Иликтөө бейөкмөт уюмдар тарабынан Ош, Талас, Жалалабад облустарында жана Бишкек шаарында өткөн жылдын ноябрынан быйылкы сентябрга чейин жүргүзүлгөн. Жергиликтүү беш бейөкмөт уюм тарабынан жүргүзүлгөн иликтөөлөргө караганда, аталган аймактарда сот мекемелеринин материалдык техникалык базасы начар, сот отурумдары мыйзам деңгээлинде өтпөйт, соттолгон адамдардын жашоо шарты талапка жооп бербейт, айыптоочу жана жактоочу тараптар теңата иш алып барышпайт, териштирүүлөрдүн акыйкаттык принциптери бардык учурда эле аткарылбайт.
Иликтөө жүргүзгөн жергиликтүү беш бейөкмөт уюмдун бири, «Соломондун нуру» коомдук фондунун төрагасы Садык Махмудовдун тегерек үстөлдө билдиргенине караганда:
- Биз Ош облусундагы соттордун иштөө шарттарын иликтөөдө биринчи кезекте төмөнкүдөй проблемаларга кабылдык: жабдуулар, сот ишмердүүлүгүнө керектүү кагаз өңдүү арзыбаган зарыл буюмдар жетишпейт. Бул ириде сотко кайрылган адамдын укугун бузат. Себеби, эгер тиешелүү адам өкүм же чечим боюнча сот актысын өз учурунда ала албаса, андан ары ал өз учурунда даттана албай калат. Убаракерчилик пайда болот, анан тиешелүү адамдын укугу бузулат.
«Психикалык ден соолук жана коом» атуу уюмдун жетекчиси Бермет Толубаеванын айтымында, сот ишмердүүлүгүндө соттордун, адвокаттардын жана айыптоочу тараптын тең салмактуулугу мыйзам аркылуу бекемделгени менен, иш жүзүндө принциптер сакталбайт:
- Бизде Жогорку Соттун сот өкүмү тууралуу токтому бар. Анда өкүм отурумдагы соттук териштирүүлөрдө далилденгендердин негизинде гана чыгаары айтылган. Ага карабастан, сотто өкүм чыгарууда бул принцип бузулат.
Фридом Хаус уюмунун Кыргызстанда иштеп жаткан «Адам укугу боюнча демилгечилерди колдоо» долбоорунун кызматкерлери иликтөөнү кесипкөй адистер жүргүзгөнүн айтышат.
Бирок, бул иликтөөнү юстиция министрлигинин алдындагы сот департаментинин төрагасы Марат Бакиев тегерек үстөлдүн жүрүшүндө кескин сынга алды. Анын пикирине караганда, иликтөө плансыз даярдалган жана усул жетишсиз, талдоо начар, тыянак ынандырбайт. Мындай иликтөө сот систесмасын өркүндөтүүгө өз салымын кошо албайт:
- Соттордун, аппаратта иштегендердин айлыгы канча? Аны иликтөөнүн зарылдыгы жок болчу. Бизге келсе иликтөөсүз эле бермекпиз. Биз баарын билебиз. Кеп анда эмес болуп атат. Кеп материалдык аз каражат жумшоо менен чоң реформаны жүргүзүүдө болуп атат. Эгер ушундай сунуш беришсе мен бул биздин мырзаларга кол чабат элем, - дейт Марат Бакиев.
Ал эми «Адам укугу боюнча демилгечилерди колдоо» долбоорунун жетекчиси Стюарт Кан Фридом Хаус Кыргызстандагы сот системасын сынга алуу эмес, көмөк көрсөтүү максатын көздөөрүн Бакиевдин сын-пикирине берген жообунда билдирди:
- Биринчи кадам дайыма оор болот. Биздин юристтер ушул ишти аткарышууда. Алар бул кадамды сот органдарынын ишин келечекте жакшыртууга жардамдашуу максаты менен жасап жатышат.
