- «Азаттык» радиосунун Бишкек студиясында кезектеги өткөрүлүп жаткан тегерек столдогу талкуу, Конституциянын жаңы редакциясына жана 2-февралда болуучу референдумга арналат. Бүгүнкү талкууга Кыргыз Республикасынын биринчи вице премьер-министри Курманбек Осмонов, Жогорку Кеңештин Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаттары Ишенбай Кадырбеков, Өмүрбек Текебаевдер катышып жатат. Коомчулуктун көңүлүн бурдурган бүгүнкү баш маселе - бул Конституциянын жаңы редакциясы болуп атат. Мына ушул багытта алгачкы сөздү Курманбек Эргешович, сизге берсек. Эксперттик топ менен Конституциялык Кеңешме иштеп чыккан редакциясынын ортосунда ажырымдар бар экен. Ушундай бир ажырымдын кирип чыгышынын себеби эмне?
Курманбек Осмонов:
- Негизги өзөгү, негизи катарында ушул мыйзамдын Конституциялык Кеңешме иштеп чыккан принципиалдуу маселелери болду, мыйзамдын өзөгүн түздү десек болот. Ал эми эки жарым айдан ашык убакыт талкууланган карапайым элдин пикирлерин эске албай коюуга эч кимдин укугу жок. Мына ушул айрым түзөтүүлөр, толуктоолор болгон болсо, ошол элдин пикиринен келип чыккан деп эсептейм.
- Ушул Конституциянын жаңы редакциясын референдумга алып чыгып жатканда, Конституциялык Кеңешменин мүчөсү катары сиздер дагы акыркы жыйынында каршы, нааразычылык пикирлериңиздерди айтып жатасыздар. Кандай жагдай сиздерди ошондой пикирлерди айтууга түртүп атат? Ишенбай Дүйшөнбиевич, сөз кезеги сизде.
Ишенбай Кадырбеков:
- Конституциянын азыркы жаңы редакциясы, принцип жактарынан карап келгенде Конституциялык Кеңешменин берген редакциясына туура келбейт, таптакыр башка редакция чыгып калды. Конституциялык Кеңешмеде дагы, президенттин указында дагы Конституцияга өзгөртүү киргизүү жөнүндө маселе болчу. Эгерде текстти карап көрсөк, 60-70 % мурунку Конституциянын редакциясы калыптанып калган. «Элден келип түшкөндүктөн киргиздик» деп атат. Конституциянын эң биринчи принциби бар, «Кыргызстанда бийликтин башында эл турат» деген, эгемендүүлүктүн, бийликтин башына «бийликтин ээси» деп элди койгон. Демек элден кийин, алардын өкүлдөрү президент, Жогорку Кеңеш, анан кийин калган башка институттар мамлекетти башкарат. Эми ушул улук элдин конституциялык укугун Конституциядан алып койгонуна таңгаласың. Конституциялык укугу бузулуп калса, Конституциялык Сотко кайрыла турган укугун алып койгон да. Кайсы топтун, кайсы элдин «конституциялык укугубузду алып кой» деген сунушу болду? Конституцияда бир чоң глава жазылган адамдын укугу боюнча. Адамдын укугу, конституциялык укугу тебеленип турса, ал эч кимге кайрыла турган мүмкүнчүлүгү болбой калат. Экинчи жагы - Конституциялык Кеңешмеде мындай маселе каралган эмес. Ушул Конституцияда Жогорку Кеңештин регламенти жазылган экен. Каякка барат, эмне кылат, канча комитет түзөт, кандай мыйзам кабыл алат, кандай добуш бериш керек? Эң коркунучтуусу - эл шайлаган депутатты өзүнүн добушу менен «жумушка келбей койдуң» деген шылтоо менен депутаттык мандатын алып коё турган укук берип койгон. Бул Конституциянын эң негизки принцибин бузган деп эсептесе болот. Кыскача айтканда, бул жаңы редакциядагы Конституция Кыргызстандын демократиялык жолунун теңирден тескери кеткен деп бааласа болот.
- Өмүрбек Чиркешович, сиздин пикириңиз?
