмүскө экономиканын үлүшү 24-43% чейин жетерин айтып жатканын билдирген.

Эл аралык «Transparency International» уюмунун Кыргызстандагы бөлүмүнүн жетекчиси Айгүл Акматжанова «Азаттыктагы» маегинде Кыргызстанда көмүскө экономиканын деңгээли расмий сандарга салыштырганда бир топ эле жогору экенин айткан.

- Эл аралык эсептерге караганда бизде бизнестин 40% көмүскөдө, ал эми расмий эмес маалыматтар боюнча 60-70% компаниялар ачык-айкын иштешпейт. Мына ушул эки фактор биздин ишкерлик тармакка абдан кедергесин тийгизип жатат, - деди Акматжанова.

Аткаруу бийлиги көмүскө экономиканын маселесин салыктык иш-аракеттерди фискалдаштырып, бажы өткөрмө жайларына видео камераларды орнотуп чечерин, 2020-жылы бул боюнча иш алып барыларын убада кылып жатат.

Жогорку Кеңештин депутаты Марлен Маматалиев өкмөт бул сөздөрдү кайталап эле келатканын, бирок жыйынтык жок экенин айтып, буларга токтолду:

- Муну канча жылдан бери эле айтып келатышат, бирок көзгө көрүнөөрлүк жумуш жок. Көмүскө экономиканын деңгээлин түшүрүш үчүн биринчи фискалдаштыруу, санариптештирүү жана үчүнчүсү аткезчиликти токтотуу зарыл. Өкмөттүн фискалдаштыруу боюнча алдын-ала даярдалган планын көрдүм. Азыр алар кагазда эле турат. Эгерде ал ишке ашса, көмүскө экономиканы 10%га чейин азайтса болот. Бирок ошону өкмөт аткара алабы - бул чоң маселе.

Кыргызстанда салык жана бажы тармактарындагы ыраатсыздыктан улам коррупция күчөп, ишкер чөйрө көмүскөгө кетүүгө аргасыз экенин эксперттер айтып келишет. Ушундан улам өкмөт салык саясатын кайра карап чыгышы зарыл деген пикирлер көп.