Экономика

Кыргызстан «Камбар-Ата 1» ГЭСин курулушун баштарын жарыялады. Өлкөнүн жаңы президенти Садыр Жапаров Өзбекстанга сапары учурунда гидроэнергетикалык ири долбоорду Ташкент менен биргеликте кура турганын билдирүүдө.

30 жылдан бери ишке ашпай келген долбоорду коңшу өлкө менен турмушка ашырууга канчалык ишеним бар?

Бул жолу «Биз жана дүйнө» программасында дал ушул суроо талкууланды. Ага Кыргызстандын Жогорку Кеңешинин депутаты, мурдагы биринчи вице-премьер-министр Аалы Карашев, Энергетика, өнөр жай министрлигинин долбоорлорду даярдоо жана ишке ашыруу бөлүмүнүн башчысы Мухаммедамин Аскаров жана Ташкенттен суу-энергетика маселелери боюнча эксперт Бахтиёр Эшчанов катышты.

«Камбар-Ата 1» ГЭСи качан курулушу мүмкүн?

“Азаттык”: Мухаммедамин мырза, ушул күндөрү Кыргызстандын энергетика жана өнөр жай министри Кубанычбек Турдубаев баш болгон делегация Ташкентте сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатканы белгилүү болду. Азыркы тапта «Камбар-Ата 1» ГЭСин куруу боюнча долбоор кайсы баскычта турат?

Аскаров: Бул келишимге эки өлкөнүн Энергетика министрликтеринин деңгээлинде кол коюлган.

Ушул жылдын 13-мартында Өзбекстандын энергетика министри жетектеген делегация Бишкекке келип, тиешелүү жолугушуу өттү.

Жолугушуунун жүрүшүндө эки өлкөнүн ортосундагы энергетика, гидроэнергетика, мунай-газ жаатындагы жана «Камбар-Ата 1» ГЭСин куруу жаатындагы кызматташтыкты өнүктүрүү боюнча координациялык комитет түзүү чечими кабыл алынды.

Ошол комитеттин биринчи отурумунда эле комплекстүү программа бекитилип, мөөнөтү, ага жооптуу адамдар аныкталды. Эки өлкө тең тиешелүү жумушчу топторду түздү. Бул иштин биринчи этабы. Бул этапта жумушчу топ биргелешкен техникалык сунушту даярдап чыгышы керек. Бул сунуш кыргыз жана өзбек өкмөттөрүнүн деңгээлинде макулдашылат. Мындан соң финансылык шарттарды аныктап, негизги келишимге өтөбүз.

“Азаттык”: «Камбар-Ата1» ГЭСин куруу боюнча буга чейин эле долбоорлоо иштери жүргөнү, техника-экономикалык негиздеме даярдалганы белгилүү. Азыр ошол эле долбоордун негизинде курулабы же кубаттуулугунда өзгөрүү болобу?

Аскаров: Жогоруда аткандай, жумушчу топторду түздүк. Өзбек тараптын өз документтери бар, биздин да документтер бар. Жумушчу топтун алкагында документтерди бири-бирибиз менен алмашып, карап чыгабыз.

“Азаттык”: Ал эми мөөнөтү аныкталганбы? Качан долбоорлоо иштери бүткөрүлүп, курулуш иштери башталышы мүмкүн?

Аскаров: Эгерде финансылык каражат үзгүлтүксүз болсо, курулушту жүргүзчү подрядчылар, көзөмөл жүргүзгөн консультанттар аныкталса, 1860 мВт кубаттуулуктагы «Камбар-Ата 1» ГЭСинин төрт агрегатын 8-9 жылдын ичинде толугу менен ишке киргизсе болот.

"Азаттык": Бул долбоордун баасы канча болот? «Камбар-Ата 1» ГЭСин канча каражатка курса болот? Эсептелгенби?

Аскаров: 2012-жылы Орусия менен биргеликте ишке ашыруу пландалганда техника-экономикалык негиздемеси даярдалган. Ал документтин негизинде 1860 мВТ кубаттуулуктагы ГЭСке 2,9 миллиард АКШ доллары сарпталат деп эсептелип чыккан.

