“Азаттык”: Бишкекте өткөн “Борбор Азияда аз улуттардын укуктарын колдоо” деп аталган эл аралык конференциясында региондун элдери бирикпесе, кайсы бир күчтөрдүн аракети менен чачылып кетет дегендей айттыңыз. Кандай аргументтерге таянып, ушундай тыянакка келдиңиз?
Мурат Ауэзов: Эгер биз өзүбүздүн эркиндигибизди, эгемендигибизди баалай билсек, анда бир жагдайды жакшы түшүнүшүбүз керек. Азыр башыбызды кошуп, ынтымакка келбесек, анда болочокто биримдигибизди сактай албайбыз. Буга мисал келтирейин: кезинде Борбор Азиянын тегерегинде чоң оюндар болгон. Анын натыйжасын жакшы билебиз. Биздин боордош элдерибиз бөлүнүп чачылып, Орусиянын курамында болду. Азыр кайра чоң оюн башталып жатат. Кытайы бар, ошол эле Орусия, АКШ, дагы башка күчтөр бар. Биздин ынтымактуу болуубузга каршы, бөлүнсө деген ниеттери бар. Мисалы, казак-кыргыз эзелтен бирге болгон, биздин азаматтар илгертен бирге бололу деген ураандарды таштаган.
Казактын Кенен Азербаев деген чоң акыны болгон. Ал кишинин быйыл 100 жылдыгы болду. Кененди 15 жашында эң биринчи кыргыз боордошторубуз акын иретинде моюндаган. Ачарчылык жылдары кеминде казактын жарымы чачылып кеткен, ошондо Кенен Азербаев беш жыл кыргыздын арасында жанын сактап чыккан. Быйыл 100 жылдыгына бир дагы кыргыз келген жок, биздикилер чакырбадыбы, же чакырган адамдары келбедиби, эми маселе анда эмес, кеп - биз ыдырап, бири-бирибизден алыстап баратабыз. Ушундай эле жагдай казак-өзбектин, кыргыз-өзбектин арасында болуп жатат.
Менин кесибим - кытай таануучу. Кытай, мисалы, суу маселесин кандай өз пайдасына чечти? Кызыл-Суу дайрасы Кыргызстандан Кытайга, Кашкар жагына агат. Совет кезинде биз Кызыл-Сууну бербей келгенбиз. Азыр биз бөлүндүк эле, аны Кытай дароо пайдаланып алды. Мисалы, Кыргызстандан Казакстанга, Өзбекстанга аккан сууга кыргыздар акча алат. А бирок Кызыл-Суу үчүн кыргыздар Кытайдан бир да тыйын албайт. Демек, баарыбыздын чоң максатыбыз - ортодо ынтымак болушу керек. Тарыхый тажрыйбабыз бар. Мисалы, Жибек Жолу. Биздин мурасыбыздын баары эле жалпы го - Жусуп Баласагын, Аль-Фараби, Ахмед Яссави, Махмуд Кашгари, дагы-дагы...
Мына азыр ар бири – өзбеги, кыргызы, казагы өзүнүн улуттук тарыхын жаза баштады. Тарыхтарбыз бири-бири менен согуша баштады. Ал согуштан калк аралык согушка бир эле кадам. Президент Роза Отунбаева менен кездешкенде, ал өтө билимдүү адам, биз ушул маселени да козгодук. Биз Центрально-Азиатская самоидентификация, мындайча айтканда, өзүбүздү Орто Азиялыкпыз деп сезишибиз керек. Ушунун аркасында көптөгөн маселелер чечилет. Албетте, бул өтө кыйын. “Жибек Жолундагы сукбаттар” деген уюм түздүк, билимдүү саналуу азаматтар кирип, Казакстанда, Ак-Сууда, Таразда, Капчыгайда, Ысык-Көлдө жолугушуулар өткөрдүк. Быйыл августта Казакстандан 15, Кыргызстандан 15 өкүл кездешебиз, ал жерде өзүнүн калкынын жагдайын жакшы түшүнгөн, айтып бере турган адамдар болушу керек. Биз анда казак-кыргыз эмне болуп жатат, болочогубуз эмне болот деген суроого жооп издейбиз. Бул биринчи кадам. Эмки жылы өзбек, тажик, түркмөн туугандарыбыз бар, алар менен ушундай форматтагы жолугушууларды өткөрөбүз.
Назарбаев менен Каримов атаандашпай, алакалаш болушпайбы
“Азаттык”: Үлкөн державалар, үлкөн күчтөр Орто Азияны бөлүп жатат дедиңиз. Сиз абдан тажрыйбалуу дипломатсыз, ошол жагдайды Назарбаев, Отунбаева, Каримов билеби? Эмне дегенде ушул акыбалдан чыгуу үчүн биринчи кезекте саясий эрк керек го?
