Экономика

Дүйнөлүк банктын маалыматында дээрлик 2,2 миллион кыргызстандык күнүнө 96 сомго жашайт деп айтылат. Бул деген 1.1 АКШ доллары. 2020-жылы жакырчылыктын деңгээли Кыргызстанда 21-25,3% чейин өскөн. Калктын дагы сегиз пайызы жакырчылык чегинде турат.

БУУнун Дүйнөлүк азык-түлүк программасы менен Кыргызстандын Улуттук статистика комитети өлкөдөгү пандемияга чейинки жана андан кийинки калктын экономикалык, социалдык абалын талдап чыкты. БУУнун Дүйнөлүк азык-түлүк программасынын эксперти Элизабетта Д’Амико "Азаттыкка" курган маегинде коронавирус пандемиясына байланыштуу көп үй-бүлөлөр жумушсуз калып, киреше булагын жоготконун белгиледи.

- Сиздердин изилдөөгө караганда, жакырчылыктын деңгээли Кыргызстанда 21 пайыздын 25,3% өскөн. Буга коронавирус пандемиясыны, өлкөдөгү саясий кырдаал таасир берди. Мындан башка дагы себептер барбы?

-Жакырчылыктын жогорулашынын бир нече себеби бар. Негизгиси эле коронавирус пандемиясына байланыштуу. Ошондон улам көп үй-бүлөлөр жумушсуз калды же киреше булагын жоготту. Андан дагы маанилүүсү - чет өлкөдө жүргөн мигранттардан акча келбей калды. Азыр Кыргызстанда мигранттардан келген акча менен жашаган үй-бүлөлөр абдан көп. Ушул каражат токтогондо жакырчылыктын чегинде жашаган адамдардын көбү ошол чектен дагы ылдый түшүп кетти.

Пандемиядан улам жакыр жашап калган адамдардын саны гана өспөстөн ортодогу ажырым дагы кеңейди. Башкача айтканда, мурда жакырчылыкта жашап келген болсо, азыр биротоло кыйынчылыкка туш болду. Ошондой эле жардылар менен жакшы жашагандардын ажырымы да кеңейди.

Дагы караңыз

Киреше кумшекер менен нандан артпай калды

Биз кереше азайды деп айтып жатабыз, аны менен кошо киреше булактары дагы азайды. Экономикалык кыйынчылыкты жеңүү үчүн киреше булактардын диверсификациясы же көп жерден акча табууга мүмкүнчүлүк болгону пандемияны жеңүүгө, анын соккуларына туруштук берүүгө мүмкүнчүлүк түзөт. Киреше булактары азайып, келечектеги соккуларга ушул үй-бүлөлөр туруштук бере албай жатат. Биздин изилдөөдөгү маалымат көрсөткөндөй, ушундай кыйынчылыктардан улам көп үй-бүлөлөр кризистик стратегияны колдонуп жатат. Башкача айтканда, витаминдүү тамактарды азыраак колдонуп, билим алууга азырак каражат жумшап, арзаныраак, кумшекери көбүрөөк, курсак тойо турган азыктарга басым жасап жатышат. Ушундай жолдор аркылуу же мүлк сатуу жолу менен кризистен чыгып жатышат. Бул изилдөө Улуттук статистика комитети менен бирге жүргүзүлгөн. Ушундай эле кризистик стратегияны 12% үй-бүлө колдонсо, 2021-жылы бул көрсөткүч 36% өсүп кеткен. Коронавирус пандемиясы 2020-жылы болгонуна карабастан ушундай стратегияны колдонгондордун саны дагы деле өсүп жатат. Демек, пандемиянын таасири азыр деле бар жана көпкө, узакка созулуп жатат.

- Кыргызстанда жакырчылыктын деңгээли 20 пайызга деле оңой түшкөн эмес. Бул донор уюмдар менен иштешүү сыяктуу бир топ жылдык аракеттин жыйынтыгы болчу. Бир жылда эле жакыр деген адамдардын саны дээрлик 10% көбөйүптүр. Бул көрсөткүч дагы өсөбү, аны кыскартууга дагы канча убакыт талап кылынышы мүмкүн дегендей анализ барбы?