“Азаттык”: Аалы мырза, кыргыз бийлиги «Камбар-Ата 1» ГЭСин Өзбекстан менен биргеликте кыска убакыт ичинде куруу боюнча амбициялуу планды жарыялады. 30 жылдан бери ар бир бийлик курууга убада бергенин эске алсак, бул долбоор ишке ашат деген ишеним барбы?

Карашев: «Камбар-Ата 1» ГЭСи абдан ири улуттук стратегиялык долбоор. Советтер союзунун учурунда Кыргызстан эле эмес, жалпы Борбор Азия үчүн өзгөчө мааниге ээ курулуш экени белгиленген. Ал көптөн бери эле пландалып, бирок ишке ашпай келет. Менин өзүмдүн практикамды эле айтсам, 2000-жылдардын башында эле курууга белсенип, үч-төрт жылда бүткөрөбүз деген план коюлган. Анда ишке ашкан жок. 2012-жылы Орусия менен биргеликте ишке ашыруу боюнча сүйлөшүүлөргө катышкам, ал да ишке ашпай калды.

Эми бул долбоорду куруу боюнча президент Садыр Жапаров менен өзбек президенти Шавкат Мирзиёевдин билдирүүлөрүнө абдан ишенгим келет. Аны ишке ашыруу үчүн колдон келген бардык жардамды берүүгө да даяр болушубуз керек деп ойлойм. Анткени «Камбар-Ата 1» ГЭСи өлкө келечегин, Кыргызстандын энергетикалык коопсуздугун, «СASA-1000» долбоорун эске алганда сөз жеткис мааниге ээ.

Өзбекстан өзгөртүүнү каалайт

“Азаттык”: Бахтиёр, Өзбекстанда «Камбар-Ата 1» ГЭСин курууга катышуу боюнча келишимди кандай кабыл алышты?

Эшчанов: Ушул тармактагы изилдөө жүргүзгөн адам катары регионалдык деңгээлде бул ГЭСти куруу жана суу ресурстарын биргеликте колдонуу демилгесин абдан кубаттайм. Бул долбоорду жөнөкөй адамдар, коомчулук да колдоого алып, оңунан баалайт деген ишеним чоң.

“Азаттык”: Бул долбоорду ишке ашырууга өзбек бийлиги канчалык кызыкдар? Кыргыз тараптын сунуштарына көнүп, инвестор катары гана катышууну сунуштаганы айтылып жатат. Өзбекстандын инвестор болууга экономикалык мүмкүнчүлүгү барбы?

Эшчанов: Алгач 2017-жылы Өзбекстан бул демилгени сунуштаганын эске салгым келет. Тагыраагы, Кыргызстан инвестиция боюнча сунушту бергенге чейин эле өзбек тарап бул маселени көтөргөн. Менин пикиримде, «Камбар-Ата 1» ГЭСин куруу боюнча маселе өз убагында көтөрүлдү. Азыркы тапта эки тарап тең Кыргызстанда да, Өзбекстанда да электр энергиясынын тартыштыгы сезилип жатат. Климаттын өзгөрүшү жана региондо калктын санынын көбөйүшү менен маселе дагы курчуй берет. Ошондуктан, бул долбоорду бирге курууга белсенгенин абдан жакшы окуя катары баалайм. Абдан прагматикалык кадам. Мен бул долбоорду үч жыл ичинде ишке ашат деп айта албайм, бирок эки тарап бул багытта прагматикалык саясат жүргүзүп жатканын белгилегим келет.

“Азаттык”: Бахтиёр мен суроону тактай кетейин. Өзбекстандын экономикалык мүмкүнчүлүгү кандай?

Эшчанов: Чынында эле Өзбекстандын абдан олуттуу энергетикалык стратегиясы бар. Анын ичине Атомдук электр станцияны, ондогон ГЭСтерди куруу планы кирет.

Өзбекстандын бул долбоорлорунан айырмаланып, «Камбар-Ата 1» ГЭСин ишке ашыруу жеңилирээк жана ыңгайлуу деп айтсам болот. Ошондуктан, Камбар-Ата ГЭСине инвестиция салуу АЭС же күн, шамал менен иштей турган электр станцияларын курууга караганда Өзбекстан үчүн оңойураак.

