«Ар күлүктүн изи ар башка, ар гүлдүн жыты ар түркүн» дегендей кезегинде сахнада ар кандай кулк-мүнөздөрдөгү көңүлдөн чыккыс башкы каармандарды жаратып, көрүүчүлөрдүн кумарларын кандырган актёр, кайрыктарга кайрык ширетип, күү кынаган залкар комузчу, республиканын эмгек сиңирген артисти Асанбек Кыдырназаровдун да басып өткөн өрнөктүү өмүр жолу, театр өнөрү менен элдик аспаптык музыкага салган салымы, өзүнчө изи, өзүнчө кошкон кошуму бар.
Ар тараптуу, көп жактуу, шыкка бай Асанбек 1930-жылы Нарындын Акбулуң айылында жарык дүйнөгө келет. Боорун жерден көтөрүп, борбую толо баштагандан акеси Асанкожонун черткен обон күүлөрүн көкүрөгүндө жаттап, обондорду ичинен, ал турсун түшүндө да кыңылдап ырдайт. Комуз чертейин десе, акеси «бузуп койёсуң» деп, карматпайт. Күйбөгөн жаны күл болот. Агасына таарынат. Качан гана 1939-жылы Асанкожо армияга аттанганда жерден тилегени көктөн түшө калгандай болуп, Асанбектин колуна комуз тийет. Ошол күндөн аспапта ойноого аракеттенет. Биринчи күндөрүндө ал комузду күүлөй албай, кылдарды басып черткенди билбей жанын ачытат, ызаланып ыйлайт. Акыры, ал ар кимден сурамжылап, көк таштай көгөрүп жүрүп, комуз черткенди, байыркы аспапка кыл жасаганды, такканды залкар комузчу акын, чечен Тыныбек уулу Актандан үйрөнөт. Асанбек онунчу классты бүтөөрү менен 1947-жылы Нарын шаарындагы айыл-чарба техникумуна кирет. Аны ийгиликтүү бүтөөрү менен туулуп өскөн айылында мал доктурдун фельдшери болуп иштейт. Ал эми 1950-жылдын 52-жылга чейин Нарын райондук маданият үйүн жетектейт. Басса-турса колунан комузун түшүрбөгөн Асанбек турмуштан түбөлүктүү кесибин таап, бүтүндөй өмүрүн ага арноого аттанат. Ал алгач чыгармачылыктын бактысын профессионалдык театр өнөрүнөн табууну самайт. Ойлогон оюн ишке ашырыш үчүн Асанбек 1952-жылы Москвадагы А.В.Луначарский атындагы театралдык институтунда окуйт. Аны 1957-жылы ийгиликтүү бүтүрөт. Ал мекенине кайтып келери менен Нарын музыкалуу драма театрынын ачылышына жандуу катышат. 1958-жылдан 1963-жылга чейин жаңыдан уюшулган театрда режиссёр-коюучу болуп эмгектенет. Ал кыска мөөнөтүн аралыгында К.Эшмамбетовдун «Саринжи-Бөкөй», М.Рыскулов менен А.Көбөгөновдун «Куйручук» Ш.Бейшеналиевдин «Тоо койнунда», Р.Шүкүрбековдун «Комуздун тагдыры», Т.Абдумомуновдун «Эч кимге айтпа», Н.Жүндүбаеванын «Гүлнара», П.Афанасьевдин «Акинай» аттуу жана башка оюндарды коёт. Аталган пьесаларды Асанбек жаш болсо да такшалган режиссер-коюучудай көрүүчүлөргө жаккандай жогорку көркөмдүктө тартуулайт. Ал оюндарды коюу менен бирге музыкалуу драма театрынын артистери менен бирге концерттерге комузчу-аткаруучу катары катышат. Элдик күүлөр «Шыңгырманы», «Насыйкатты», «Бекарстан тайчы» аттуу комузчудан комузчуларга салт катары өткөн жана чертилен күүлөрдү таза, так Асанбектик ыкмада, стилде, буроодо чертүүсү менен угармандардын жарптарын жазат. Ал элдик күүлөрдү табына жеткире аткаруу менен Кыдыр Акенин кайгы менен капанын, муң менен зардын кайрыктарына жык толгон «Дөгөөчү», Абактын кара кашка аргымагынын алабармандаган жүрүшүн сапаттаган «Кара кашка аргымак», Атайдын машталып, эпкиндете аткарылган «Марш Камбарканын» да угуучулардын жүрөктөрүндө уялагандай устаттыкта чертет. Асанбек ар кыл мазмундагы, жүрүштөгү, мүнөздөгү, түрлөрдөгү чыгармаларды чертүү менен ар кандай маңыздагы күүлөрдү чыгарат. Ал өзүнүн элдик жана залкар шайырлардын чыгармаларын аткарардын алдында комуз күүсүн ар бир адам эле түшүнө бербейт. Бекеринен Ниязаалы Токтогулга: «Иним өзүң ойлонуп, өзгөнүн жүрөгүн ойготуп черт, ар күүнүн жайы ар бөлөк» деп ар бир күүнүн таржымалын айтып, өзүнүн алгачкы «Бейпил күн» аттуу күүсүн чертердин алдында маркум Асанбек:
Күндүзү болсо бейпил күн, түнкүсү болот бейпил түн.