- Бул өтө оор суроо, келечекте кандай болорун так айтуу кыйын. Себеби, жакырчылык - экономикалык термин. Ал көп жагдайларга, анын ичинде өлкөнүн өндүрүштүк дүң өнүмүнө байланыштуу. Бул жерде белгилей кетүүчү нерсе, өлкөнүн социалдык коргоо, камсыздандыруу системасын күчтөндүрүү маанилүү болуп жатат. Азыркы учурда бир гана жакырчылык өспөстөн жакырлардын абалы дагы начарлап жатат. Кыргыз өкмөтү азыр бул иштерди колго алууда, бирок ким жакыр жашап жатканын жана каякта жашап жатканын так аныктоо абдан маанилүү. Жакырчылык азык-түлүк коопсуздугу менен тыгыз байланышта. Себеби, киреше булактары азайган сайын жарандар тамактанууга бөлгөн акчасын азайтышты. Демек, алар азыраак, күнүнө үч эмес эки жолу тамак жеп калышты же сапатына көнүл бурбай калышты.

Дагы караңыз

Кышта тамак-аш тартыш болбойбу? 

Алсак, витаминдүү тамак эмес, курсак тойо турган, майлуу, нан, ун, кумшекер сыяктуу ден соолукка пайдасы жок тамактарга басым жасап калышты. Жакырчылыктан чыгуу үчүн туура тамактануу жана азык-түлүк коопсуздугу абдан маанилүү болуп эсептелет. Мисалы, бир үй-бүлө өздөрү туура тамактанбай, курсагын нан менен чайга толтуруп жүрө берсе, алардын жакырчылыктан чыгуу мүмкүнчүлүгү дагы азаят. Ошондуктан пандемиядан кийин Кыргызстан сыяктуу өлкөлөр үч эселеген жүктү көтөрүп калды. Биринчиден, жакырчылыктын деңгээли өстү, азык-түлүк коопсуздугу начарлап жатат. Үчүнчүдөн, туура тамактанууга көңүл бурулбай калууда.

- 2016-2019-жылдары тапкан акчасынын 60% азык-түлүккө жумшаганы айтылган. Бул сан пандемияда дагы өстүбү?

- Биз бул жерде чыгамдарынын 60% азык-түлүккө колдонуп жатат дегенди айтканбыз. Балким каражаттарынын бир бөлүгүн кийинкиге сактап жатышабы, мал-жандык сатып алып жатышы мүмкүн. Бирок чыгымдардын 60% азык-түлүккө кетип атат. Бул өтө чоң көрсөткүч. Себеби, билим алууга да каражат жумшашы керек. 2020-жылы калктын жакырчылыкка баткан эң төмөнкү 20 пайызын алсак алар чыгымдарынын 65% азык-түлүккө колдонуп калды. Бүгүнкү күнү пандемияны саламаттыкка байланыштуу кризис деп алсак өтө жаңылыш, тайыз баа берип калган болобуз. Аны менен бирге тамак-ашка, мунайга баа өсүп жатат. Мунун баары аялуу үй-бүлөгө таасир этүүдө. Базардагы бир аз эле өзгөрүүлөр калктын ушул катмарын дагы көбүрөөк акча сарптоого түртөт. Ушул маселе менен күрөшүү үчүн өкмөт бааларга жогорку чекти коюп койгон. Баалар кайсы бир чектен аша албайт. Ушул дагы жакырчылык деңгээлин кармап турганга көмөктөшүп жатат.

- Кыргызстанда 2 млн. ашуун жаран жакырчылыкта жашайт экен. Алар тамак-ашка көбүрөөк каражат жумшап, билим берүү, ден соолукка көп көңүл бурбай калды. Бул келечектин маселеси, анын кесепети кандай болот?