“Азаттык”: Демек, учурда Өзбекстан бул долбоорду ишке ашырууга абдан кызыкдар деп айтсак болобу?

Эшчанов: Менин оюмча, бул долбоорго өзбек тарап эле эмес, Кыргызстан да андан кем эмес кызыкдар.

“Азаттык”: Мухамедамин мырза, ГЭС курула турган болсо сууну бөлүштүрүү механизми кандай болот? Ушул долбоордун алкагында Өзбекстан инвестор катары кандай укуктарга ээ болот?

ГЭС Кыргызстандын аймагында курулуп жаткан соң сууну бөлүштүрүү рычагдары кыргыз тарапта болушу керек деп ойлойм.​

Аскаров: Азыр иштин биринчи этабында элебиз. Учурда техникалык сунуш даярдалып жатат, анын алкагында сиз айткан шарттар каралат. Бирок ГЭС Кыргызстандын аймагында курулуп жаткан соң сууну бөлүштүрүү рычагдары кыргыз тарапта болушу керек деп ойлойм.

“Азаттык”: Сиз белгилеп өткөндөй, сүйлөшүү, жумушчу топтордун иши пландагандай жүрсө, ГЭСти куруу кайсы убакта башталып калышы мүмкүн? Бул боюнча так мөөнөт белгилендиби?

Аскаров: Биз азыр алдыбызга оптимисттик пландарды коюп жатабыз. Бул долбоорду ишке ашырууда маанилүү иш негизги келишимге кол коюу. Дал ушул келишимге жылдын аягына чейин кол коюуну пландап жатабыз. Андан соң аны ратификациялоо керек. Аны дагы жыл аягына бүткөрсөк деген ниет болуп жатат.

Карашев: Колдогу байлыкты иштетиш керек

“Азаттык”: Аалы мырза, өлкө ичинде ГЭСти коңшу өлкө менен биргеликте куруу канчалык туура деген пикирлер айтылып жатат. Ал эми эл аралык коомчулук «Камбар-Ата 1» сыяктуу ири объекттерди Борбор Азиядагы сууга бай жана сууну көп колдонгон өлкөлөр чогуу куруп, анын пайдасын чогуу көрүшү керек деп сунуштап келген. Демек, аймактагы өлкөлөр азыр гана бул долбоорду ишке ашырууга бышып жетилдиби?

Карашев: Бул маселе кечээ эле чыга калган жок. Кыргызстан буга чейин деле Өзбекстан, Казакстан, Орусия менен бирге куралы деп сунуштап келген. «Камбар-Ата 1» ГЭСи Кыргызстан үчүн абдан зарыл долбоор, ал кандай болбосун курулушу керек. Экинчи жагынан Кыргызстан тоолуу, сууга бай мамлекет. Бизде 2000ге жакын узундугу 10 чакырымдан ашкан дарыялар бар. 760 миллиард куб метр запасы менен 6580дей мөңгү бар.

Биз буларды туура пайдаланышыбыз керек. Ар кыл булактардын эсептөөсү боюнча Кыргызстандын гидроэнергетикалык потенциалы 145-150 миллиард кВт.саатка жетери айтылып жүрөт. Ошонун ичинен 2020-жылдагы статистика боюнча 15,3 миллиард саатын же 10 пайызын гана пайдаланып жатабыз. Ушуларды сөзсүз түрдө иштетишибиз керек. Союз маалынан бери эле Нарын дарыясынын нугуна 35тей ГЭС курса болот деген долбоорубуз бар. Ошолорду четинен курбасак болбойт.

Мен келишимди түзүүдө так чечимдер керек деп ойлойм. Шартын аныктап, башкаруусун, кызыкчылыктарын түшүнүктүү кылып түзүп, кийин суроо жаралбагандай жазыш керек. Адатта маселе эмнеден чыгат? Ачыктык болбой калганда чыгат. Ошондуктан, бул келишимди түзүүдө ачык иш алып баруу кажет.

“Азаттык”: Бахтиёр, биз жакшы билгендей, Өзбекстандын мурдагы президенти Ислам Каримов «Камбар-Ата». «Рогун» сыяктуу ири энергетикалык долбоорлордун курулушуна каршы болуп келген. Өзбек бийлиги эмне себептен бул тармактагы саясатын өзгөртүүнү чечти?