Өмүрбек Текебаев:
- Өлкөдөгү социалдык, экономикалык, анын натыйжасы болгон саясий кризис конституциялык реформанын зарылдыгын шарттады. Мына ушундай кыйын кезеңде Кыргызстандын башы көрүнгөн бардык уул-кыздары биригишип, Конституциялык Кеңешмеге ийри отуруп түз кеңешип, орток бир чечим чыгарып, Кыргызстанды стабилдүүлүккө алып келип, мындан ары өнүксөк деген ниет менен жыйналды. Бул жерден айтып кете турган нерсе - мына ошондой жыйналышка барып Кыргызстандын жигиттери, уулдары бир пикирге келе алат экен. Биз баарыбыз бир пикирге, бир жыйынтыкка келдик. Элдик талкуу деген ат менен талкуу уюштургандан кийин, эл алдында кол алышып, ачык жыйынтыкка келип макулдашкандан кийинки негизги принциптер алмашып кетти. Ал кандай принциптер эле? Биринчи, эң негизги принцип - президентте эбегейсиз бийлик жыйналып калган, муну алып мамлекеттик башка бийлик органдарына бөлүштүрүп бермейинче, бул система өзгөрбөйт деген жыйынтык. Муну президент Буш менен жолугушуу учурунда дагы, «бир топ жыл илгери мен бекер жыйнап алган экемин, ушуну бөлүп берейин» деген оюн ал жерде да, коомчулукта да айтып келди. Өкмөт президенттен көз каранды болбош керек деген идея болчу. Экинчи принцип - премьер-министрди, өкмөттү президент Жогорку Кеңештин макулдугусуз кызматтан алып коё албайт деген негизги принцип - өкмөттүн көз каранды эместигинин гарантиясы болгон. Мына азыр биз жылда бирден өкмөт алмаштырабыз, жети премьер-министр алмашылды. Өкмөт чындыгында президенттин администрациясынын уландысы катары кызмат кылып келатат. Биз ушул принципке макулдашканбыз, президент өзү макул болгон, бүгүнкү редакцияда ал жок. Президентке өкмөттүн башынан баштап, райондун акимине чейин өзү каалаган убакта эч ким менен кеңешпестен кызматтан алып кою укугу берилди. Бул, өкмөт президенттин администрациясынын уландысы болуп калды дегенди билдирет. Ачык эле айтып коюш керек, майлуу, пулду жерлердин баарын президент өзүнүн указы менен башкарып, өзү орган түзүп, өзү дайындап келет дегенди билдирет. А биздин принципте президент акча, кадр маселесинен чектетилиш керек деген негизги принцип эле. А бүгүн биздин президент бардык маселе боюнча негизги фигура болуп калып отурат. Мыйзам чыгаруу жыйынынын, Жогорку Кеңештин ыйгарым укуктары кескин азайды, өкмөт түздөн-түз президенттин көзөмөлүндө болуп калды. Бул президенттин бийлиги мурункуга караганда бир кыйла эсе чоңойду дегенди билдирет.
- Курманбек Эргешович, жогоруда «чындыгында ушул Конституциянын жаңы редакциясы мурдакыга караганда теңирден тескери өзгөрүп кетти» деп аргументтер келтирилди. Ушуларга карата сиз кандай ойлорду айтаар элеңиз?