Ааламда тынчтык болсун деп атыңды койдум Бейпилкүн.
Фондусуна тынчтыктын акчаңды сенин котордум.
Арманың жоктур Бейпилкүн.
Жаш кезден бирге келаткан жан жолдошум комузум.
Колум тийсе кыңгырап, коштоп кетет добушуң.
Элибиз тыңдап бааласа экөөбүздүн кол узун.
Кана эмесе баштайлы, кайрыктардан таштайлы.
Жоо болсо да кемелбес каадабыздан жазбайлы, - деп чертсе, карандай кайрыктарынан кайгынын муңун сыпаттаган «Талаада калган сөөк» аттуу күүсүн Кыдырназаров мындайча баяндап чертээр эле:
- Илгери-илгери ачка отургандан көрө айранга талкан чалып ичели деген заманда, адамда абийир, ызат бар кезинде, «эненин ак сүтүнөн кутулуш үчүн Меккеге жөө көтөрүп барса да аздык кылат» деген акылман аксакалдардын сөзүн уккан бир жигит эти качып, чүкөдөй карып калган апасын жонуна көтөрүп алып Меккени көздөй жол тартат. Күндөп-түндөп узак жолдо бараткан жигиттин алдынан бир жолоочу чыгып, саламдашып учурашып, ал-жайларын сураша кеткен соң: - «Ээ балам, бул эмнең?» десе, «Энемдин ак сүтүнөн кутулсамбы деп Меккеге көтөрүп баратам» дегенде, балага ыраазы болгон киши: - «Өмүрлүү бол, адам экенсиң. Бирок, мынчалык энеңди да кыйнап, өзүң да кыйналбай эле өзүнө ылайыктуу бир абышкага баш коштуруп койсоң болмок экен» дегенде, баланын жонундагы энеси: «Аа, балам, аны билчү уул кайда» дептир. Уулу чочуп кетип колунан түшүрүп жиберип, кемпирдин жүлүнү үзүлүп кайтыш болот. Баягы киши экөөлөп жайын чукуп, сөөгүн жашырып, жол тартышат. Ошону «Талаада калган сөөк» деп чертебиз. (Уландысы бар).
Ар тараптуу, көп жактуу, шыкка бай Асанбек 1930-жылы Нарындын Акбулуң айылында жарык дүйнөгө келет. Боорун жерден көтөрүп, борбую толо баштагандан акеси Асанкожонун черткен обон күүлөрүн көкүрөгүндө жаттап, обондорду ичинен, ал турсун түшүндө да кыңылдап ырдайт. Комуз чертейин десе, акеси «бузуп койёсуң» деп, карматпайт. Күйбөгөн жаны күл болот. Агасына таарынат. Качан гана 1939-жылы Асанкожо армияга аттанганда жерден тилегени көктөн түшө калгандай болуп, Асанбектин колуна комуз тийет. Ошол күндөн аспапта ойноого аракеттенет. Биринчи күндөрүндө ал комузду күүлөй албай, кылдарды басып черткенди билбей жанын ачытат, ызаланып ыйлайт. Акыры, ал ар кимден сурамжылап, көк таштай көгөрүп жүрүп, комуз черткенди, байыркы аспапка кыл жасаганды, такканды залкар комузчу акын, чечен Тыныбек уулу Актандан үйрөнөт. Асанбек онунчу классты бүтөөрү менен 1947-жылы Нарын шаарындагы айыл-чарба техникумуна кирет. Аны ийгиликтүү бүтөөрү менен туулуп өскөн айылында мал доктурдун фельдшери болуп иштейт. Ал эми 1950-жылдын 52-жылга чейин Нарын райондук маданият үйүн жетектейт. Басса-турса колунан комузун түшүрбөгөн Асанбек турмуштан түбөлүктүү кесибин таап, бүтүндөй өмүрүн ага арноого аттанат. Ал алгач чыгармачылыктын бактысын профессионалдык театр өнөрүнөн табууну самайт. Ойлогон оюн ишке ашырыш үчүн Асанбек 1952-жылы Москвадагы А.В.Луначарский атындагы театралдык институтунда окуйт. Аны 1957-жылы ийгиликтүү бүтүрөт. Ал мекенине кайтып келери менен Нарын музыкалуу драма театрынын ачылышына жандуу катышат. 1958-жылдан 1963-жылга чейин жаңыдан уюшулган театрда режиссёр-коюучу болуп эмгектенет. Ал кыска мөөнөтүн аралыгында К.