Эшчанов: Бул жааттагы эки өлкө ортосундагы түшүнбөстүккө саясий эрктин жоктугу себеп болгон деп ойлойм. Мына ушундан улам гидроэнергетика абдан рентабелдүү тармак болгонуна карабастан ири долбоорлор ишке ашпай келди. Албетте, бул ГЭС курулушунун коопсуздугуна байланыштуу көйгөй болгон. Мындан сырткары суу, энергетикага байланышкан маселелер чөлкөмдөгү өлкөлөрдө ашыкча саясатташып кеткен. Ушунун баары кайсы бир деңгээлде долбоорлордун ишке ашышына тоскоол болду. Бирок мени мунун баары артта калып, мамлекеттик деңгээлде саясий эрктин пайда болгону кубандырды.

Эмне болсо да, биринчи кадамдар ташталды. Эми бул багыттагы кызматташтыктын жолдорун жана механизмдерди конкреттештирип, өнүктүрө бериш керек деп ойлойм.

“Азаттык”: Дегеле, суу-энергетикалык жааттагы мамилелер Борбор Азияда абдан курч маселелердин бири болуп келген. Эгер бул маселелерди консенсус менен чечпесе, чек ара сыяктуу эле потенциалдуу конфликттердин себеби болорун айтып келишет. Учурда Борбор Азия өлкөлөрү ушул маселени түшүп жатабы?

Эшчанов: Ооба, чынында эле суу-энергетикалык ресурстар потенциалдуу чыр-чатактардын себеби болору айтылып келген. Бирок бул дарыяларды канчалаган кылымдар бою чөлкөмдөгү элдердин жашоо булагы катары мүнөздөсөк болот. Саясий эрк болбосо, кандай гана маселе чыкпасын конфликттин очогуна айланышы мүмкүн. Буга кошумча, үчүнчү тараптар кийлигишип чек ара же суу-энергетикалык ресурстарга байланышкан маселелерди кайсы бир пикир келишпестиктин куралы катары колдонушу мүмкүн.

Дал ушул багыттан алганда, Кыргызстан менен Өзбекстандын «Камбар-Ата 1» ГЭСин чогуу курабыз деп ниет кылганы бул тармактагы мамиленин жакшырганы жана чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн кайым айтышуу ордуна кызматташтууга бышып жетилгенинин белгиси болду окшойт.

“Азаттык”: Ошол эле учурда Кыргызстан менен Тажикстан сууну товар катары баалап, анын экономикалык пайдасын көрүш керек деп айтып келет.

Карашев: Бул маселе өлкөбүз эгемендик алгандан бери көтөрүлүп келе жатат. 1990-жылдары маркум Турдакун Усубалиев демилге кылып, атайын мыйзам долбоорун жазып көргөн. Эл аралык сүйлөшүүлөр болгону менен сууну товар катары таануу боюнча аракеттен жыйынтык чыкпай келет. Бул маселени эки жагынан карашыбыз керек. Биз сууну топтоп берип жатабыз, гидротехникалык жабдыктар болсо эскирди. Аларды жаңылоого миллиарддаган каражат керек. Бул жагынан сууну коңшу мамлекеттер пайдаланып жатканы үчүн биз алар менен сүйлөшүп, ушул маселенин үстүнөн иштешибиз керек.

«Азаттык»: Бахтиёр мырза, суунун башындагы өлкөлөр сууну товар катары таануу демилгесин көтөргөнү менен Казакстан, Өзбекстан, Түркмөнстан муну четке кагып келген. Акыркы жагдайлары эске алуу менен азыркы тапта бул маселе боюнча бирдиктүү саясат иштеп чыгуу мүмкүнбү?

Эшчанов: Билесизби, сууну товар катары таануу үчүн аны сатчу рынокту аныктап алуу зарыл. Дал ушундай кырдаалда товар сатып алуучу мамиле суу башындагы өлкөлөр менен дарыянын төмөн жагындагы мамлектеттердин ортосунда жүрүш керек. Ал эми бул жааттагы түшүнбөстүк дал ушул товарды көзөмөлдөй албагандан улам чыгып жүргөн.

