Экономика

Жергиликтүү активисттер чачыранды алтын казуу жаратылышты бузуп салганын, калыбына келтирүү иштери да аткарылбай жатканын сындап чыгышты. Мамэкотехинспекция былтыр эки компанияга каршы прокуратурага кайрылган.

«Чаткал районундагы чачыранды алтынды казып алууга убактылуу мораторий киргизиш керек деген маселени жергиликтүү тургундар бир топ убакыттан бери көтөрүп келе жатышат. Жергиликтүүлөрдүн айтымында, чачыранды алтынды казган фирмалар рекультивация жумуштарын өз деңгээлинде жасабай, таштап кеткен учурлар арбын. Чаткал районунда, менин билишимче, 158 фирма кен казууга лицензия алган. Алардын ичинен төрт фирмадан башкасы жалаң чачыранды алтын казууга алышкан. Алар Чаткалдын баарын чачыратып бүттү. Азыр лицензия алгандардан 30у гана иштеп жатыптыр. Эгер баары бирдей иштесе биздин аймакта бут коёрго жер калбай калат. Ушул чачыранды алтынга лицензия берүүгө 40 жылга чейин мораторий киргизиш керек. Мисалы, Чанач-Сайда 21 кг алтын үчүн 71 гектар токой жок болду. Бул кимге керек эле? Ушуга аябай нааразыбыз. Ансыз да чоң компаниялардын экологияга тийгизип жаткан таасири жетишет. Рекультивация деген өз деңгээлинде жүргүзүлбөйт».

Эергиликтүү тургундардын бири Сапарбек Абдрахманов өкмөттүн Жалал-Абад облусундагы ыйгарым укуктуу өкүлү Нурболот Мирзахмедов менен жолуккан учурда ушундай пикирин билдирди. Өткөн жумада Мирзахмедовдун катышуусунда Чаткалда өткөн жыйынга 200дөн ашык жергиликтүү тургун катышты.

Жарандык активист Абдыжапар Нурдинов элдин көтөргөн маселеси олуттуу экенин айтып, ага тиешелүү адистер көңүл бурбай жатканына кейиди:

«Чачыранды алтын казууну токтотуу тууралуу талаптын эң негизги себеби - бул экологияга тийген зыян. Анткени алар дарыялардын жээктеринде казуу жүргүзүп, дарактарды кыйып, суунун нуктарын буруп, жаратылышка олуттуу зыян тийгизип жатышат. Майда компаниялардын пайдасынан зыянын көп көрүп жаткан тургундар муну токтотууну талап кылып жатышат. Мыйзамда казылган жерлерди толук калыбына келтирүү жагдайлары каралган. Бирок айрым аткаминерлердин айынан рекультивация аткарылбай калып жатат. Алар алчусун алып, көз жумду мамиле кылышат, текшерүүчү органдарды да ар түрдүү жолдор менен басып коюп жатышат. Эл нааразы болуп, бул маселени көтөрүп жатканы ошого байланыштуу».

Облустук бийликтен алынган маалыматка ылайык Чаткал районунун аймагынан 155 компания кен казуу иштерине лицензия алган. Алардын 24ү алтын казууга болсо, 120сы алтын изилдөө иштерине берилген. Абдыжапар Нурдинов алардын бир тобу рекультивация иштерин жасабай калтырып кеткенин айтты:

«Мындай фактылар Чаткалда ондоп кездешет. Ушул кезге чейин чачыранды алтын казып кеткен ишканалардан бири да рекультивация иштерин жасаган эмес. Мисалы, Куру-Тегерек, Сулуу-Тегерек участкасын казган «Фонта» компаниясы, Чанач-Сай сайында иштеген «Кунтер-Прайс», «Аскар-Тоо» сыяктуу ишканалар да жерди калыбына келтирүү иштерин жүргүзбөй койгон учурлар бар. «Консалтет Аурум» фирмасы Чандалаштан түшкөн Кара-Булак участкасындагы токойду бузуп, суунун нугун бузган учур катталган, бирок азыр эч нерсе жасабай жүрөт. Мунун баарын тийиштүү органдар билет, бирок мыйзамдуу иш аракет көрбөй жатат».

Аттары аталган компаниялардын айрымдары бул боюнча суроолорго расмий жооп берилерин билдиргени менен азырынча жооп кайтара элек. «Азаттык» алардын жүйөсүн угуш үчүн да микрофон сунууга даяр.

Чаткалда 2019-жылы жасалма жол менен рекультивация иштери жасалды деген факты боюнча Мамэкотехинспекция жергиликтүү бийликке каршы облустук прокуратурага кайрылган.

