Экономика

Нарын шаарында Кыргыз-швейцар бийик тоолуу медицина жана изилдөө симпозиуму 22-сентябрда аяктады. Төрт күндүк иш-чара 18-сентябрда башталган. Ага Европанын 17 өлкөсүнөн келген 40тан ашык окумуштуу-дарыгер теңиртоолук медиктер менен тажрыйбасын бөлүштү.

"Туура тамактанууга көңүл бургула"

Швейцариялык илимпоздор Ат-Башынын Ак-Сай өрөөнүндө жашаган малчылардын саламаттыгына 10 жыл бою көз салышкан. Бул аралыкта алар деңиз деңгээлинен 3000 метр бийиктикте күн кечирген адамдар жүрөк кан тамыр ооруларына кабылып, кан басымы жогору болорун байкашкан.

Эл аралык симпозиумда чет өлкөлүк дарыгерлер тоолуу аймакта жашаган калкка мүнөздүү ооруларды аныктоо, аларды алдын алуу жана дарылоонун ыкмалары тууралуу илимий баяндамаларын жасашты.

Швейцариянын Цюрих университетинин профессору Сильвия Ульрих бийик тоолуу аймакта жашаган адамдардын дени чың болушу үчүн туура тамактанууну сунуштайт. Ошондой эле, алар көп кыймыл аракетте да болушу керек.

"Тоолуктарга "тамеки чекпегиле" деп айтат элем. Анткени аба суюк болгондуктан тамеки өпкөнү жабыркатат. Андан көрө алар күнүгө эртең менен көнүгүүлөрдү жасап турса шайдоот болушат. Туура тамактанууга да көңүл буруу керек. Бул эң маанилүү жагдай. Тоодо жашагандар этти көп жешет экен. Жашылча-жемиштерди да аралаштырыш зарыл".

Окумуштуулар бийик тоолуу шартта жашаган адамдар медициналык жардамга муктаж экенин белгилешет. Кесипкөй адистердин жетишсиздиги да курч маселеге айланган. Мунун айынан тоолуктардын арасында жүрөк, өпкө ооруларынын оор формасына чалдыккандар арбын.

Швейцариялык дарыгерлер тоолуу аймактын жашоочулары тамекини көп чегерин белгилешет.

Цюрих университетинин аспиранты Мерет Бауер кыргызстандыктардын көбүнүн өпкөсү жакшы эместигине күбө болгон. Ал муну чылым чегүүнүн кесепети катары сыпаттады.

"Кыргызстанда тамеки чеккендер аябай көп экенин байкадым. Биз бул жаатта да өзүнчө иликтөө жасаганбыз. Азырынча анын жыйынтыгы чыга элек. Ошондуктан мен Кыргызстандагы элдин мынча пайызы чылым чегет деп так айта албайм. Бирок ошентсе да элди тамекиден оолак болууга чакырат элем. Ошондой эле, отко жагылган тезек, көмүрдүн ышы да өпкөгө зыян. Колдон келсе алардан да алыс болсок, ден соолукка эле жакшы", - деди ал.

Тамеки тартуу өпкө шишигине, жүрөк-кан тамыр ооруларына алып келет. Дал ушул илдеттен каза болгондор көп катталат.

Саламаттык сактоо жана социалдык өнүктүрүү министрлигинин маалыматына ылайык, жугуштуу эмес оорулар, чылым тартуу, туура эмес азыктануудан улам калктын 30% жаш кезинде көз жумат.

Кыргызстанда курагы 18 жаштан жогорку калктын 25% ашыгы тамеки чегет. Чылым тарткандардын көбү эркектер.

Тоо медицинасы колдоого муктаж

Швейцариялык окумуштуу-дарыгерлердин иликтөөсүнүн жыйынтыгы ушул жылдын этегинде чыгат жана анын негизинде Саламаттык сактоо жана социалдык өнүктүрүү министрлигине сунуштар берилмекчи.

Ат-Башы аймактык ооруканасынын дарыгери Нурдин Алиев швейцариялык илимпоздордон тажрыйба алуу зарылчылыгына токтолду.