Ал эми «Камбар-Ата 1», «Рогун» сыяктуу ири суу резервуарлардын курулушу суу-энергетикалык тармактагы алыш-беришти ыраатка салууда маанилүү. Ушул жааттан алганда аймактагы энергетикалык объекттерди же долбоорлорду биргеликте ишке ашыруу суу жана энергетикалык ресурстарды эффективдүү колдонууга жол ачат.

Ошондуктан, Өзбекстан менен Кыргызстандын ортосунда суу же ирригация тармагында рыноктук мамилелерди түзүү азыркы учурда кыйын. Ошентсе да эки тарап биргеликте кызматташтыкты өнүктүрсө, суунун баасын аныктоо боюнча алга карай жылыш болот деген ойдомун.

Талкуунун видеосун бул жерден көрө аласыз.

Embed бөлүшүү

“Камбар-Ата-1”: Өзбекстан өтөсүнө чыгабы?

Embed бөлүшүү

The code has been copied to your clipboard.

---

width px height px

---

The URL has been copied to your clipboard

No media source currently available

0:00 0:42:49 0:00

Түз линк

• 240p | 107,6MB
• 360p | 158,2MB
• 480p | 262,9MB
• 720p | 649,8MB
• 1080p | 843,9MB

Эл аралык республикалык институттун жаңы изилдөөсү кыргызстандыктарды эң көп кайсы маселелер ойлондура турганын, соңку айларда саясий партиялар менен саясатчылардын кадыр-баркы кандай өзгөргөнүн көрсөттү.

21-февралдан 5-мартка чейин жүргүзүлгөн сурамжылоо тууралуу баш кеңсеси Вашингтондо жайгашкан бул институттун Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн директору Димитар Стойков “Азаттыкка” маек курду.

- Жакында Эл аралык республикалык институт (IRI) Кыргызстандагы жаңы улуттук сурамжылоосунун жыйынтыгын жарыялады. Ага чейинки социологиялык изилдөөңүздөр 2020-жылдын декабрь айында жүргүзүлгөн эле. Андан бери Кыргызстандын жарандарынын экономикалык көйгөйлөрү тууралуу пикирлери кандай өзгөрүптүр? Учурда элди эмне көбүрөөк ойлондуруп жатат?

- Биздин сурамжылоо, дайыма боло келгендей, Кыргызстандагы номур биринчи көйгөй - жумушсуздук экенин, анын артында коррупция маселеси турарын көрсөттү. Эл аралык республикалык институт Кыргызстанда 15-16 жылдан бери мындай сурамжылоолорду өткөрүп келет. Жогорудагы эки маселе дайыма сап башында турат.

Былтыр биз парламенттик шайлоонун алдында жана андан кийин декабрь айында изилдөө жүргүзгөнбүз. Анда эл COVID-19 маселесине көбүрөөк көңүл буруп турганын көргөнбүз. Бул ирет коронавирус маселесине байланыштуу тынчсыздануу азайганын байкадык.

Ошондой эле декабрь айына салыштырмалуу саясий туруксуздук маселесинде да камтамачылык бир топ азайды. Декабрь айында бул көрсөткүч жогору болчу, азыр төмөндөдү.

Өткөн жылдын соңуна салыштырмалуу эки маселе элди көбүрөөк ойлондура баштаганын байкадык. Биринчиси - баалардын көтөрүлүшү же кымбатчылык жана инфляция. Экинчиси - миграция. Бул маселе август жана декабрь айынан бери туруктуу түрдө көтөрүлүп келет. Бардыгыңыздар билгендей, Кыргызстанда миграция маселеси экономика менен түздөн-түз байланышта. Чет өлкөдө жашап, иштеп, мекенине акча салган кыргыз жарандары көп.

- Мындай экономикалык жана социалдык маселелер көтөрүлгөнү менен респонденттердин арасында “өлкөдөгү абал туура нукта өзгөрүп жатат” деп эсептегендери декабрь айындагы сурамжылоого салыштырмалуу көбөйгөн экен. Изилдөөгө катышкандардын мындай жооптоорун кандай чечмелесе болот? Бул көрсөткүч өлкөдөгү саясий абалга байланыштуу болдубу?