- Ооба, туура. 2,2 млн. киши жакырчылыкта же жакырчылыктын алдында турат. Алардын баарын эле жакыр деп айтууга болбойт. Бирок азык-түлүк коопсуздугу маселесин алсак, 2019-жылы деле туура тамактануу, витаминге бай азыктарды сатып алуу мүмкүнчүлүгү бар адамдардын саны калктын 48% пайызын эле түзгөн. Бул өтө төмөнкү көрсөткүч. Маселе мурда эле бар болчу, кризис муну өтө эле тереңдетип салды. Муну кантип алдын алса болот деген маселе боюнча айтсак, туура тамактануу, азык-түлүк коопсуздугу деген түшүнүктөр социалдык коргоо системасына киргизилип, өзүнчө саясат жүрүш керек. Аны менен бирге бул багытта мониториг жүргүзүү да абдан маанилүү. Бир гана канча көлөмдө жашылча-жемиш, алма же буудай өндүрүлгөнүнө эле эмес башка жагдайларга көңүл бурушубуз керек. Бир гана баага басым жасаган туура эмес. Атайын индикаторлорго көңүл бурушу керек. Азыр Дүйнөлүк азык-түлүк программасы кыргыз өкмөтү менен бирге ошол багытта иш алып барып жатат.

Мен өзүм Италиядан болом. Бизде дагы маданиятыбызда нан, камыр, майлуу тамактарды жегенди жакшы көрөбүз. Кыргыздар дагы ошондой экен. Колориясы көп, энергия бере турган, бирок ден соолукка көп пайдасы жок, витамини аз азыктарды жегенди жакшы көрүшөт экен. Адамдарды кыска убакыттын ичинде туура тамактанууга үйрөтүү деген туура эмес. Бул көп убакытты, аракетти талап кылат. Экинчиден, жашылча-жемиш же ушундай жесеңер жакшы деген менен калкка анын баасы жеткиликтүү болбосо, кымбат болсо дагы болбойт. Азыр нан жеп эле жүрө берген ден соолукка кандай таасир эте турганын түшүндүрүп беришибиз керек.

- Изилдөөдө белок, темир камтылган азыктар көп пайдаланылбай турганы көрсөтүлгөн. Негизи кыргызстандыктар өздөрү канчалык маани берет экен ушул маселеге?

- Негизинен бул көйгөй маалыматтуулукка байланыштуу. Бул маселелер жалпыга маалым деп айта албайбыз. Буга жарандар көңүл бурбайт деп дагы айта албайбыз. Мисалы, кичине балага чайына кумшекер кошуп беришет. Балким зыян экенин билбей туруп кошуп берип жатат. Кээде ата-энелер баласы күнүнө курамында шекери көп кола, ванта ичип жатканын билбей туруп чайына кошумча кумшекер кошуп берип жатат. Ата-эне баласына жамандык каалабайт. Демек, маалымат жетишсиздигинен болуп жатат.

Дагы караңыз

Кымбатчылык: абалдын өзгөрүшү арсар

Азыр Кыргызстанда, жалпы Азияда кошумча салмак көйгөйү жаралууда. Бүгүнкү күндө жалпылап алганда калктын 40% көбү кошумча салмакка туш болду. Азык-түлүк коопсуздугу, туура тамактануу дегенде эле жетишсиз тамактанууга басым жасашат. Туура бул дагы чоң көйгөй, бирок өтө эле көп тамак жеп, кошумча салмак алган дагы ден соолукка зыян. Кыргызстанда калктын 20 пайыздайы семиз десек болот. Азыр Кыргызстанда балдар, өспүрүмдөр жана чоң кишилер арасында ушул маселе байкалып жатат. Бул аз угулган менен өтө чоң көйгөй жана келечекте жалпы калктын саламаттыгын эске алганда чоң маселе жаратышы мүмкүн. Бул дагы туура жана витаминдүү тамактанууга байланыштуу.

