Токтогул атындагы Кыргыз мамлекеттик филармониясы илгертен эле жалпы журтубуздун маданий очогу болуп келген. Улуу акын Токтогулдун жолун жолдогон Муратаалы Күрөңкеев, Карамолдо Орозов, Муса Баетов, Атай Огонбаев, Мыскал Өмүрканова, Алымкул Үсөнбаев, Осмонкул Бөлөбалаев, Коргол Досуев жана Эстебес Турсуналиев сыяктуу көркөм өнөр корифейлери талант тарыхын, өмүр башатын дал ушул филармониядан баштап, Алатоонун жылга-жыбытына чейин барып, калк талабын канааттандырып, руханий дүйнөсүн байытып, аларга эриш аркак болуп келген. Бүгүнкү мейманыбыз - кыргыз жана казак эл артисти Эстебес Турсуналиев.
Эстеке, сиз улуу таланттар менен бирге иштеп, аларды көрүп калдыңыз. Айтылуу Коргоол Досуев менен биринчи ирет кандайча жолуктуңуз эле?
- Осокем айткан. «Токтогулдун окуучусу Коргоол деген бар, укмуш киши. Ушул Коргол аксакалды биз да көптөн бери көрө элекбиз. Ошол киши келгенден кийин, өнөрүн, айтканынын баарын жакшылап карап туруп, үйрөнүп ал», - деди. «Макул», - дедим. Мейманканадан барып, эртең менен базарга чыктык. Мен Осокемдин жанында турам, ал маасы-өтүгүн майлатып атат. Абдрашит Бердибаевди бир киши жетелеп жүрөт. Ары жактан эл чогулуп калды. Эмне болду экен деп, Осокем айтты «Эстен, балам, чогулган эл эмне болду, барып келчи» деп, барсам Абдрашиттин маңдайында түлкү тебетей кийген, бир көзү ак, өзүн-өзү көрдөп ырдайт экен. Көрсө ошол Коргоол деген киши экен да. Көрсө Абдрашит Бердибаевди өлүп калды деп угушуптур кетментөбөлүктөр. Аман-эсенмин деп Абдрашит колун берип калды. Мен жүгүрүп келип, «бир киши ырдады» десем, «Коргоол деген ошол» дейт.
- Эстеке, жазма акындардан чындыкты чычалата бетке айткан Мидин Алыбаев болсо, төкмө акындардан Коргол Досуев болгон дешет. Коргоол Токтогулдан тескери бата алган дейт, ушул чынбы?
- Ошол жерден Осокем «Коке, көптөн бери көрүшө элекпиз. Тоо булбулу Токтогул устатыңыз, бул биздин балдар үйрөнүп алсын. Көргөн-билгенден бир азыраак айтып отуруңуз», - деди. Ошондо Коргоол аксакал айтып атпайбы «Мен, айланайын Осмонкул, силердей эле акын, чоң наамдуу болмокмун. Мен ошол Токтогулдун каргышына калып, тескери бата алып калдым», - деп. «Эмнеге?» - десе. «Токтогул бир жерде ырдап атса, түрмөдөн качып жүргөн кезиби, жашырынып жүрөн кези экен, мен барып калсам балдар кыйнап калды дейт. «Ай, Коргоол сен деле Токтогулдардын, Эшмамбеттердин жанына барып, бир нерсе таап келбейсиңби», - деп. (Коргоол аксакал аракты кургур деп койчу). «Кургуруңдан бир нерсени алалы, ичели» дешип. «Эми ажыдаардын куйругун бастырбагыла, Токомо кантип барам?» деп калды Коргоол. Бир маалдан кийин «андай болсо барбай эле кой, кел анда кургурдан ичип ал» деп. Мусулман стакан менен бирди бердим. Бирди ичкенде эле көзүм аппак болуп калды. Дагы бирди ичкенде Токтогул аксакал торгойдой эле көрүнүп калды, кургурдун күчү менен. Анан ошол жерден Токомо каяша кылып ырдап калдым дейт.
Бир маалда Токтогул маңдайыма басып келип «желкесинен кармаган мышык көздөнгөн көзүңдү» деп сөктү дейт. Көрсө мышыкты желкесинен кармаганда көзү меникиндей аңтарылып калат экен. Анан:
«Шагыл болот, төр болот,
Шайыр болот, эл болот.