Курманбек Осмонов:
- Мен Кадырбеков Ишенбай Дүйшенбекович менен Текебаев Өмүрбек Чиркешовичтерге ачык-айрым ойлорун айткан үчүн ыраазычылык билдиргим келет. Эми Конституциялык кеңеш жалпы элдик талкууга койгон мыйзам долбоору дагы азыркы мыйзам сыяктуу эле гезиттерге басылып чыккан. Элдин колунда Конституциянын бүгүнкү күнү иштеп жаткан редакциясы дагы бар. Анан Эксперттик топ иштеп чыккан жаңы редакциясы дагы бар. Салыштырууга ар бир кызыккан адамдын толук мүмкүнчүлүгү бар. Албетте, «теңирден тескери болуп калыптыр» деген ойлор дагы айтылып атат. Бирок мен ал ойлорго толугу менен кошула албайм. Албетте, кээ бир депутаттардын иштөө тартибин, Жогорку Кеңештин иштөө тартибин аныктаган кээ бир нормалар кирди. Ал эми депутат системалуу түрдө жумушка белгисиз, жүйөөсүз себептер менен келбеген учурун кайра эле ошол депутаттардын кароосуна берип атат. Эми баягы ачык айткандын айыбы жок дейт. Мына мен дагы парламентте иштедим. Маанилүү чечим, маанилүү мыйзам кабыл алаар учурда болуп турган кворум дагы болбой калат, же болбосо ошол жерде отурган депутаттар эле добуш бербей коёт. Эми эл депутаттарды бир бийлик органына, бутагына иштесин деп, мандат берип жөнөтүп атат да. Бул депутаттарды тартипке чакырган, ушундай механизмдер кирген, депутаттарга жакпайт. Ишенбай Дүйшөнбиевич туура айтты, эл - эгемендүүлүктүн, бийликтин бирден бир ээси. Дал ушул конституциялык негизги принципке таянып туруп, 2 ай бою жүргөн талкууларды эске албай коюу болобу? Албетте болбойт. Мына ошон үчүн, бул Эксперттик топ ошолорду жыйнап, юридикалык мыйзам чыгаруу техникалык эрежелерин сактоо менен жалпылаштырып киргизип жатат.
- Урматтуу тегерек столдун катышуучулары, коомчулуктун көңүлүн бурдурган дагы бир маселе. Жаңы редакцияга Жогорку Кеңешке шайлоого партиялык тизменин алынып салынышы болуп атат. Бул тууралуу Өмүрбек Чиркешович сөз сизде.
Өмүрбек Текебаев:
- Көп өлкөдө мажоритардык система бар дейт. Ооба, биз жетимиш жыл союздун убагында, мына 12 жыл жаңы тарыхыбызда мажоритардык система менен шайланып келип отурабыз. Бул бир мандаттуу округдардан шайлануу дегенди билдирет. Кыргыздарда болгон эң терс, тууганчылык, трайбализм сыяктуу көрүнүштөрдү бул күчөтүп жиберет экен. Кыргызстанда уюшкан саясий күч жок дейбиз, анткени алар 75ке бөлүнгөн. Эгер баары уюшулуп бир жерден элдин ишенимин ала турган болсо, бүткүл Кыргызстан боюнча саясий партиялар уюшулуп, баардык булуң-бурчтарына жетет эле. Бул эмнени билдирет? Эгерде бүткүл булуң-бурчка жеткен партиялык уюмдар болсо, бүгүн президент мындай референдумду өткөрө албайт болчу. Биз «чу» дегенде эле 15 күндүн ичинде бүткүл республиканы көзөмөлдөп коёт элек. Азыр канчалык партиялар бар дегенибиз менен, эл кызыкдар болбогондон кийин, ар ким өзүнүн округуна барам деп, кызыгышпайт. Мына 15 күндүн ичинде биз көзөмөлдөйбүз десек дагы, алыбыз жетпейт. Азыр бийлик каалаганын жасашы мүмкүн. Мына ушундай күчтүү саясий уюмдашкан уюмдар пайда болгонунан коркуп, президент жана анын айланасындагылар ушуну жокко чыгарганга аракет кылышты. Эл монархизмден анархизмге чейин түрдүү, карама-каршы пикирлерди айтты. Ушунун ичинен ящиктен силер каалаганыңарды тандап алдыңар. Көбүн бийлик уюштурду. Президент ноябрдын аягынан баштап тескерисинен кетти. Бүт региондорду кыдырып «Парламентке көп укук берип коюптурбуз. Мен эми сүйлөшпөйм булар менен, мени алдап кете турган болду. Мени кет деп атат» деди. 6 миңге жакын сунуштар түштү. А мен сизге 10 миңдеген адамдарын сунуштарын көргөзүшүм мүмкүн. Эл «бүгүнкү бийлик системасы башкара албайт, тажадык. Бүт ыплас системасы иштерге батты. Биз ишенбейбиз» деп атат. А биздин ушу системаны оңдогондун ордуна кайра эле бир фигуранын алдына баарын үйүп-жыйып, ушуну жасап атабыз. Туура, сиз айткандай, формасы боюнча сакталгандай эле болуп турат, бирок маңызы боюнча таптакыр өзгөрүлдү.