Мамэкотехинспекциянын Аксы, Ала-Бука, Чаткал район аралык башкармалыгынын башчысы Эрмек Төлөбаев рекультивация иштерине биринчи кезекте жер ээлери өздөрү кызыкчылыгы болушу керек экенин эске салды:

«Мыйзам боюнча рекультивация иштерин компаниялар лицензиянын мөөнөтү бүткөнгө чейин жүргүзүшү керек. Учурда Чаткалдагы көпчүлүк фирмалардын мөөнөтү бүтө элек, ошондуктан биз алардан «жерди калыбына келтиргиле» деп талап кыла албайбыз. Мындан сырткары фирмалар казуу иштерин жүргүзөрдө жергиликтүү бийликтин эсебине атайын рекультивация иштерине деп каражат которуп берет. 2018-жылы Чаткал токой чарбасынын аймагындагы жерди талкалап, калыбына келтирбей кеткен «Кальтон» фирмасынын жумушун аныктап чыктык. Алар бул үчүн жергиликтүү бийликке 1,2 млн. сом которушкан экен. Бирок алар акчаны башка максатка колдонуп жиберишкен. 2015-жылы Чаткал районунун акиминин орун басары төрагалык кылган райондук комиссиянын жыйыны өткөн. Анда жерди берген органдын адистери биргелешип «Зав-Чаарат» компаниясы казган 32 гектер жерди «Калыбына келтирди» деп жасалма документ даярдап, бул фактыны жаап коюшкан. Ал түгүл биздин адисти да «катышты» деп жалган белгилешкен. Жогорудагы эки учур боюнча облустук прокуратурага өткөн жылы билдирүү бергенбиз».

Жалал-Абад облустук прокуратурасынан алынган маалыматка караганда 2019-жылдын июнь айында Жазык кодексинин «Кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануу» беренеси боюнча райондук комиссияга, «Коммерциялык же башка уюмда ыйгарым укуктарын кыянаттык менен пайдалануу» беренесине ылайык компанияга кылмыш иши ачылган. УКМК тергеп жаткан бул иш декабрь айында кыскартылып, бирок прокуратуранын кийлигишүүсу менен 20-февралда кайрадан жанданды.

Өкмөттүн облустагы ыйгарым укуктуу өкүлү Чаткалдагы иш сапарында бир топ кен казган компаниялардын иши менен таанышып, жумушчулар менен да жолукту. Анда алтын казган ишканаларга жергиликтүү калкты көбүрөк жумушка алуу, тоо-кен фирмаларында эмгектенген жумушчулардын иштөө шартын жакшыртуу, экологиялык коопсуздук сыяктуу маселелер айтылды. Өкмөт өкүлү Нурболот Мирзахмедов бардык маселелер тийиштүү деңгээлде каралып чечилерин билдирди:

«Калдык сактоочу жай боюнча туура эмес деп айтуудан алысмын. Тийиштүү адистер жакында дагы бир сыйра карап чыкса гана жыйынтык чыгарууга болот. Чачыранды алтын казуу иштерин алып барып, жерди калыбына келтирбегендерди тактоо боюнча Мамэкотехинспекцияга тапшырма бердик. Алар кимдерге таандык экендигин аныктап чыгышы керек. Фирмалар рекультивацияга акча каражатын караганбы же жокпу, аны да такташат. Каралбай калып кеткен жерлер боюна жылдап соттошкондун ордуна ички каражаттарга да оңдоп турсак болот. Ал эми мораторий киргизүү маселесин биз Жогорку Кеңешке сунуш кылууга аракет кылабыз».

Жалал-Абад облусунун аймагында акыркы маалымат боюнча 536 компания кен казууга лицензия берилген. 43 компания уруксатты алтын казууга алса, 167сине алтын чалгындоого берилген.

Кыргызстанда бийлик өкүлдөрү тоо-кен тармагын кыргыз экономикасын алдыга сүйрөй турган тармак катары сыпаттап жүрүшөт. Бирок анын жыйынтыгы учурда анча жакшы сезиле элек.

2008-жылы «Камбар-Ата-1» ГЭСин курууну өзүнө алып, бирок долбоорду ишке ашырууну кечеңдеткени үчүн кыргыз тарап макулдашууну жокко чыгарган орусиялык «Интер РАО» компаниясы ишти кайрадан калыбына келтирүүнү каалап жатканын билдирген.

Ал эми дагы бир орусиялык компания «РусГидро» баштап, бирок аягына чыкпай калган Жогорку Нарын ГЭСтер каскадына Ирандын компаниясы кызыгып, анын техникалык-экономикалык негиздемесин сураганы белгилүү болду.