- Менимче, саясий туруктуулук менен байланышы бар. Буга чейинки суроодо айтканымдай, саясий туруксуздук маселесине тынчсыздангандар декабрга салыштырмалуу кыйла азайды. Азыр бул көрсөткүч өтө төмөн.

Акыркы парламенттик шайлоодон кийин же октябрь окуяларынан кийин өлкөдө туруксуз абал жаралганы белгилүү. Ошентсе да биздин респонденттер азыр өлкө туура нукта баратат деп ишенет.

Биз бул суроону акыркы 15-16 жылдан бери элден сурап сурап келебиз. Эгер биздин баяндамабыздагы диаграммаларды карасаңыз, өлкө туура нукта баратат дегендер эң жогорку чегин көрсөттү окшойт. 70% түздү.

- Баяндаманы окуп жатып, айрым суроолордун жооптору регионго, респонденттердин жаш курактарына же гендердик топторго жараша бири-биринен айырмаланып турарын байкадым. Маселен, Бишкекте өлкө туура нукта баратат деп эсептебегендер аймактарга караганда көбүрөөк экен. Бул сыяктуу дагы кандай айырмачылыктарды баамдай алдыңыздар?

- Ооба, туура. Бишкекте “өлкө туура багытта баратат” жана “туура эмес багытта баратат” дегендер дээрлик 50/50% болуп турат. Бирок кайрадан эле бул маселени жалпы контексттен карашыбыз керек. Маселен, парламенттик шайлоону утурлай август айында жүргүзүлгөн сурамжылоодо Бишкекте “өлкө туура нукта баратат” деп эсептегендер 8% эле болчу. Азыр 52% болду.

Ооба, аймактарга жана респонденттердин жаш курактарына жараша жооптор кайсы бир деңгээлде айырмаланып турат. Бирок жалпысынан өткөн жылдын август жана декабрь айларына салыштырмалуу алардын баарынын көрсөткүчтөрү жакшырды.

- Сиздер соңку сурамжылооңуздардын жыйынтыгын Кыргызстанда 11-апрелде өтүүчү жергиликтүү шайлоолордун жана Конституциянын жаңы долбоору боюнча референдумдун алдында жарыяладыңыздар. Алдыдагы добуш берүү тууралуу эл арасында кандай пикирлерди байкадыңыздар?

- Биз жергиликтүү шайлоолор же референдумга байланыштуу респонденттерге түз суроо берген жокпуз. Бирок биз жарандардан жергиликтүү жана парламенттик шайлоолор боло турган болсо, ага катышып, катышпай турганын, кайсы партияларды колдой турганын сурадык. Ошондой эле өлкөдөгү саясий лидерлер тууралуу да элдин пикирин билдик.

Бирок “Сизди кайсы көйгөйлөр эң көп ойлондурат?” деген суроону бергенибизде Конституция маселеси көтөрүлгөн жок. Бул тема чыккан жок.

- Эл аралык республикалык институттун бул сурамжылоосу көрсөткөндөй, жарандардын саясий партиялар же талапкерлер тууралуу пикирлерине көчөгө илинген жарнамалар, брошюра-буклеттер дээрлик таасир этпейт экен. Бирок шайлоочулардын тандоосуна таасир эте турган башка факторлор бар экен. Алар кайсылар экенин түшүндүрө кетесизби?

- Биздин көзгө дароо урунган жана дайыма байкалып келген таасир этүүчү фактор – бул жамааттардагы аттуу-баштуу же урмат сыйга татыган адамдардын пикирлери. Андан кийинки орунда медиа каражаттары жана социалдык тармактар турат. Бул багытта социалдык медианын ролу абдан көбөйгөнүн, тескерисинче салттуу медианын көрсөткүчү төмөндөгөнүн байкадык.

Көп шайлоочулар саясий партиялар же талапкерлер тууралуу маалыматты социалдык тармактардан алгысы келет экен. Мындан тышкары теледебаттардын да көрсөткүчтөрү жогору бойдон.

Кыргызстандагы гана эмес, башка көп өлкөлөрдөгү шайлоочулар туш болгон “Саясий партиялар же талапкерлер ортосундагы айырмачылыктар кайсылар?” деген суроо бар. Ошондуктан жарандар дебаттарды көрүп, талапкерлерди бири-биринен айырмалагысы келет.