Ауэзов: Каримов менен Назарбаевдин арасында али советтен бери келаткан жарышуу бар, кезинде Коноев мыктыбы, Рашидов мыктыбы деген атаандаштык болгон. Ушул оюн дагы эле уланууда. Тарыхый жагдайда улут көсөмдөрү өтө бийик болушу керек. Өз ара жарышуунун кажети жок, азыр казактын канча майы, газы Кытайга кетип атат, ким сатып атат, кимдин пайдасына, кандай жумушчулар кайдан келет деген суроолорго жооп издешибиз керек. Эл, коом айкын билүүгө тийиш. Нурсултан Назарбаев мыкты азамат, бирок Кытайга келгенде чоң ката кетирип жатат. Соңку жылдары Кытайдан карызга миллиарддап акча алды, Кытайдын ою такыр башка, аны менен ойноого болбойт. Алар ар бир кадамын терең ойлоп туруп, анан барат, ансыз бир дагы юань чыгарбайт. Мени дагы таң калтырганы: эң билимдүү саналган Акаев президент кезинде китепке Кытайды мактап, көкөлөтүп жазганы. Кантип ал киши жагдайды жакшы билбейт деп таң калгам.
“Азаттык: Кезинде Мухтар Ауэзов, Чыңгыз Айтматов сыңары үлкөн инсандар азыр сиз айтып аткан идеяны сүрөп, кыргыз-казактын арасын ого бетер жакындатуу аракетин көрүшкөн. Эми кандай болду? Бул турган Таласка барып калганда Казак чек арасынан кыргыздар ыйлап өтүшөт. Москвада окуганда казак достор менен бир туугандай каралашып, бир үзүм нанды бөлүп жешчү элек. Анан эмнеге бир паста эле эки боордош элди чек ара бөлүп таштады? Эмне үчүн бажыканада бири-бирин кордойт, эмне үчүн бири-бирине малай деп анекдот чыгарат?
Ауэзов: Мындай нерсе тарыхта болот. Бул элдин адашуусу. Адашкандын артында аны уюштуруп, колтукка суу бүркүп аткан сырткы күчтөр бар. Ошондуктан, биз азыр бул суроого ачык жооп издешибиз керек. Сен өзүңдү билсең, өзүңдүн арман-кыялыңды аңдасаң, болочокто элдин байланышын билсең, ошондо бул суроого оң жооп таба аласың. Бул заман азыр тез өзгөрүштөрдү алып келет, ошондуктан, биз аны көп созбой, тезирээк иш-чараларды жүргүзсөк, натыйжага тез жетебиз. Тарыхый жагдайдын өзү жаңы күчтөрдүн сахнага чыгуусун талап кылып атат.
“Азаттык”: Европада бир кездери өз ара кырды бычак болгон элдер ортосунда азыр чек ара ачык, ээн-эркин кирип чыгышат, ойношот, эс алышат. Ошол эле кезде тили бир, дили бир, дини бир казак-кыргыз -өзбек чек арасын чычкан мурду жөргөлөгүс бекитилген. Бул абал канчага чейин созулат?
Ауэзов: Жакын арада бул тегеректе Евросоюз сыяктуу ачык чек аралар боло койбойт. Ага көптөгөн себептер бар. Бирок биз биринчи кезекте ниетибизди оңдошубуз керек, түшүнүктөрүбүздү аныктап алуубуз керек. Казак, кыргыз, өзбек, тажик, түркмөндөрдүн жакшы азаматтары ачуу чындыктан коркпой, акыйкатты айтышы кажет. Ооба, чек арадагы абалды көрүп, менин жаным ачыйт, катуу кысылам. Сиздерде болгон соңку окуялардан кийин биздин чек арачылар боордошторубузга намысына тийбегендей назик мамиле жасашы керек эле, андай болбоду. Бул да биз үчүн сабак, мындай кайталанбасын деп гана айтам.
Мурат Ауэзов: Эгер биз өзүбүздүн эркиндигибизди, эгемендигибизди баалай билсек, анда бир жагдайды жакшы түшүнүшүбүз керек. Азыр башыбызды кошуп, ынтымакка келбесек, анда болочокто биримдигибизди сактай албайбыз. Буга мисал келтирейин: кезинде Борбор Азиянын тегерегинде чоң оюндар болгон. Анын натыйжасын жакшы билебиз. Биздин боордош элдерибиз бөлүнүп чачылып, Орусиянын курамында болду. Азыр кайра чоң оюн башталып жатат. Кытайы бар, ошол эле Орусия, АКШ, дагы башка күчтөр бар. Биздин ынтымактуу болуубузга каршы, бөлүнсө деген ниеттери бар. Мисалы, казак-кыргыз эзелтен бирге болгон, биздин азаматтар илгертен бирге бололу деген ураандарды таштаган.