Айрым талдоочулар бул долбоорлор геосаясий кызыкчылыктарга көбүрөөк байланганын айтып, мындай шартта Кыргызстан аны өз алдынча курууга киришкени туура деп эсептешет. Бирок андай кадамга мүмкүнчүлүк жок экенин айткандар да бар.

Орусиянын «ойгонгон» кызыкчылыгы

Орусиялык «Интер РАО» компаниясынын өкүлү Дмитрий Волков «Каспий менен Борбор Азиядагы гидроэнергетика» деген эл аралык конгресстин жыйынында «Камбар-Ата-1» ГЭСин куруу боюнча макулдашууну Орусия тарап дагы эле жокко чыгара элек экенин айткан. Ал бул тармакка инвестиция салуу боюнча сүйлөшүүлөрдү жандандырууга Москванын кызыкчылыгы бар экенин билдирген.

Орусия 2008-жылы бул долбоорду ишке ашырууга 2 млрд. долларга чейин инвестиция салганы жатканын билдирип, Кыргызстан менен макулдашууга кол койгон болчу.

Бирок 2009-жылы ошол кездеги Орусиянын президенти Дмитрий Медведев Ташкентте болгон расмий сапарында бул долбоорду ишке ашырууда Өзбекстандын кызыкчылыгы эске алынарын айтып, кийин ГЭС курулбай калган.

Дагы караңыз

"Камбарата-1": багы ачылбаган долбоор

2016-жылы кыргыз өкмөтү Орусия берген убадасын аткарбай, долбоорду ишке ашырууну кечеңдеткени үчүн келишимди жокко чыгарган. Эл аралык мамилелер боюнча айрым адистер Кыргызстандын бул долбоорун Орусия Өзбекстанга басым көрсөтүү каражаты катары гана колдонорун айтып, аны чынында ишке ашырууга кызыкчылыгы жок деген жыйынтыкка келишкен.

«Улуттук энергохолдингдин» жетекчиси Айтмамат Назаров орусиялык «Интер РАО» компаниясы сүйлөшүүлөрдү кайра жандандырууну сунуш кылганын ырастады:

«Азыркы күнгө карата «Интер РАО» компаниясы менен аласа-бересебиз жок. Бирок алар дагы эле кызыкчылыгы бар экенин билгизип жүрүшөт. Былтыр мен Москвага барып, Орусиянын Энергетика министрлигинде болгонумда ГЭСти курууга кызыкчылыгы бар экенин айтышкан. Кечээ жакында болгон жыйында да алар бул долбоорго инвестиция салууга кызыгарын улам кайталап жатышты. Биз ал жак менен дагы эле сүйлөшкөнгө даярбыз. Бирок Орусия тарап сунуш кылган баа менен ГЭСтен өндүрүлө турган электр энергиясын сатып ала албайбыз. Алар «өндүрүлгөн 1 кВт электр энергиясын 8 сомдон кем эмес баада сатып аласыңар» деген пикирин айтып жатышат. Биз буга макул эмеспиз».

Мындан сырткары жакында эле Ирандын «Water & Power Resources Development Co» компаниясы Кыргызстандагы Жогорку Нарын ГЭСтер каскадын курууга кызыгарын билдирген. Бирок азырынча салына турган инвестициянын көлөмү жана долбоорду аткаруунун шарттары боюнча Иран тараптын пландары белгисиз.

Буга чейин Орусиянын «РусГидро» компаниясы аталган долбоорду ишке ашыруу милдетин өзүнө алып, ага 270 млн. доллар каражат салууга макулдашкан. Бирок компания ишти баштап барып, аягына чыкпай калгандыктан кыргыз тарап келишимди жокко чыгарган. «РусГидро» курулуштун башында эле 37 млн. доллар чыгым жумшалганын айтып, аны төлөп берүүнү талап кылган. Кийин ал жаңы инвестордун эсебинен чыгымды өндүрүүгө макул болгон.

Кыргызстан ГЭСтерин өзү курса болбойбу?

Энергетика боюнча эксперт Сапар Аргымбаев ири энергетикалык долбоорлорго карата чоң мамлекеттердин кызыкчылыгы геосаясатка байланган деп эсептейт. Ошондуктан ал мындай долбоорлорду Кыргызстан банктардан насыя алып болсо да, өзү ишке ашырууга аракет кылышы керек деген оюн ортого салды:

«Иран тараптын биздин энергетика тармагыбызга инвестиция салуу боюнча ниети ушул жол менен эл аралык санкциялардан буйтап өтө алабызбы деген алардын планына байланышкан кандайдыр бир чоң геосаясий оюн да болушу мүмкүн. Ал эми Орусия «темир жолду салдырбайбыз, өзүбүз салабыз» дегендей биздеги бардык стратегиялык маанидеги долбоорлорду ишке ашырууну кармап, атайын эле убакытты созуп жатат окшойт. Жогорку Нарын каскадына Орусия тарап «37 млн. доллар чыгымдап салганбыз, төлөгүлө» деп доомат коюп, анан кыргыз тарап чын эле ошондой чыгымдар болгонун аныкташ үчүн «эл аралык экспертизага берели» десе баш тартып коюшпадыбы. Эң эле жакшы вариант - биздин мамлекет ири долбоорлорду өз күчү менен курууга багыт алса жакшы болмок. Себеби, «ГЭС куруп беребиз» деген чет элдик компаниялар ири банктардан насыя алып, анан ал карыз төлөнгөн соң кирешеге үлүшкө отуруу шарты менен долбоорго кирүүнү сунуш кылып жатышат. Андан көрө биздин мамлекет насыяны өзү эле алып, өзүнүн күчү менен эле ГЭСтерди куруп, бүтүрүп алса аябай чоң иш болмок. Ага ээлик кылуу, башкаруу укугу да өзүбүздө калат эле».

Ирандан түшкөн ири сунуш

Иран толугу менен, Орусия болсо жарым-жартылай эл аралык экономикалык санкцияларга дуушар болгону белгилүү. Ошондуктан адистер аталган эки мамлекеттин энергетикалык компаниялары Кыргызстанда ГЭС сала баштаса, анда аларга карата эл аралык санкциялар кандайча таасир этиши мүмкүн деген суроону коюшту.

Айтмамат Назаров Иран тарап менен сүйлөшүүлөрдө бул маселе эске алынганын айтып, кызматташуу тууралуу сөз азырынча быша элек экенин эске салды:

«Азыркы убакта Ирандын компаниясы бизге кайра-кайра келип эле, Жогорку Нарын ГЭСтеринин каскадынын техника-экономикалык негиздемесин сурап жатат. «Ошону көрүп чыгып, анан оюбузду айтабыз» деп жатышат. Биз аларга анын көчүрмөсүн да бере албай турганыбызды, алар бул жактан гана таанышып чыкса болорун айтып, жооп бердик. Биз ал компания менен иштешкенге даярбыз. Бирок ал жактан конкреттүү сунуш түшө элек. Анан санкцияларды да эске алышыбыз абзел. «РусГидро» койгон 37 миллион долларды Иран төлөөгө милдеттенме алса эле бул долбоордун маселеси чечилбейт. Биздин мамлекеттин кызыкчылыгы эске алынган шарттагы макулдашууга жетишкен учурда гана биз бул долбоорду ишке ашырышыбыз мүмкүн. Андай болбосо, анда бул бекер сөз».

Чектелген мүмкүнчүлүк, ченемсиз саясат

Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты Алмамбет Шыкмаматов Кыргызстандын энергетикалык жана темир жол долбоорлорунда ири державалардын геосаясий кызыкчылыгы бар экенин айтып, аны өлкөнүн улуттук кызыкчылыгына карата пайдалануу маселесин козгоду.

Алмамбет Шыкмаматов чет элдик инвестицияны тартып, аны туура пайдалануу саясаты жок болуп жатканын белгиледи:

«Энергетикалык ресурстарды, эл аралык жол каттамдарын көзөмөлдөөгө келгенде, албетте, ири державалардын кызыкчылыгы болот. Бул табигый көрүнүш. Маселе бул жерде бизге окшогон өлкөлөр ошону өзүнүн улуттук кызыкчылыгына карата буруп алып, инвестицияларды натыйжалуу пайдаланып кеткенинде. Биздин өкмөт менен Орусиянын өкмөтүнүн ортосундагы энергетикалык келишимдер чарбалык талаштардын айынан эле үзгүлтүккө учураган. Бул жерде чоң геосаясий оюндар болуп кетип, анан кесепетинен ошондой болду дегенге кошулбайм. Биз инвестицияны туура пайдаланганды үйрөнүшүбүз керек. Анан биз Кытайдан, Орусиядан же дагы башка жактардан инвестиция келсе эле, алардын баарына каршы чыгып отура бергенибиз да туура эмес. Биз мындай ири долбоорлорду ишке ашырууну Орусия, Иран, Жапония, Европа өлкөлөрү сыяктуу ири мамлекеттердин компанияларына беришибиз зарыл. Чынын айтканда, миң айткан менен мындай иштер өзүбүздүн колубуздан келбейт».

Кыргызстан энергетикалык ресурстарга бай өлкө катары таанылган. Советтик илимпоздор Кыргызстандагы Нарын дарыясы баш болгон ири суу бассейндеринин алабына 60тан ашуун ГЭСтерди куруу мүмкүнчүлүгү бар экенин изилдеп чыгышканы белгилүү.