- Шайлоочулар арасында урмат-сыйга татыган лидерлердин оюна кулак салгандар көп деген тыянак жеке өзүм үчүн кызык маалымат болду. Мындай көрүнүш өлкөдө канчалык кеңири жайылган десек болот?

- Менимче, бул кеңири жайылган. Башка өлкөлөргө да мүнөздүү жагдай. Балким, Европада же АКШда бул көрүнүш кайсы бир таасирдүү адамдын кайсы бир талапкерге расмий колдоо көрсөткөнү деп аталышы мүмкүн. Ошентсе да бул кадыресе көрүнүш.

Эгер адамдар талапкерлердин бирин тандай албай турса, жергиликтүү лидерлердин, диний лидерлердин же башка таасирдүү фигуралардын пикирин билгиси келет. Андыктан бул адаттан тыш жагдай деле эмес.

- Мындан тышкары соңку сурамжылооңуздарда жарандардын демократия тууралуу кызыктуу бир пикирлери да камтылган экен. Кыргызстан узак убакыттан бери демократияга умтулган өлкө катары сыпатталып келгени белгилүү. Албетте, соңку жылдарда же айларда мындай мүнөздөмөнү четке каккандар жок эмес. Кыргызстандыктардын демократия тууралуу кабылдоосу жөнүндө эмнелерди айта аласыз?

- Сурамжылоодо буга байланыштуу айрым кызыктуу жагдайларды байкадык. Биз Кыргызстанда гана эмес, башка өлкөлөрдө да респонденттерге “Сиз демократияны тандайсызбы, же башка бир башкаруу формасын туура көрөсүзбү?” деген суроону беребиз. Биз Кыргызстанда декабрга салыштырмалуу бул суроого позитивдүү жоопторду бергендер көбөйгөнүн көрдүк.

Биздин сурамжылоого катышкандардын көпчүлүгү демократияны тандай турганын билдиришти. Мындан тышкары өлкө туура багытта баратат деп эсептеген 70% респонденттердин басымдуу бөлүгү да демократияны туура көрөт экен.

Сурамжылоо Кыргызстанга мүнөздүү дагы бир кызыктуу жагдайды көрсөттү. Респонденттердин басымдуу бөлүгү өз добушу же пикири мааниге ээ деп эсептешет. Башка өлкөлөрдө мындай эмес. Бул өзгөчө кыргыз демократиясы жана кыргыз жарандарынын демократиялык көз караштары жагынан алып караганда позитивдүү көрүнүш.

Дагы караңыз

IRI: Жумушсуздук Кыргызстандагы эң чоң көйгөй

- Эми кыргызстандыктардын саясий көз караштары тууралуу сөз кылсак. Себеби Эл аралык республикалык институттун соңку сурамжылоосу жарандардын саясий партияларга тууралуу ойлору кыйла өзгөргөнүн көрсөттү. Маселен, 2020-жылдын август айында эл көп тааныган же популярдуу деген партиялардын башкы сабында КСДП партиясы турган. Бул жолу “Мекенчил” партиясы алдыга чыкты. Акыркы айларда коомчулуктун саясий партиялар тууралуу көз караштары дагы кандай өзгөрдү?

- Соңку эки жылдан бери КСДП партиясын колдогондордун саны азайып келе жаткан. Бул көрүнүш, сиз айткандай, август айына чейин созулган. Ошол мезгилдерде “Республика” сыяктуу башка партияларга колдоо көбөйө түшкөнүн байкаганбыз. Бирок өткөн жылдын октябрь айындагы парламенттик шайлоодон кийин саясий партиялардын рейтинги чукулунан өзгөрдү.

Кайсы бир партияны колдогондор көбөйгөнүн айтардан мурда “билбейбиз, же чече элекпиз” деп билдирген респонденттердин катары калыңдай түшкөнүн да белгилеп кетиш керек. Алар бир да партиянын атын аташкан жок (ред. 2020-жыл, август: 2%, 2021-жыл, февраль-март: 6%)

- Август айындагы сурамжылооңуздарда Өмүрбек Бабанов респонденттер эң көп ишеним арткан саясатчы катары мүнөздөлгөн. Бирок азыр кырдаал башка. Эми президент Садыр Жапаров сап башына чыкты. Соңку бир нече ай ичинде саясий лидерлердин рейтинги кандай өзгөрүүгө дуушар болду?