Казактын Кенен Азербаев деген чоң акыны болгон. Ал кишинин быйыл 100 жылдыгы болду. Кененди 15 жашында эң биринчи кыргыз боордошторубуз акын иретинде моюндаган. Ачарчылык жылдары кеминде казактын жарымы чачылып кеткен, ошондо Кенен Азербаев беш жыл кыргыздын арасында жанын сактап чыккан. Быйыл 100 жылдыгына бир дагы кыргыз келген жок, биздикилер чакырбадыбы, же чакырган адамдары келбедиби, эми маселе анда эмес, кеп - биз ыдырап, бири-бирибизден алыстап баратабыз. Ушундай эле жагдай казак-өзбектин, кыргыз-өзбектин арасында болуп жатат.
Менин кесибим - кытай таануучу. Кытай, мисалы, суу маселесин кандай өз пайдасына чечти? Кызыл-Суу дайрасы Кыргызстандан Кытайга, Кашкар жагына агат. Совет кезинде биз Кызыл-Сууну бербей келгенбиз. Азыр биз бөлүндүк эле, аны Кытай дароо пайдаланып алды. Мисалы, Кыргызстандан Казакстанга, Өзбекстанга аккан сууга кыргыздар акча алат. А бирок Кызыл-Суу үчүн кыргыздар Кытайдан бир да тыйын албайт. Демек, баарыбыздын чоң максатыбыз - ортодо ынтымак болушу керек. Тарыхый тажрыйбабыз бар. Мисалы, Жибек Жолу. Биздин мурасыбыздын баары эле жалпы го - Жусуп Баласагын, Аль-Фараби, Ахмед Яссави, Махмуд Кашгари, дагы-дагы...
Мына азыр ар бири – өзбеги, кыргызы, казагы өзүнүн улуттук тарыхын жаза баштады. Тарыхтарбыз бири-бири менен согуша баштады. Ал согуштан калк аралык согушка бир эле кадам. Президент Роза Отунбаева менен кездешкенде, ал өтө билимдүү адам, биз ушул маселени да козгодук. Биз Центрально-Азиатская самоидентификация, мындайча айтканда, өзүбүздү Орто Азиялыкпыз деп сезишибиз керек. Ушунун аркасында көптөгөн маселелер чечилет. Албетте, бул өтө кыйын. “Жибек Жолундагы сукбаттар” деген уюм түздүк, билимдүү саналуу азаматтар кирип, Казакстанда, Ак-Сууда, Таразда, Капчыгайда, Ысык-Көлдө жолугушуулар өткөрдүк. Быйыл августта Казакстандан 15, Кыргызстандан 15 өкүл кездешебиз, ал жерде өзүнүн калкынын жагдайын жакшы түшүнгөн, айтып бере турган адамдар болушу керек. Биз анда казак-кыргыз эмне болуп жатат, болочогубуз эмне болот деген суроого жооп издейбиз. Бул биринчи кадам. Эмки жылы өзбек, тажик, түркмөн туугандарыбыз бар, алар менен ушундай форматтагы жолугушууларды өткөрөбүз.
Назарбаев менен Каримов атаандашпай, алакалаш болушпайбы
“Азаттык”: Үлкөн державалар, үлкөн күчтөр Орто Азияны бөлүп жатат дедиңиз. Сиз абдан тажрыйбалуу дипломатсыз, ошол жагдайды Назарбаев, Отунбаева, Каримов билеби? Эмне дегенде ушул акыбалдан чыгуу үчүн биринчи кезекте саясий эрк керек го?
Ауэзов: Каримов менен Назарбаевдин арасында али советтен бери келаткан жарышуу бар, кезинде Коноев мыктыбы, Рашидов мыктыбы деген атаандаштык болгон. Ушул оюн дагы эле уланууда. Тарыхый жагдайда улут көсөмдөрү өтө бийик болушу керек. Өз ара жарышуунун кажети жок, азыр казактын канча майы, газы Кытайга кетип атат, ким сатып атат, кимдин пайдасына, кандай жумушчулар кайдан келет деген суроолорго жооп издешибиз керек. Эл, коом айкын билүүгө тийиш. Нурсултан Назарбаев мыкты азамат, бирок Кытайга келгенде чоң ката кетирип жатат. Соңку жылдары Кытайдан карызга миллиарддап акча алды, Кытайдын ою такыр башка, аны менен ойноого болбойт. Алар ар бир кадамын терең ойлоп туруп, анан барат, ансыз бир дагы юань чыгарбайт. Мени дагы таң калтырганы: эң билимдүү саналган Акаев президент кезинде китепке Кытайды мактап, көкөлөтүп жазганы. Кантип ал киши жагдайды жакшы билбейт деп таң калгам.
