Мандаттан ажыратууга фракция чечимине макул болбогон бир нече депутаттар буга чейин өз ордуларына кайра келишкени белгилүү. Жогорку Кеңешке жаңы келген депутаттар менен фракция лидерлери менен тирешүүлөр, соттошуулар эмне үчун токтобой жатат, ага эмне себеп болууда. “Арай көз чарай” талкуусуна мурдагы юстиция министри Марат Кайыпов, саясий илимдеринин кандидаты Расул Абазбеков катышты.
“Азаттык”: Депутаттыкка талапкер шайлоого чейин партия лидери менен жазуу, оозеки макулдашуулар, антташуулар аткарылбай калганда, ушундай чечимдерге негиз түзүлүп жаткандай. Депутаттар болсо укугум бузулду деп ыйлап жатат. Бизде мыйзамга караганда оозеки шерттешүүнүн күчү үстөмдүк кылып жаткан жокпу?
Марат Кайыпов: Болуп жаткан окуяларга бир нече көз караш менен баа берсек болот. Биринчиден, Кыргызстан мамлекет катары араң там-туң баскан баладай, мамлекеттик институттар эми араң иштей баштады.
Экинчиден, бир системаны эми араң баштап баратып, кайра парламенттик системага өтөбүз дедик. Азыр арабөк калган абалдабыз, аны президентибиз Алмазбек Шаршенович да өзү да айтпадыбы, бир бутубуз менен президенттик, экинчи бутубуз менен парламенттик мамлекетте турабыз деп.
Парламенттик системага өтөбүз дегенден бери көп башаламандыктар орун алды. 2010-жылы парламенттик шайлоодо көп мыйзам бузуулар болгон, “Бүтүн Кыргызстан” өтсө да өтпөй калбадыбы. Ал эми 2015-жылдагы парламенттик шайлоо таза болду, ким берген добушун алды, муну туура баалап коюшубуз керек.
Кыргызстанда парламенттик фракция деген түшүнүк мамлекеттик институт катары калыптанып калды. Бирок фракциянын мыйзамдуу, Конституцияда, Жогорку Кеңеш жөнүндөгү мыйзамдарда каралган ыйгарым укуктары ушул күнгө чейин так аныктала элек.
Борбордук шайлоо комиссиясы өз демилгеси менен бир дагы арызды карай албайт. Алар фракциядан келген чечимге таянып, эки депутатты мандатынан ажыратып коюшту. Менимче, фракциянын жетекчилерине мыйзам чегинде бийликти берип, ошол эле мезгилде депутаттык мандатты партиянын курултайында чечилиши керек деп бекитип коюшубуз керек. Ал эми шайлоо алдында жазып берген “эгер мен мынча добуш ала албасам депутаттыктан кетем” деген убадалар бир дагы мыйзамда жок.
Ошол эле учурда партиялар мындай мазмундагы убадаларды жаздырып албайт деген да жобо жок. Бул убадалар моралдык гана күчкө ээ. Депутат Элмира Жумалиева БШКнын чечимине нааразы болсо анда сотко кайрылып чечиш керек. Ошондой эл соттошуу жолу менен Жыргалбек Саматов кайра мандатып албадыбы.
“Азаттык”: Түркиянын Стамбул университетинин профессору Хакан Гүнеш "Азаттыкка" курган маегинде “Мен 2010-жылдан кийинки Кыргызстандын Конституциясын жана шайлоо мыйзамдарын билген киши катары баса белгилеп айтарым – депутаттын мандатын күчтөп бирөөгө бердиртүүгө же “сатууга” эч кандай юридикалык жол жок. Бул мыйзамсыз иш", - деди. Расул мырза, өнүккөн, демократиялуу өлкөлөрдө депутаттык мандатты кантип алат, кантип ажыратат?
Расул Абазбеков: Кечээги БШКнын чечими өтө терс көрүнүшкө негиз түзүп салды. Салттуу, өнүккөн демократиялык өлкөлөрдө мындай жол менен мандатты тартып албайт. Бизде деле эркин мандат деген түшүнүк бар. Ошол эле Германияда, Италияда, Испанияда ушундай салт орун алган. Эркин мандат деген түшүнүк депутат өзүнүн абийирин алдында гана жооп берет. Анын эркинен сырткары мандатты эч ким тартып албайт.
Португалияда болсо эгер депутат парламентке келип, башка партияга өтүп кеткен учурда гана фракциянын чечими менен мандаты алынат. Биздин мыйзамдарда фракция сунуш берип, анан мандатты алып коёт деген түшүнүк жок. БШК чыгарган чечимге партиянын шайлоого чейинки маселелери негиз болсо керек.
“Азаттык”: Партияда, фракцияда ички принциптер, тартип болушу керек. Бирок фракция лидеринин диктатурасы орноп жаткан жокпу?
Марат Кайыпов: Мыйзамдар боюнча карасак, фракция лидеринин депутаттык мандатка тиешелүү укук ченемдери жокко эсе. Менимче күчөтүү керек. Биз парламенттик системага чындап өтөлү десек, анда фракциянын лидерлерине партиянын курултайлары аркылуу укуктарды беришибиз керек. Англиянын атактуу өкмөт башчысы Уинстон Черчилл башка партиянын депутат болуп келип алып, бөлөк партияга өтүп кеткен. Ошол партия аркылуу өкмөт башчы болгон.
Экинчи мисал, азыр атагы чыгып жаткан Франциянын саясатчысы Мария Липен өз атасын депутаттыктан кетире албай, партиянын курултайынын чечими менен кетирген. Ошондуктан биздин мыйзамдарга да партиянын курултайы кайсы бир депутатты мандаттан ажыратуу жөнүндө чечим кылгандан кийин гана Борбордук шайлоо комиссиясына берилет деген жобо киргизишибиз керек.
“Азаттык”: Расул мырза, мүмкүн кандай адам депутат боло алат, мыйзамга өзгөртүү керектир? Демократиясы бар өлкөлөрдө эч убакта бизнестен парламентке келбейт экен...
Расул Абазбеков: Демократиялык өлкөлөрдө депутат болуш үчүн бай болуунун кажети жок. Бизде жаман нерселерден жамына турган институт катары кабыл алып калышты. Бизнести коргоонун бир ыкмасы катары карашат. Фракция лидерлери партияны демөөрчүлөрүнө көз каранды болуп калышты. Алар менен эсептешүүгө аргасыз болушууда. Келечектүү партиялаштарын садага чапканга да мажбур десек болот.
... Биз депутаттык тизме жөнүндө терен ойлонушубуз керек. Бир түзүлгөн тизме менен катуу турушубуз керек, ал шайлоодон кийин эч өзгөрбөй турган болуш керек. Азыркы чакырылыштагылар сөздөн чыкпаган, туугандарын, жакын санаалаштарын топтоп алып отурушпайбы.