Ишенбай Кадырбеков:
- Курманбек мырза, мен сизге дагы бир нерсени айтып кетейин дегеним, сиз сот болуп иштедиңиз, Конституциялык Сотунда да иштедиңиз, бул жагынан чоң тажрыйбаңыз бар. Соттун түзүлүшү эмнеде? Негизги адамдын укугун бирөө бузганда, ошо сотко кайрылып өзүнүн укугун ордуна келтирүү. Конституциялык Сотко бир гана конституция укугу бузулганда кайрылышы мүмкүн. Конституцияны ким бузат? Президент бузат, Жогорку Кеңеш бузат, аткаруу бийлиги бузат, Борбордук шайлоо комиссиясы бузат. Ал эми негизги кимдин укугу тебеленип атса ал өзүнүн укугун сактай турган Конституциялык Сотко кайрыла албай калып жатат. Адамдын укугунан бийик эч нерсе жок. Адамдын укугунун негизинде биздин мамлекет түзүлүп жатса, биз адамдын укугун тебелеп-тепсеп, конституциялык укугун сактай турганына кайрыла албайт деген бул болбогон нерсе да. Жогорку Кеңештеги депутаттар жумушка келбей калса, тартибин караш керек да. Бирок ошол эле, эгерде ушул принципти - ички регламентти Конституцияга киргизип атсак, бул принципти өкмөткө да киргизиш керек. Себеби, мен Жогорку Кеңештин депутатымын, министрди жума сайын таба албайм. А президентти айтпай эле коюн. Демек, анда бул принципти башка бутактарга да киргизиш керек. Конструкциясы бузулса редакцияда принциптер бузулат. Демек Конституциялык Кеңешменин келишимге кирген чечими калбай калган деген себебибиз ушундан чыгып атат.
Курманбек Осмонов:
- Эки урматтуу оппоненттеримдин ойлорунун көбү адилеттүү деп айтсам болот. Бирок мен көпчүлүгүн бөлүшө албайм. Анткени, мен бир эле өкмөт адам катары эмес, жаран, адис катары дагы өзүмдүн позициям бар. Позициялардын келишпөөчүлүгү бул трагедия эмес. Бул нормалдуу көрүнүш. Баягы эле мурда айтылган суроолордун тегерегинде сөз болду. Мен аларга жооп кайтарбай эле, мындай деп айтаар элем. Эми эл көрөгөч, эл акылдуу. Эл деле ушул мыйзамдын жаңы долбоорун окуп көрүп, ой жүгүртүп, анализдеп, анан кийин өздөрүнүн ойлорун билдирүүгө референдум күнү толук мүмкүнчүлүгү бар. Эл талкуулады, анан Эксперттик топ айтты. Башкалар сыяктуу эле бул демилге, бул укук президентке таандык. Президент алып чыгып жатат. Эл чечет.
Өмүрбек Текебаев:
Жакында референдум болот. Курманбек Эргешович айтып отурган оппозициялык күчтөрдүн чамасы чектелүү. Ошондуктан биз кеңешип чечим кабыл алган Конституциялык Кеңешменин чечимине бул долбоор туура келбейт. Анын негизги принциптери бул жерде сакталган эмес. Эң өкүнүчтүүсү - бир да саясий партия, бир да саясий күч 15 күндүн ичинде республика боюнча көзөмөлдөө акциясын өткөрө албайт. Биз, албетте, колдон келген аракетибизди кылабыз.
Ишенбай Кадырбеков:
- Азыркы сунуш кылган Конституция, бул Кыргызстандын демократиялык жолунан тескери бурулуп, адамдын укугун басынтып, бир колго күчтүн баары тең топтолуп, бүгүнкү иштеп жаткан Конституцияга караганда мурункусу төмөн, эгерде бул Конституцияны кабыл алсак, анда Кыргызстан саясат, мыйзам жагынан артка кеткен жолго кетип атабыз.