Стюарт Кандын айтымында, мониторинг жүргүзүүнүн усулун Адам укугу боюнча Хелсинки мектеби даярдаган жана иликтөө аныктаган өксүктөр ошол эле региондорго эмес, жалпы сот тармагына мүнөздүү көрүнүш. Президент Аскар Акаевдин сөзүнө шилтеме берген Стюарт Кандын пикирине караганда, эгер азыр калктын 80 пайызы сотко ишеним көрсөтпөсө, келечекте ишеним көрсөтпөгөндөрдүн эсеби 20 пайызга чейин төмөндөшү ыктымал. Бул өз ара көмөктөшүү жолу менен ишке ашышы керек дейт Фрмдом Хаус уюмунун өкүлү.
Иликтөө жүргүзгөн жергиликтүү беш бейөкмөт уюмдун бири, «Соломондун нуру» коомдук фондунун төрагасы Садык Махмудовдун тегерек үстөлдө билдиргенине караганда:
- Биз Ош облусундагы соттордун иштөө шарттарын иликтөөдө биринчи кезекте төмөнкүдөй проблемаларга кабылдык: жабдуулар, сот ишмердүүлүгүнө керектүү кагаз өңдүү арзыбаган зарыл буюмдар жетишпейт. Бул ириде сотко кайрылган адамдын укугун бузат. Себеби, эгер тиешелүү адам өкүм же чечим боюнча сот актысын өз учурунда ала албаса, андан ары ал өз учурунда даттана албай калат. Убаракерчилик пайда болот, анан тиешелүү адамдын укугу бузулат.
«Психикалык ден соолук жана коом» атуу уюмдун жетекчиси Бермет Толубаеванын айтымында, сот ишмердүүлүгүндө соттордун, адвокаттардын жана айыптоочу тараптын тең салмактуулугу мыйзам аркылуу бекемделгени менен, иш жүзүндө принциптер сакталбайт:
- Бизде Жогорку Соттун сот өкүмү тууралуу токтому бар. Анда өкүм отурумдагы соттук териштирүүлөрдө далилденгендердин негизинде гана чыгаары айтылган. Ага карабастан, сотто өкүм чыгарууда бул принцип бузулат.
Фридом Хаус уюмунун Кыргызстанда иштеп жаткан «Адам укугу боюнча демилгечилерди колдоо» долбоорунун кызматкерлери иликтөөнү кесипкөй адистер жүргүзгөнүн айтышат.
Бирок, бул иликтөөнү юстиция министрлигинин алдындагы сот департаментинин төрагасы Марат Бакиев тегерек үстөлдүн жүрүшүндө кескин сынга алды. Анын пикирине караганда, иликтөө плансыз даярдалган жана усул жетишсиз, талдоо начар, тыянак ынандырбайт. Мындай иликтөө сот систесмасын өркүндөтүүгө өз салымын кошо албайт:
- Соттордун, аппаратта иштегендердин айлыгы канча? Аны иликтөөнүн зарылдыгы жок болчу. Бизге келсе иликтөөсүз эле бермекпиз. Биз баарын билебиз. Кеп анда эмес болуп атат. Кеп материалдык аз каражат жумшоо менен чоң реформаны жүргүзүүдө болуп атат. Эгер ушундай сунуш беришсе мен бул биздин мырзаларга кол чабат элем, - дейт Марат Бакиев.
Ал эми «Адам укугу боюнча демилгечилерди колдоо» долбоорунун жетекчиси Стюарт Кан Фридом Хаус Кыргызстандагы сот системасын сынга алуу эмес, көмөк көрсөтүү максатын көздөөрүн Бакиевдин сын-пикирине берген жообунда билдирди:
- Биринчи кадам дайыма оор болот. Биздин юристтер ушул ишти аткарышууда. Алар бул кадамды сот органдарынын ишин келечекте жакшыртууга жардамдашуу максаты менен жасап жатышат.
Стюарт Кандын айтымында, мониторинг жүргүзүүнүн усулун Адам укугу боюнча Хелсинки мектеби даярдаган жана иликтөө аныктаган өксүктөр ошол эле региондорго эмес, жалпы сот тармагына мүнөздүү көрүнүш. Президент Аскар Акаевдин сөзүнө шилтеме берген Стюарт Кандын пикирине караганда, эгер азыр калктын 80 пайызы сотко ишеним көрсөтпөсө, келечекте ишеним көрсөтпөгөндөрдүн эсеби 20 пайызга чейин төмөндөшү ыктымал. Бул өз ара көмөктөшүү жолу менен ишке ашышы керек дейт Фрмдом Хаус уюмунун өкүлү.