"Дарылоонун ыкмаларын айтышты. Пайдалуу маалыматтарды уктук. Эми үйрөнгөнүбүздү ишибизде сөзсүз колдонобуз. Ал медициналык тейлөөнүн сапатын жакшыртат деп ишенем. Бул иш-чарага Нарын облусунун беш районунан дарыгерлер келишкен. Медиктер көп окуп, медицина тармагындагы жаңылыктардан кабардар болуп, жаңы нерселерди үйрөнүп турушу керек деп эсептейм", -деди Алиев.

Чет өлкөлүк окумуштууларды Кыргызстанга өлкөнүн башкы өпкө дарыгери Талант Сооронбаев чакырган. Ал бийик тоолуу аймакта жашаган калктын саламаттыгына 2001-жылдан бери көз салып, зарыл болгон учурда жардам берип жүргөнүн айтат. Мындай демилге белгилүү дарыгер, маркум Мирсаид Миррахимовдун көзү тирүү кезинде көтөрүлгөн экен.

"Агайым көзү тирүү кезинде "Ак-Сайдагы жана Алайдагы адамдардан кабар алып тур" деп мага тапшырма берген. Ошондон бери 20 жыл болду. Жыл сайын жай айында барып турам. 2011-жылы биздин катарыбызга швейцариялык дарыгерлер кошулду. Алардан тажрыйба алдык. Анткени алар тоо медицинасы тармагында иштеген адистер. Бул иш дагы уланат. Токтобойт. Анткени аймактардагы медициналык тейлөөнүн сапатын жакшыртуу керек".

Эми бул долбоордун алкагында Ат-Башы районундагы Ак-Сай өрөөнүнө медициналык илимий-изилдөө базасы уюштурулат. Окумуштуулар ага кеминде 80 миң доллар кетерин эсептешкен. Долбоор 2022-жылы ишке ашары күтүлүүдө.

2019-жылы ошол кездеги президент Сооронбай Жээнбеков Швейцарияга болгон иш сапарынында эки өлкө ортосунда тоо медициналык илимий борбор ачуу тууралуу меморандумга кол койгон.

Дагы караңыз

Желип жүгүргөн жүрөккө пайда

Маалыматка ылайык, аталган медициналык борбор эки багытта иш алып барат. Биринчиси, тоолуу аймактарда жашаган калктын ден соолугуна кам көрүү, климаттык шартка байланыштуу ооруларды алдын алуу болсо, экинчиси, жергиликтүү тургундарды жаңы ыкмалар менен арзан дарылоо болуп саналат.

Ат-Башынын Ак-Сай өрөөнүндө туруктуу жашаган 109 кожолук бар. Жай айларында өрөөндүн жашоочуларынын саны 5000ге чамалайт. Алардын көбү мал багууга келген Ат-Башы районунун тургундары.

Ак-Сайда фельдшердик жана акушердик пункт бар. ФАПта бир фельдшер жана бир медайым иштейт

Нью-Йорктун соту "Центерранын" Кыргызстанга санкция салуу доосун четке кагып, бирок жабдуучулардын товарларын кайтаруу же толук төлөп берүү өтүнүчүн канааттандырды. Ал эми кыргыз өкмөтү жабдуучулар менен келишимдер аткарылып жатканын айтып, аны негизсиз доомат катары кабыл алды.

Учурда "Кумтөр Голд" ишканасын чийки зат жана запастык бөлүктөр менен камсыздоодо маселе жок экени жана мурдагы менежмент менен байланыштагы жабдуучу компаниялардын тымызын аракеттери өндүрүштү үзгүлтүккө учурата албастыгы белгиленди.

“Центерра Голддун” дооматы

Нью-Йорктогу банкроттуулук боюнча сот “Центерра Голддун” адвокаттарынын Кыргызстанга күнүнө 1 млн. долларга санкция салуу доосун четке кагып, бирок анын "Кумтөр Голд Компаниге" тышкы башкаруу киргизилгенге чейин жеткирилген товарларды жабдуучуларга кайтарып, толугу менен төлөө өтүнүчүн канааттандырды. Анда Caterpillar компаниясынын ири самосвалдарынын запастык бөлүктөрү тууралуу сөз болгон. Бирок ал товарлардын так баасы доо арызда көрсөтүлгөн эмес.

"Кумтөрдү" мамлекетке кайтаруу демилгесин көтөрүп жүргөн жарандык активист Наристе Калчаев муну "Центерранын" мурунку милдеттемесин кыргыз тарапка оодаруу аракети катары баалады.