Курманбек Осмонов:
- Мен дагы эле ошол жалпы Кыргызстан элине кайрылып, мүмкүнчүлүктөн пайдаланып айткым келет. Өзүңүздөр калыссыздар, таразасыңар урматтуу калайык калк. Сиздерде Конституциялык Кеңешме сунуш кылган, жалпы элдик талкуу мезгилинде ар кандай сунуштар айтылган мыйзамдын акыркы, жаңы редакциясы колуңуздарда бар. Ошону терең окуп, анализдеп туруп бүтүмгө келишиңиздерди мен өтүнөм жана ошого чакырам.
Курманбек Осмонов:
- Негизги өзөгү, негизи катарында ушул мыйзамдын Конституциялык Кеңешме иштеп чыккан принципиалдуу маселелери болду, мыйзамдын өзөгүн түздү десек болот. Ал эми эки жарым айдан ашык убакыт талкууланган карапайым элдин пикирлерин эске албай коюуга эч кимдин укугу жок. Мына ушул айрым түзөтүүлөр, толуктоолор болгон болсо, ошол элдин пикиринен келип чыккан деп эсептейм.
- Ушул Конституциянын жаңы редакциясын референдумга алып чыгып жатканда, Конституциялык Кеңешменин мүчөсү катары сиздер дагы акыркы жыйынында каршы, нааразычылык пикирлериңиздерди айтып жатасыздар. Кандай жагдай сиздерди ошондой пикирлерди айтууга түртүп атат? Ишенбай Дүйшөнбиевич, сөз кезеги сизде.
Ишенбай Кадырбеков:
- Конституциянын азыркы жаңы редакциясы, принцип жактарынан карап келгенде Конституциялык Кеңешменин берген редакциясына туура келбейт, таптакыр башка редакция чыгып калды. Конституциялык Кеңешмеде дагы, президенттин указында дагы Конституцияга өзгөртүү киргизүү жөнүндө маселе болчу. Эгерде текстти карап көрсөк, 60-70 % мурунку Конституциянын редакциясы калыптанып калган. «Элден келип түшкөндүктөн киргиздик» деп атат. Конституциянын эң биринчи принциби бар, «Кыргызстанда бийликтин башында эл турат» деген, эгемендүүлүктүн, бийликтин башына «бийликтин ээси» деп элди койгон. Демек элден кийин, алардын өкүлдөрү президент, Жогорку Кеңеш, анан кийин калган башка институттар мамлекетти башкарат. Эми ушул улук элдин конституциялык укугун Конституциядан алып койгонуна таңгаласың. Конституциялык укугу бузулуп калса, Конституциялык Сотко кайрыла турган укугун алып койгон да. Кайсы топтун, кайсы элдин «конституциялык укугубузду алып кой» деген сунушу болду? Конституцияда бир чоң глава жазылган адамдын укугу боюнча. Адамдын укугу, конституциялык укугу тебеленип турса, ал эч кимге кайрыла турган мүмкүнчүлүгү болбой калат. Экинчи жагы - Конституциялык Кеңешмеде мындай маселе каралган эмес. Ушул Конституцияда Жогорку Кеңештин регламенти жазылган экен. Каякка барат, эмне кылат, канча комитет түзөт, кандай мыйзам кабыл алат, кандай добуш бериш керек? Эң коркунучтуусу - эл шайлаган депутатты өзүнүн добушу менен «жумушка келбей койдуң» деген шылтоо менен депутаттык мандатын алып коё турган укук берип койгон. Бул Конституциянын эң негизки принцибин бузган деп эсептесе болот. Кыскача айтканда, бул жаңы редакциядагы Конституция Кыргызстандын демократиялык жолунун теңирден тескери кеткен деп бааласа болот.
- Өмүрбек Чиркешович, сиздин пикириңиз?