Эшмамбетовдун «Саринжи-Бөкөй», М.Рыскулов менен А.Көбөгөновдун «Куйручук» Ш.Бейшеналиевдин «Тоо койнунда», Р.Шүкүрбековдун «Комуздун тагдыры», Т.Абдумомуновдун «Эч кимге айтпа», Н.Жүндүбаеванын «Гүлнара», П.Афанасьевдин «Акинай» аттуу жана башка оюндарды коёт. Аталган пьесаларды Асанбек жаш болсо да такшалган режиссер-коюучудай көрүүчүлөргө жаккандай жогорку көркөмдүктө тартуулайт. Ал оюндарды коюу менен бирге музыкалуу драма театрынын артистери менен бирге концерттерге комузчу-аткаруучу катары катышат. Элдик күүлөр «Шыңгырманы», «Насыйкатты», «Бекарстан тайчы» аттуу комузчудан комузчуларга салт катары өткөн жана чертилен күүлөрдү таза, так Асанбектик ыкмада, стилде, буроодо чертүүсү менен угармандардын жарптарын жазат. Ал элдик күүлөрдү табына жеткире аткаруу менен Кыдыр Акенин кайгы менен капанын, муң менен зардын кайрыктарына жык толгон «Дөгөөчү», Абактын кара кашка аргымагынын алабармандаган жүрүшүн сапаттаган «Кара кашка аргымак», Атайдын машталып, эпкиндете аткарылган «Марш Камбарканын» да угуучулардын жүрөктөрүндө уялагандай устаттыкта чертет. Асанбек ар кыл мазмундагы, жүрүштөгү, мүнөздөгү, түрлөрдөгү чыгармаларды чертүү менен ар кандай маңыздагы күүлөрдү чыгарат. Ал өзүнүн элдик жана залкар шайырлардын чыгармаларын аткарардын алдында комуз күүсүн ар бир адам эле түшүнө бербейт. Бекеринен Ниязаалы Токтогулга: «Иним өзүң ойлонуп, өзгөнүн жүрөгүн ойготуп черт, ар күүнүн жайы ар бөлөк» деп ар бир күүнүн таржымалын айтып, өзүнүн алгачкы «Бейпил күн» аттуу күүсүн чертердин алдында маркум Асанбек:
Күндүзү болсо бейпил күн, түнкүсү болот бейпил түн.
Ааламда тынчтык болсун деп атыңды койдум Бейпилкүн.
Фондусуна тынчтыктын акчаңды сенин котордум.
Арманың жоктур Бейпилкүн.
Жаш кезден бирге келаткан жан жолдошум комузум.
Колум тийсе кыңгырап, коштоп кетет добушуң.
Элибиз тыңдап бааласа экөөбүздүн кол узун.
Кана эмесе баштайлы, кайрыктардан таштайлы.
Жоо болсо да кемелбес каадабыздан жазбайлы, - деп чертсе, карандай кайрыктарынан кайгынын муңун сыпаттаган «Талаада калган сөөк» аттуу күүсүн Кыдырназаров мындайча баяндап чертээр эле:
- Илгери-илгери ачка отургандан көрө айранга талкан чалып ичели деген заманда, адамда абийир, ызат бар кезинде, «эненин ак сүтүнөн кутулуш үчүн Меккеге жөө көтөрүп барса да аздык кылат» деген акылман аксакалдардын сөзүн уккан бир жигит эти качып, чүкөдөй карып калган апасын жонуна көтөрүп алып Меккени көздөй жол тартат. Күндөп-түндөп узак жолдо бараткан жигиттин алдынан бир жолоочу чыгып, саламдашып учурашып, ал-жайларын сураша кеткен соң: - «Ээ балам, бул эмнең?» десе, «Энемдин ак сүтүнөн кутулсамбы деп Меккеге көтөрүп баратам» дегенде, балага ыраазы болгон киши: - «Өмүрлүү бол, адам экенсиң. Бирок, мынчалык энеңди да кыйнап, өзүң да кыйналбай эле өзүнө ылайыктуу бир абышкага баш коштуруп койсоң болмок экен» дегенде, баланын жонундагы энеси: «Аа, балам, аны билчү уул кайда» дептир. Уулу чочуп кетип колунан түшүрүп жиберип, кемпирдин жүлүнү үзүлүп кайтыш болот. Баягы киши экөөлөп жайын чукуп, сөөгүн жашырып, жол тартышат. Ошону «Талаада калган сөөк» деп чертебиз. (Уландысы бар).