"Кумтөр Голд" ишканасына убактылуу тышкы башкаруу киргизилгенге чейин Caterpillar компаниясынан буюртма берилип калган запастык бөлүктөрдү кайра артка кайтарууну талап кылып жатышат. "Центерра Голд" анын акчасын бербейбиз деген мааниде доо берип жатат. Анын акчасы негизинен ар бир квартал сайын бөлүп төлөнүп келген. Тетиктерге кетчү чыгымдар мына ошондой жол менен эсептелип турганы бизге белгилүү. Азыр эми башкарууну кыргыз тарап өзүнө алган соң "Центерра Голд" жоопкерчиликти албайбыз деп жатат. Бул күтүлгөн эле нерсе. Бирок анын финансылык милдеттемеден баш тартканы кийин соттук териштирүүдөн анын өзүнө каршы колдонулушу мүмкүн. Анткени ага "өз учурунда милдеттемелерин аткарбай койгон" деген дооматтар да коюлат. Азыр бул компания ушунтип айла-амал издеп жаткан учуру".

"Өндүрүштүн абалы кандай?"

Анткен менен талдоочулар арасында кыргыз өкмөтү тышкы башкаруу киргизилген "Кумтөр Голд Компани" ишканасынын ишмердиги тууралуу маалыматтарды ачык-айкын жарыялабай, күдүк ойлорго түртүп жатканы сөз болууда.

Компанияны чийки зат жана запастык бөлүктөр, техникалык каражаттар менен камсыздоонун абалы, жабдуучулар менен жаңы түзүлүп жаткан келишимдер, алтын өндүрүүнүн анык көлөмү жана анын экспорту тууралуу отчеттор жарыяланбай жатканы белгиленди.

Жергиликтүү аналитик Айданбек Акматов соңку жагдай өндүрүштү чийки зат жана запастык бөлүктөр менен камсыздоого терс таасирин тийгизет деген пикирде.

"Булар "Кумтөрдүн" түбүнө жете турган болуп калды. Мындай көрүнүш кадимки көз боёмочулукка окшошуп турат. Бул жерде мурда алынган запастык бөлүктөрдү кабыл албай, мурдагылар алган деген негизде жоопкерчиликти албай, алардын акчасын кайтарып бербей жаткан болушу мүмкүн. Ошондуктан мына ошондой доо арыз берилди. Сот башынан сылап туруп, жаакка чапкан сыяктуу чечим чыгарып коюптур. Менин байкашымча, бул маселе абдан татаалдашып бара жатат. Акылбек Жапаров "жаңы жабдуучуларды издеп жатабыз" дегени менен бул иштер алда качан иштелип чыгып, жолго коюлушу керек эле. Эми мындан ары кандай болорун билбейм. Анан дагы ишкананын ишмердиги тууралуу ачык-айкын маалыматтар жок. Өндүрүштүн абалынан, андагы жумушчулардын эмгек шарттарынан кабар алганы барган профсоюздун жетекчисин киргизбей койгону айтылды. Бул эмне деген өзүм билемдик. Менимче, парламент анын ишмердиги боюнча толук жана ачык-айкын отчет талап кылышы керек".

"Өндүрүштү үзгүлтүккө учурата алышпайт"

Анткен менен өкмөт Нью-Йорктогу банкроттуулук сотунун “Центерра Голд” компаниясынын адвокаттарынын аталган өтүнүчүн канааттандырган чечимин чоң маселе катары эсептебейт. Бул кадимки чарбалык мамиле экенин айткан Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары — экономика жана финансы министри Акылбек Жапаров мында өндүрүштү үзгүлтүккө учурата турган көйгөй жоктугун белгиледи:

"Сот чечиминде "жабдуучу компаниялардын акчасын төлөп тургула" деп айтып жатат. Биз аны эбактан бери эле төлөп келе жатабыз. Алар менен эч кандай чыр-чатагыбыз жок. Caterpillar компаниясы кендин өзүндө кампасын ачып, мына ошол жакта запастык бөлүктөрүн кармайт экен. Бир канча товарларын ошол жакта сактап, керек учурда сатууга берип келген. Бизге керек запастык бөлүктөр алынгандан кийин анын акчасы төлөнүп турган экен. Анан 20-30 млн. доллар турган запастык бөлүктөрдү алар алдын ала алып келип, кампасына киргизип коюшат экен. Келишим ошондой болуптур. Биз ал запастык бөлүктөрдү алган жокпуз. Анын бардыгы өзүнүн балансында турат. Керек болсо алабыз. Алганыбызды төлөйбүз. Анан бардыгынын акчасын бир учурда төлөп бергиле деген дооматты аткара албайбыз. Себеби, анын бардыгы бизге өткөн эмес. Биз аларга "келгиле, бизге жетишпеген запастык бөлүктөрдү бергиле, болбосо, башка компаниялар менен келишим түзөбүз" деп кат жибергенбиз. Айрым жабдуучу компаниялар мурдагы менежмент менен кандайдыр бир байланышы болушу мүмкүн деген биздин шегибиз бар. Алар боюнча укук коргоо органдары иштеп жатышат. Азыр бизде башка муктаждыктар боюнча эки айдан алты айга чейин жете турган запастар бар. Айрым жабдуучулардын келишимдери бүтсө, кээ бирлери менен жаңыдан келишимдер түзүлүүдө. Бул эми жумушчу жараян",-деди Жапаров.

Дагы караңыз

"Кумтөр иши": Экс-президент экинчи жолу суракка барды

Алтын өндүрүүнүн көрсөткүчү

Тышкы башкаруу киргизилген "Кумтөр Голд Компани" быйыл жыл аягына чейин 14,5-15 тонна алтын өндүрүүнү мерчемдегени сайтына жарыяланган. 2020-жылы 17,3 тоннага чукул алтын казылып, экспорттолгон. Ал эми 2019-жылы кендеги алтын өндүрүүнүн көлөмү 18,6 тоннаны түзгөн.

Бул жерде 2021-жылы алтын өндүрүүнүн көлөмү кескин аз көрсөтүлүп жатканы - май айында тышкы башкаруу киргизилгенден кийинки мезгилден баштап гана эсептелгени менен түшүндүрүлгөн. Анткени кыргыз бийлиги "Центерра Голд" каржылык жана өндүрүштүк документтердин бардыгын өлкөдөн алып чыгып кеткендиктен 2021-жылдын башынан баштап май айына чейинки отчеттор белгисиз экени, анын бардыгы эми эки тараптуу сүйлөшүүлөрдө же соттук териштирүү учурунда аныктала турганын белгилеп келет.

Дагы караңыз

Алтын соодасына чектөө: өкмөт издеген жол

Министрлер кабинетинин төрагасынын орун басары Акылбек Жапаровдун айтымында, быйылкы өткөн 4 айда 4,1 тонна алтын өндүрүлгөн.

"Мына ошол өндүрүлгөн 4 тоннадан ашуун алтын азыр Кыргызстанда. 61-62 млн. доллардан ашуун таза киреше болду деп ойлоп жатабыз. "Кыргыз Голд" компаниясынын акчасы Кыргызстандын банктарындагы эсептеринде эле сакталып турат. Анын акчасын өкмөт же башка тараптар алып алган жери жок. Мурдагы тартипте эле иштеп жатабыз. Болгону бир чоң айырмачылык - мурда бул жакта өндүрүлгөн алтындын бардыгы сыртка чыгарылып кетип турса, азыр бул жактан сатылат. Мурда компаниянын акчасы чет элдик банктарда сакталса, азыр биздин Кыргызстандын банктарында. Ал эми өндүрүштүк жараян өз орду менен кетип бара жатат. Дүрбөлөң салууга эч кандай негиз жок",-деди Акылбек Жапаров.

Кыргыз тарап быйыл жыл соңуна чейин өз пайдасына "Кумтөрдүн" тарыхында биринчи жолу 60 млн. доллардын тегерегинде таза киреше табууну мерчемдеп жатканы айтылды.

Кыргыз бийлиги мамлекеттик комиссиянын тыянагынын негизинде канадалык тарапка 4,2 миллиард доллардай доо койгон. Андан соң быйыл 17-майда "Кумтөр Голд" компаниясына убактылуу тыштан башкаруу киргизген. "Центерра" буга макул болбой, дооматтарды четке кагып, Стокгольмдогу Эл аралык арбитражга жана Нью-Йорктогу банкроттуулук боюнча сотко кайрылган.