Атасы менен айтышкан,
Сендей арбак урган көр болот» дейт.
«Мен айдоого бара жатканда
Артымда калган чырагым,
Алматайдан кем көрбөгөн
Ардактаган ынагым.
Бүгүн айылда жүрсөм жашынып
Арак ичип асылып,
Акшыңдайсың атаңа,
Ак көз кылып төрөгөн
Сенин апаңа жетсин убалың» деп бир качырды дейт.
«Ошол бойдон эле Токомо кантип бир жоолугаар экемин деп коркуп жүрөм» дейт. Бир күнү Акчий көздөй Кетментөбөгө эшегим менен кетип баратсам, бурчтан Током чыга калды, «Ассалоом алейкум Током» десем. «Ай Коргоол, түш эшектен, бир бата берейин», - дейт. Кудай жалгады деп колумду жайсам, Током колун тескери жайды.
Коргоол жети үйгө сөзүң жетпесин,
Жети кишиге кадырың өтпөсүн,
Башың базардан кетпесин,
Мойнуң бөтөлкөдөн чыкпасын», - деп койгон.
Ошол жылдан, ушул жылга чейин базардын оозунда отурам» деп. Абдан куудул киши экен. Коргол өзү чыгарып алган да, элди күлдүрүш үчүн. Токтогулдун кыйындыгын, өзүнүн ошончолук Токомо тийишип ырдаганын, андан башка толгон-токой ырларды ырдады. Токтогулду булбул деп коёт экен. Эстелик тургузуп калды. Үйдө отурат элем, кыштын күнү, кар тизеден. Бир кишини жиберип калыптыр. Коргоол аксакал келсин, устаты Токтогулдун эстелигин ырдап берсин деп. Барсам эл абдан көп экен. Ак шейшеп жаап бир дүңкүйгөн нерсе турат. Биринчи эле мага сөз берди. Шейшепти алып койсо эле кызыл мрамордон жасаган Токомдун эстелиги. Мурунуна мурунун каптап койгондой. Мурутуна мурутун чаптап койгондой эле Током турат. Оң көзүм жакшы көрбөйт, ошондо эшектин үстүндө туруп алып кыйкырып атам» дейт.
Төкмө өнөрү дүйнөлүк маданиятта өтө уникалдуулугу менен айрымаланат. Бул өнөрдүн ыйык илеби Эстекеге күч-кубат берип, 70ке келип калса да 40тын кыраанындай шайдоот келип, үнү дагы, сүрү дагы тээ мурункудай сакталып маркумдардын мурасын улап келет. Улай берсин.
Эстеке, сиз улуу таланттар менен бирге иштеп, аларды көрүп калдыңыз. Айтылуу Коргоол Досуев менен биринчи ирет кандайча жолуктуңуз эле?
- Осокем айткан. «Токтогулдун окуучусу Коргоол деген бар, укмуш киши. Ушул Коргол аксакалды биз да көптөн бери көрө элекбиз. Ошол киши келгенден кийин, өнөрүн, айтканынын баарын жакшылап карап туруп, үйрөнүп ал», - деди. «Макул», - дедим. Мейманканадан барып, эртең менен базарга чыктык. Мен Осокемдин жанында турам, ал маасы-өтүгүн майлатып атат. Абдрашит Бердибаевди бир киши жетелеп жүрөт. Ары жактан эл чогулуп калды. Эмне болду экен деп, Осокем айтты «Эстен, балам, чогулган эл эмне болду, барып келчи» деп, барсам Абдрашиттин маңдайында түлкү тебетей кийген, бир көзү ак, өзүн-өзү көрдөп ырдайт экен. Көрсө ошол Коргоол деген киши экен да. Көрсө Абдрашит Бердибаевди өлүп калды деп угушуптур кетментөбөлүктөр. Аман-эсенмин деп Абдрашит колун берип калды. Мен жүгүрүп келип, «бир киши ырдады» десем, «Коргоол деген ошол» дейт.
- Эстеке, жазма акындардан чындыкты чычалата бетке айткан Мидин Алыбаев болсо, төкмө акындардан Коргол Досуев болгон дешет. Коргоол Токтогулдан тескери бата алган дейт, ушул чынбы?