“Азаттык: Кезинде Мухтар Ауэзов, Чыңгыз Айтматов сыңары үлкөн инсандар азыр сиз айтып аткан идеяны сүрөп, кыргыз-казактын арасын ого бетер жакындатуу аракетин көрүшкөн. Эми кандай болду? Бул турган Таласка барып калганда Казак чек арасынан кыргыздар ыйлап өтүшөт. Москвада окуганда казак достор менен бир туугандай каралашып, бир үзүм нанды бөлүп жешчү элек. Анан эмнеге бир паста эле эки боордош элди чек ара бөлүп таштады? Эмне үчүн бажыканада бири-бирин кордойт, эмне үчүн бири-бирине малай деп анекдот чыгарат?
Ауэзов: Мындай нерсе тарыхта болот. Бул элдин адашуусу. Адашкандын артында аны уюштуруп, колтукка суу бүркүп аткан сырткы күчтөр бар. Ошондуктан, биз азыр бул суроого ачык жооп издешибиз керек. Сен өзүңдү билсең, өзүңдүн арман-кыялыңды аңдасаң, болочокто элдин байланышын билсең, ошондо бул суроого оң жооп таба аласың. Бул заман азыр тез өзгөрүштөрдү алып келет, ошондуктан, биз аны көп созбой, тезирээк иш-чараларды жүргүзсөк, натыйжага тез жетебиз. Тарыхый жагдайдын өзү жаңы күчтөрдүн сахнага чыгуусун талап кылып атат.
“Азаттык”: Европада бир кездери өз ара кырды бычак болгон элдер ортосунда азыр чек ара ачык, ээн-эркин кирип чыгышат, ойношот, эс алышат. Ошол эле кезде тили бир, дили бир, дини бир казак-кыргыз -өзбек чек арасын чычкан мурду жөргөлөгүс бекитилген. Бул абал канчага чейин созулат?
Ауэзов: Жакын арада бул тегеректе Евросоюз сыяктуу ачык чек аралар боло койбойт. Ага көптөгөн себептер бар. Бирок биз биринчи кезекте ниетибизди оңдошубуз керек, түшүнүктөрүбүздү аныктап алуубуз керек. Казак, кыргыз, өзбек, тажик, түркмөндөрдүн жакшы азаматтары ачуу чындыктан коркпой, акыйкатты айтышы кажет. Ооба, чек арадагы абалды көрүп, менин жаным ачыйт, катуу кысылам. Сиздерде болгон соңку окуялардан кийин биздин чек арачылар боордошторубузга намысына тийбегендей назик мамиле жасашы керек эле, андай болбоду. Бул да биз үчүн сабак, мындай кайталанбасын деп гана айтам.
Кытай бийиктиктерди ээлеп келатат
“Азаттык”: Илгери Кыргызстан менен Кытай Үзөңгү-Куушту талашып жатканда Би-Би-Сиге интервью берген элеңиз, кабарчы сизден эми бул тоо-таш экен го, кыргыздар ушуну ызы-чуу кылбай эле берип койсо эмне болот сурады эле, сиз жоок, көчмөндөр үчүн алтын дагы, башка байлык маанилүү эмес, ар бир таш маанилүү деп айткан элеңиз...
Ауэзов: Ал эсимде, эми бул тарыхта белгилүү нерсе: гунндардын көсөмү Моде баскынчыларга баарын, сулуу кыздарынан бери тартуулап, бирок жерди бербей койгондо, жанындагы адамдар байлыгыңды, элиңди бердиң, эми купкургак жерди кыйбай отурасың дегенде, жок, жердин жүйөөсү башка деп, согушка чыккан экен. Гунндардын даңкы ошондон кийин көтөрүлдү. Демек, көсөм терең түшүнүктөрүн көрсөтө билди. Кытай менен чек арада кеп ташта эмес, алардын утуп алганы: совет мезгилинде господствующие высотки дешчү, алар бийиктикти ээледи. Кытай андай жерлерди казак жеринен, кыргыз жеринен, тажик жеринен алып койду. Алардын саясаты ошондой, биз аны айтсак ,чиновниктер моюндабайт.
“Азаттык”: Кыргыз-өзбек бир тууган улуттар арасында 20 жылдын арасында эки кандуу кагылыш чыкты. Ушул жагдайды сиз изилдеп көрдүңүзбү?
Ауэзов: Албетте изилдедим. Казак, кыргыз, тажик, өзбек, түркмөн азыр кургак отун, куураган бактай болуп калдык. Аны жакса, жалп этип күйүп кетебиз. Ошондуктан, биз өзүбүздү-өзүбүз тирилтүүбүз керек. Тамырыбыз, тарыхыбыз, рухубуз, өнөрүбүз бир экенин сезишибиз керек. Ошондо сырттан ким от салса да, сен жанып кетпейсиң. Ошондуктан, жанагы айткандай кездешүүлөрдү өткөрүүбүз зарыл. Иншалла, баштап жатабыз.