Түрк лирасынын куну жыл башынан бери 45% төмөндөп, учурда өлкөдө экономикалык таңкыстык байкалууда. Бара-бара бул көрүнүш түркиялыктардын чөнтөгүнө да кедергисин тийгизе баштады. Ал эми оппозициячыл партиянын тарапташтары президент Эрдогандын отставкасын талап кылып чыгышты.

Быйыл сентябрь айынан бери Түркиянын Борбордук банкы инфляциянын дээрлик 20% жогорулашына карабастан карыз алуу чыгымдарын 4% көрсөткүчкө кыскартты. Деген менен 19 жылдан бери бийликте турган президент Режеп Тайып Эрдоган валюта кризисине анча маани бербегендей, өз сөзүндө "Экономикалык согушту" улантууга чечкиндүү кадамдарды жасап жатканын белгиледи.

Эсептик чендин төмөндөшү банктын көз карандысыздыгына шек саноолорду жаратып, өлкөнүн адаттан тышкаркы кредит саясаты түрк активдерин демпинг кылып жаткан чет өлкөлүк инвесторлорду чочуткандай таасирин тийгизүүдө. Мындан тышкары түрк жарандары да асмандап бараткан инфляциядан сактануу үчүн колундагы байлыгын чет элдик валютага жана алтынга алмаштырууга дилгир.

Натыйжада, түрк лирасы акыркы эки жылдан бери долларга карата кунун жоготуп, соңку бир айда 1999-жылдан берки эң төмөн көрсөткүчкө түштү.

Эмне себептен түрк лирасынын куну качты?

Серепчилердин айтымында, Түркиянын пайыздык чендерди төмөн кармап, атаандаштыкка ыңгайлуу валюта курстары менен экспорт потенциалын камсыз кылуу саясаты бул көрүнүшкө бирден бир себепкер болгон.

Түркиялык экономисттер инфляциянын өсүшүн пайыздык чендерди жогорулатуу менен гана жөнгө салууга болорун айтып келишет. Деген менен ноябрда инфляция 22% түзүп, лиранын куну кескин түшүп кетти. 10 жыл мурун бир доллардын наркы эки лира болсо, азыр дээрлик 14 лирага жетти.

Акыркы эки жылда түрк лидери Режеп Тайып Эрдоган Борбордук банктын үч президентин алмаштырды. 2-декабрда өлкөнүн казына жана каржы министри Лүтфи Элван кызматтан кетип, анын ордуна Нуреттин Небати дайындалды.

Элвандын "Тилекке каршы, инфляцияны каалаган деңгээлде кармай алган жокпуз, биз максат кылган өсүштүн негизги шарты баа ырааттуулугу" деген сөзүнөн кийин түрк бийлиги менен пикири келишпей, кызматтан кол жууганы айтылууда.

Түркияда товар өндүрүүдө сырьё дээрлик импорттон көз каранды болгондуктан, доллардын көтөрүлүшү баалардын өсүшүнө да тасирин тийгизүүдө. Муну түрк ашканасынын эң негизги жашылчасы - помидор менен түшүндүрүүгө болот.

Помидор өстүрүү үчүн дыйкандар өндүрүлгөн товарды ташуу үчүн сырттан келген жер семирткич жана күйүүчү май сатып алышы керек. Анталья соода биржасынын маалыматына караганда, помидордун баасы быйыл август айында 76% өстү.

Доллардын кымбатташы жер-жемиш гана эмес азык-түлүк, ижара акысы, коммуналдык төлөмдөр, жол кире жана күнүмдүк керектелчү товарга да таасирин тийгизип жатат. Стамбул шаарында дүңүнөн телефон алып саткан ишкер Ведат Өзтүрк валюта базарындагы туруксуз абалдан улам чыгаша көп болуп жатканын айтат.

"Биз мобилдик телефондорду чет өлкөдөн доллар менен алгандыктан баасы күн сайын өсүп жатат. Алгандарыбызды сата албай убарабыз. Жаңы телефон алганга элдин акчасы жок. Азыр мага окшоп соодасы болбой жаткан миңдеген ишкер бар", - деди Өзтүрк.