Өмүрбек Текебаев:
- Өлкөдөгү социалдык, экономикалык, анын натыйжасы болгон саясий кризис конституциялык реформанын зарылдыгын шарттады. Мына ушундай кыйын кезеңде Кыргызстандын башы көрүнгөн бардык уул-кыздары биригишип, Конституциялык Кеңешмеге ийри отуруп түз кеңешип, орток бир чечим чыгарып, Кыргызстанды стабилдүүлүккө алып келип, мындан ары өнүксөк деген ниет менен жыйналды. Бул жерден айтып кете турган нерсе - мына ошондой жыйналышка барып Кыргызстандын жигиттери, уулдары бир пикирге келе алат экен. Биз баарыбыз бир пикирге, бир жыйынтыкка келдик. Элдик талкуу деген ат менен талкуу уюштургандан кийин, эл алдында кол алышып, ачык жыйынтыкка келип макулдашкандан кийинки негизги принциптер алмашып кетти. Ал кандай принциптер эле? Биринчи, эң негизги принцип - президентте эбегейсиз бийлик жыйналып калган, муну алып мамлекеттик башка бийлик органдарына бөлүштүрүп бермейинче, бул система өзгөрбөйт деген жыйынтык. Муну президент Буш менен жолугушуу учурунда дагы, «бир топ жыл илгери мен бекер жыйнап алган экемин, ушуну бөлүп берейин» деген оюн ал жерде да, коомчулукта да айтып келди. Өкмөт президенттен көз каранды болбош керек деген идея болчу. Экинчи принцип - премьер-министрди, өкмөттү президент Жогорку Кеңештин макулдугусуз кызматтан алып коё албайт деген негизги принцип - өкмөттүн көз каранды эместигинин гарантиясы болгон. Мына азыр биз жылда бирден өкмөт алмаштырабыз, жети премьер-министр алмашылды. Өкмөт чындыгында президенттин администрациясынын уландысы катары кызмат кылып келатат. Биз ушул принципке макулдашканбыз, президент өзү макул болгон, бүгүнкү редакцияда ал жок. Президентке өкмөттүн башынан баштап, райондун акимине чейин өзү каалаган убакта эч ким менен кеңешпестен кызматтан алып кою укугу берилди. Бул, өкмөт президенттин администрациясынын уландысы болуп калды дегенди билдирет. Ачык эле айтып коюш керек, майлуу, пулду жерлердин баарын президент өзүнүн указы менен башкарып, өзү орган түзүп, өзү дайындап келет дегенди билдирет. А биздин принципте президент акча, кадр маселесинен чектетилиш керек деген негизги принцип эле. А бүгүн биздин президент бардык маселе боюнча негизги фигура болуп калып отурат. Мыйзам чыгаруу жыйынынын, Жогорку Кеңештин ыйгарым укуктары кескин азайды, өкмөт түздөн-түз президенттин көзөмөлүндө болуп калды. Бул президенттин бийлиги мурункуга караганда бир кыйла эсе чоңойду дегенди билдирет.
- Курманбек Эргешович, жогоруда «чындыгында ушул Конституциянын жаңы редакциясы мурдакыга караганда теңирден тескери өзгөрүп кетти» деп аргументтер келтирилди. Ушуларга карата сиз кандай ойлорду айтаар элеңиз?
Курманбек Осмонов:
- Мен Кадырбеков Ишенбай Дүйшенбекович менен Текебаев Өмүрбек Чиркешовичтерге ачык-айрым ойлорун айткан үчүн ыраазычылык билдиргим келет. Эми Конституциялык кеңеш жалпы элдик талкууга койгон мыйзам долбоору дагы азыркы мыйзам сыяктуу эле гезиттерге басылып чыккан. Элдин колунда Конституциянын бүгүнкү күнү иштеп жаткан редакциясы дагы бар. Анан Эксперттик топ иштеп чыккан жаңы редакциясы дагы бар. Салыштырууга ар бир кызыккан адамдын толук мүмкүнчүлүгү бар. Албетте, «теңирден тескери болуп калыптыр» деген ойлор дагы айтылып атат. Бирок мен ал ойлорго толугу менен кошула албайм. Албетте, кээ бир депутаттардын иштөө тартибин, Жогорку Кеңештин иштөө тартибин аныктаган кээ бир нормалар кирди. Ал эми депутат системалуу түрдө жумушка белгисиз, жүйөөсүз себептер менен келбеген учурун кайра эле ошол депутаттардын кароосуна берип атат. Эми баягы ачык айткандын айыбы жок дейт. Мына мен дагы парламентте иштедим. Маанилүү чечим, маанилүү мыйзам кабыл алаар учурда болуп турган кворум дагы болбой калат, же болбосо ошол жерде отурган депутаттар эле добуш бербей коёт. Эми эл депутаттарды бир бийлик органына, бутагына иштесин деп, мандат берип жөнөтүп атат да. Бул депутаттарды тартипке чакырган, ушундай механизмдер кирген, депутаттарга жакпайт. Ишенбай Дүйшөнбиевич туура айтты, эл - эгемендүүлүктүн, бийликтин бирден бир ээси. Дал ушул конституциялык негизги принципке таянып туруп, 2 ай бою жүргөн талкууларды эске албай коюу болобу? Албетте болбойт. Мына ошон үчүн, бул Эксперттик топ ошолорду жыйнап, юридикалык мыйзам чыгаруу техникалык эрежелерин сактоо менен жалпылаштырып киргизип жатат.