- Ошол жерден Осокем «Коке, көптөн бери көрүшө элекпиз. Тоо булбулу Токтогул устатыңыз, бул биздин балдар үйрөнүп алсын. Көргөн-билгенден бир азыраак айтып отуруңуз», - деди. Ошондо Коргоол аксакал айтып атпайбы «Мен, айланайын Осмонкул, силердей эле акын, чоң наамдуу болмокмун. Мен ошол Токтогулдун каргышына калып, тескери бата алып калдым», - деп. «Эмнеге?» - десе. «Токтогул бир жерде ырдап атса, түрмөдөн качып жүргөн кезиби, жашырынып жүрөн кези экен, мен барып калсам балдар кыйнап калды дейт. «Ай, Коргоол сен деле Токтогулдардын, Эшмамбеттердин жанына барып, бир нерсе таап келбейсиңби», - деп. (Коргоол аксакал аракты кургур деп койчу). «Кургуруңдан бир нерсени алалы, ичели» дешип. «Эми ажыдаардын куйругун бастырбагыла, Токомо кантип барам?» деп калды Коргоол. Бир маалдан кийин «андай болсо барбай эле кой, кел анда кургурдан ичип ал» деп. Мусулман стакан менен бирди бердим. Бирди ичкенде эле көзүм аппак болуп калды. Дагы бирди ичкенде Токтогул аксакал торгойдой эле көрүнүп калды, кургурдун күчү менен. Анан ошол жерден Токомо каяша кылып ырдап калдым дейт.
Бир маалда Токтогул маңдайыма басып келип «желкесинен кармаган мышык көздөнгөн көзүңдү» деп сөктү дейт. Көрсө мышыкты желкесинен кармаганда көзү меникиндей аңтарылып калат экен. Анан:
«Шагыл болот, төр болот,
Шайыр болот, эл болот.
Атасы менен айтышкан,
Сендей арбак урган көр болот» дейт.
«Мен айдоого бара жатканда
Артымда калган чырагым,
Алматайдан кем көрбөгөн
Ардактаган ынагым.
Бүгүн айылда жүрсөм жашынып
Арак ичип асылып,
Акшыңдайсың атаңа,
Ак көз кылып төрөгөн
Сенин апаңа жетсин убалың» деп бир качырды дейт.
«Ошол бойдон эле Токомо кантип бир жоолугаар экемин деп коркуп жүрөм» дейт. Бир күнү Акчий көздөй Кетментөбөгө эшегим менен кетип баратсам, бурчтан Током чыга калды, «Ассалоом алейкум Током» десем. «Ай Коргоол, түш эшектен, бир бата берейин», - дейт. Кудай жалгады деп колумду жайсам, Током колун тескери жайды.
Коргоол жети үйгө сөзүң жетпесин,
Жети кишиге кадырың өтпөсүн,
Башың базардан кетпесин,
Мойнуң бөтөлкөдөн чыкпасын», - деп койгон.
Ошол жылдан, ушул жылга чейин базардын оозунда отурам» деп. Абдан куудул киши экен. Коргол өзү чыгарып алган да, элди күлдүрүш үчүн. Токтогулдун кыйындыгын, өзүнүн ошончолук Токомо тийишип ырдаганын, андан башка толгон-токой ырларды ырдады. Токтогулду булбул деп коёт экен. Эстелик тургузуп калды. Үйдө отурат элем, кыштын күнү, кар тизеден. Бир кишини жиберип калыптыр. Коргоол аксакал келсин, устаты Токтогулдун эстелигин ырдап берсин деп. Барсам эл абдан көп экен. Ак шейшеп жаап бир дүңкүйгөн нерсе турат. Биринчи эле мага сөз берди. Шейшепти алып койсо эле кызыл мрамордон жасаган Токомдун эстелиги. Мурунуна мурунун каптап койгондой. Мурутуна мурутун чаптап койгондой эле Током турат. Оң көзүм жакшы көрбөйт, ошондо эшектин үстүндө туруп алып кыйкырып атам» дейт.
Төкмө өнөрү дүйнөлүк маданиятта өтө уникалдуулугу менен айрымаланат. Бул өнөрдүн ыйык илеби Эстекеге күч-кубат берип, 70ке келип калса да 40тын кыраанындай шайдоот келип, үнү дагы, сүрү дагы тээ мурункудай сакталып маркумдардын мурасын улап келет. Улай берсин.