- Саясий партиялар тууралуу айткандарым бул жерде да кайталанды. Соңку 2,5 жылдан бери, өткөн жылдын август айына чейин мурдагы президент Сооронбай Жээнбековду колдогондордун саны азайып бара жатканын, Бабановду колдогондор тескерисинче көбөйүп баратканын байкаганбыз. Бирок октябрь окуяларынан кийин жана быйыл январь айындагы президенттик шайлоодон кийин Жапаровдун көрсөткүчтөрү кыйла жогорулады. Шайлоодо Жапаров абдан күчтүү бир мандатка ээ болгону белгилүү. Жапаров сыяктуу Ташиевдин да рейтинги чукул көтөрүлдү. Нуржигит Кадырбековдун үчүнчү орунга чыкканы да кызыктуу жагдай болуп калды.

- Мындай көрсөткүчтү талдай турган болсок, саясий лидерлердин рейтингинин өзгөрүшүнө өлкөдө соңку бир нече айда орун алган окуялар түрткү берди десек болобу?

- Ооба, биздин сурамжылоо ушуну көрсөтүп турат.

- Президент Жапаровдун рейтинги тууралуу сөз кыла кетсек. Сурамжылоого катышкандардын 38% ага ишене турганын айткан. Бирок Садыр Жапаров январь айында эле 80% добуш менен шайланган. Сиздердин сурамжылоо президенттин рейтинги тууралуу эмнелерди айта алат?

- Биз январь айындагы шайлоого канча шайлоочу катышканын эске алышыбыз керек. Анда жалпы шайлоочулардын 39-40% добуш берген.

Колдоо маселесине келгенде, 38% рейтингди бүтүндөй өлкөгө мүнөздүү көрсөткүч деп карасак болот.

Эки жарым жылдай мурдараак мурдагы президент Сооронбай Жээнбековдун популярдуулук рейтинги 25% тегерегинде эле болчу.

Муну кызматтагы президенттин шайлоодон эки ай өткөндөн кийинки рейтинги десек болот.

- Мындай жыйынтыктардан кийин биздин угармандарга же көрөрмандарга сурамжылоо кандай жүргүзүлгөнү да кызык болсо керек. Социологиялык изилдөөгө канча киши катышканын, анын жыйынтыгы бүтүндөй өлкөнүн маанайын канчалык көрсөтүп турарын түшүндүрүп бересизби?

- Мурда биз сурамжылообузду респонденттер менен бетме-бет жолугуп өткөрчүбүз. Изилдөөгө 1200 адам катышты. 15-16 жылдан бери окшош эле методологияны колдонуп келебиз. Сурамжылооону биздин SIAR аттуу жергиликтүү өнөктөшүбүз жүргүзөт. Биз алар менен бир нече убакыттан бери кызматташып келебиз.

Сурамжылоонун ката кетип калуу ыктымалдуулугу 2,8% түзөт. Сурамжылоого чакырылгандар менен ага жооп бергендердин катышы 47-48% тегерегинде. Телефон аркылуу суроолорго жооп бергендердин көрсөткүчү абдан жогору.

Биз коронавирус маселесинен улам телефон аркылуу сурамжылоо өткөрдүк. Бирок ушул жылдын аягында абал жакшырса, эл менен көзмө көз сүйлөшүүгө мүмкүнчүлүк түзүлөт деп үмүттөнөбүз.

Бул сурамжылоолор кайсы бир мөөнөт ичиндеги элдин маанайын көрсөтүп турат. Соңку изилдөө 21-февралдан 5-мартка чейин өткөрүлдү.

Бирок сиздер билгендей, Кыргызстанда кырдаал өзгөрүп турат. Октябрь айында болгон окуяларды эске алганда, жагдай өзгөрүшү мүмкүн.

Бишкек, Ош сыяктуу айрым шаарларда жаңы партиялар жергиликтүү шайлоолорго катышып жатат. Андыктан жекшемби күнү жергиликтүү шайлоолор эмнени көрсөтөрүн так билбейбиз. Өзгөчө референдум маселесинде элдин катышы кандай болору да так эмес.