- Урматтуу тегерек столдун катышуучулары, коомчулуктун көңүлүн бурдурган дагы бир маселе. Жаңы редакцияга Жогорку Кеңешке шайлоого партиялык тизменин алынып салынышы болуп атат. Бул тууралуу Өмүрбек Чиркешович сөз сизде.
Өмүрбек Текебаев:
- Көп өлкөдө мажоритардык система бар дейт. Ооба, биз жетимиш жыл союздун убагында, мына 12 жыл жаңы тарыхыбызда мажоритардык система менен шайланып келип отурабыз. Бул бир мандаттуу округдардан шайлануу дегенди билдирет. Кыргыздарда болгон эң терс, тууганчылык, трайбализм сыяктуу көрүнүштөрдү бул күчөтүп жиберет экен. Кыргызстанда уюшкан саясий күч жок дейбиз, анткени алар 75ке бөлүнгөн. Эгер баары уюшулуп бир жерден элдин ишенимин ала турган болсо, бүткүл Кыргызстан боюнча саясий партиялар уюшулуп, баардык булуң-бурчтарына жетет эле. Бул эмнени билдирет? Эгерде бүткүл булуң-бурчка жеткен партиялык уюмдар болсо, бүгүн президент мындай референдумду өткөрө албайт болчу. Биз «чу» дегенде эле 15 күндүн ичинде бүткүл республиканы көзөмөлдөп коёт элек. Азыр канчалык партиялар бар дегенибиз менен, эл кызыкдар болбогондон кийин, ар ким өзүнүн округуна барам деп, кызыгышпайт. Мына 15 күндүн ичинде биз көзөмөлдөйбүз десек дагы, алыбыз жетпейт. Азыр бийлик каалаганын жасашы мүмкүн. Мына ушундай күчтүү саясий уюмдашкан уюмдар пайда болгонунан коркуп, президент жана анын айланасындагылар ушуну жокко чыгарганга аракет кылышты. Эл монархизмден анархизмге чейин түрдүү, карама-каршы пикирлерди айтты. Ушунун ичинен ящиктен силер каалаганыңарды тандап алдыңар. Көбүн бийлик уюштурду. Президент ноябрдын аягынан баштап тескерисинен кетти. Бүт региондорду кыдырып «Парламентке көп укук берип коюптурбуз. Мен эми сүйлөшпөйм булар менен, мени алдап кете турган болду. Мени кет деп атат» деди. 6 миңге жакын сунуштар түштү. А мен сизге 10 миңдеген адамдарын сунуштарын көргөзүшүм мүмкүн. Эл «бүгүнкү бийлик системасы башкара албайт, тажадык. Бүт ыплас системасы иштерге батты. Биз ишенбейбиз» деп атат. А биздин ушу системаны оңдогондун ордуна кайра эле бир фигуранын алдына баарын үйүп-жыйып, ушуну жасап атабыз. Туура, сиз айткандай, формасы боюнча сакталгандай эле болуп турат, бирок маңызы боюнча таптакыр өзгөрүлдү.