Жергиликтүүлөр күн сайын баалардын өсүшүн өз ара талкуулаганы менен, эң олуттуу сындар социалдык тармактарда айтылууда. Zam günlüğü деп аталган Twitter баракчасы Түркиянын ири азык-түлүк дүкөндөрүндөгү бааларды анализдейт. Анда күнүмдүк керектелчү товарлардын кеминде 30-40% көтөрүлгөнүн байкаса болот.

Ал эми өткөн аптада расмий Анкара 50 миң жаңы жумуш ордун түзө турган программаларды даярдап жатканын жана минималдык айлык акынын жогорулашы күтүлүп жатканын билдирген.

"Сатып алуу жөндөмдүүлүгү төмөндөп кеткен жарандарды тынчтандыруу үчүн ырааттуу чараларды көрүүгө даярданып жатабыз", - деди Эрдоган элге кайрылып жатып.

Ошол эле учурда Түркия экспортчулар ассамблеясынын 5-декабрда Түркиянын экспорту 2021-жылдын январь-ноябрь айларында өткөн жылга салыштырмалуу 33,8% өсүп 203 миллиард 141 миллион 161 миң долларга жеткенин маалымдады.

Эрдоганга нааразычылык

Өткөн айдын аягында полиция Стамбулда жана Түркиянын башка бир катар ири шаарларында баалардын кымбатташына каршы чыккан митингчилерди кармаганы кабарланган. Анда ондогон адамдар камакка алынган.

4-декабрда Түркиянын Мерсин шаарында оппозициячыл Республикалык элдик партиясынын (CHP) митинги өттү. Партия жетекчиси Кемал Кылычдароглу сөз сүйлөгөн бул жыйынга 21 миң киши катышканы кабарланды. Оппозициячыл саясатчы өлкөдөгү экономикалык таңкыстыкка бийликтеги Ак партия күнөөлүү экенин баса белгилеп, мунун чарасы мөөнөтүнөн мурда шайлоо экенин айтты. Ошондой эле, митингге чыккандар Түркияда акыркы бир нече айдан бери түрк лирасынын куну түшкөнүнө жана экономикалык кризиске бийликти күнөөлөп, президент Режеп Тайып Эрдоган жана өкмөттүн отставкага кетишин талап кылып чыгышты.

Эрдоган жекшембиде эл менен жолугушууда өлкөдөгү экономикалык кырдаалдан сөз кылып "элибиз менен демократия үчүн күрөшүп жатканыбызды, экономика жана цивилизация үчүн болгон күрөшүбүздү бир күнү баары түшүнөт. Алдыдагы апталарда ар башка аймактарда жана ар түрдүү темалар менен демократия боюнча баяндамаларыбызды улантабыз" деп билдирди.

Ак партия бийликке келгенде алгачкы жылдары өлкөнүн өнүккөн экономикасы менен бир нече шайлоолордо жеңишке жетишкен. Соңку жылдары базардагы баалардын кескин көтөрүлүшү анын беделине көлөкө түшүрдү. Сурамжылоолор Эрдоган башында турган бийликтин экономикалык саясатына каршы чыккандар, атүгүл жактоочуларынын да нааразычылыгы күч алып баратканын көрсөтүп жатат.

Коомдук пикирди сурамжылаган Metropoll борборунун маалыматына ылайык, ноябрда президент Режеп Тайып Эрдогандын иштөө ыкмасын жактыргандардын саны 39,3%, жактырбагандардын саны 54,5% деп эсептелген. Эрдогандын Ак партиясына жана анын өнөктөштөрүнө каршы блок түзгөн оппозициячыл партиялардын альянсы популярдуулукка ээ болууда. Оппозициялык коалициянын мүчөлөрү мөөнөтүнөн мурда шайлоо өткөрүүнү талап кылып, Эрдоганды экономиканы туура эмес башкарганы үчүн “чыккынчылыкка” айыптап келишет.