Ишенбай Кадырбеков:
- Курманбек мырза, мен сизге дагы бир нерсени айтып кетейин дегеним, сиз сот болуп иштедиңиз, Конституциялык Сотунда да иштедиңиз, бул жагынан чоң тажрыйбаңыз бар. Соттун түзүлүшү эмнеде? Негизги адамдын укугун бирөө бузганда, ошо сотко кайрылып өзүнүн укугун ордуна келтирүү. Конституциялык Сотко бир гана конституция укугу бузулганда кайрылышы мүмкүн. Конституцияны ким бузат? Президент бузат, Жогорку Кеңеш бузат, аткаруу бийлиги бузат, Борбордук шайлоо комиссиясы бузат. Ал эми негизги кимдин укугу тебеленип атса ал өзүнүн укугун сактай турган Конституциялык Сотко кайрыла албай калып жатат. Адамдын укугунан бийик эч нерсе жок. Адамдын укугунун негизинде биздин мамлекет түзүлүп жатса, биз адамдын укугун тебелеп-тепсеп, конституциялык укугун сактай турганына кайрыла албайт деген бул болбогон нерсе да. Жогорку Кеңештеги депутаттар жумушка келбей калса, тартибин караш керек да. Бирок ошол эле, эгерде ушул принципти - ички регламентти Конституцияга киргизип атсак, бул принципти өкмөткө да киргизиш керек. Себеби, мен Жогорку Кеңештин депутатымын, министрди жума сайын таба албайм. А президентти айтпай эле коюн. Демек, анда бул принципти башка бутактарга да киргизиш керек. Конструкциясы бузулса редакцияда принциптер бузулат. Демек Конституциялык Кеңешменин келишимге кирген чечими калбай калган деген себебибиз ушундан чыгып атат.
Курманбек Осмонов:
- Эки урматтуу оппоненттеримдин ойлорунун көбү адилеттүү деп айтсам болот. Бирок мен көпчүлүгүн бөлүшө албайм. Анткени, мен бир эле өкмөт адам катары эмес, жаран, адис катары дагы өзүмдүн позициям бар. Позициялардын келишпөөчүлүгү бул трагедия эмес. Бул нормалдуу көрүнүш. Баягы эле мурда айтылган суроолордун тегерегинде сөз болду. Мен аларга жооп кайтарбай эле, мындай деп айтаар элем. Эми эл көрөгөч, эл акылдуу. Эл деле ушул мыйзамдын жаңы долбоорун окуп көрүп, ой жүгүртүп, анализдеп, анан кийин өздөрүнүн ойлорун билдирүүгө референдум күнү толук мүмкүнчүлүгү бар. Эл талкуулады, анан Эксперттик топ айтты. Башкалар сыяктуу эле бул демилге, бул укук президентке таандык. Президент алып чыгып жатат. Эл чечет.
Өмүрбек Текебаев:
Жакында референдум болот. Курманбек Эргешович айтып отурган оппозициялык күчтөрдүн чамасы чектелүү. Ошондуктан биз кеңешип чечим кабыл алган Конституциялык Кеңешменин чечимине бул долбоор туура келбейт. Анын негизги принциптери бул жерде сакталган эмес. Эң өкүнүчтүүсү - бир да саясий партия, бир да саясий күч 15 күндүн ичинде республика боюнча көзөмөлдөө акциясын өткөрө албайт. Биз, албетте, колдон келген аракетибизди кылабыз.
Ишенбай Кадырбеков:
- Азыркы сунуш кылган Конституция, бул Кыргызстандын демократиялык жолунан тескери бурулуп, адамдын укугун басынтып, бир колго күчтүн баары тең топтолуп, бүгүнкү иштеп жаткан Конституцияга караганда мурункусу төмөн, эгерде бул Конституцияны кабыл алсак, анда Кыргызстан саясат, мыйзам жагынан артка кеткен жолго кетип атабыз.
Курманбек Осмонов:
- Мен дагы эле ошол жалпы Кыргызстан элине кайрылып, мүмкүнчүлүктөн пайдаланып айткым келет. Өзүңүздөр калыссыздар, таразасыңар урматтуу калайык калк. Сиздерде Конституциялык Кеңешме сунуш кылган, жалпы элдик талкуу мезгилинде ар кандай сунуштар айтылган мыйзамдын акыркы, жаңы редакциясы колуңуздарда бар. Ошону терең окуп, анализдеп туруп бүтүмгө келишиңиздерди мен өтүнөм жана ошого чакырам.
