1912-жылы Нью-Йорк шаарында туулган Милтон Фридмандын ата-энеси Америкага Батыш Украинадан көчүп барган. 1932-жылы Рутгерс университетин аяктагандан кийин Фридман кийинки жылы Чикаго университетинде магистр наамын алган жана Нью-Йорк шаарындагы Колумбия университетине аспирантурага өткөн.
Аспирант кезинде ал АКШнын Табигый байлыктар боюнча жана Экономикалык изилдөөлөр боюнча улуттук комитеттери менен кызматташкан, бирок анын экономика тармагында жасаган айрым ачылыштары ал кездеги бийликке жаккан эмес. Мисал үчүн, жеке ишкердүүлүктөн түшкөн киреше боюнча ал 1940-жылы аяктаган изилдөөнүн жыйынтыктары Экинчи дүйнөлүк согуш бүткөндөн кийин гана жарыяланган.
Согуш учурунда Фридман каржы министрлигинин тапшырмасы менен АКШнын салык системасын жөнгө салуу программасына катышкан. Нью-Йорктон кайрадан Чикаго шаарына кайтып келгенден кийин ал Чикаго университетинде экономисттердин өзүнчө тобун түзгөн жана алардын изилдөөлөрү кээде АКШнын Федералдык банкы жүргүзүп жаткан саясатта да каталарды таап-көрсөткөн.
Согуштан кийин Батыш Европа мамлекеттери үчүн АКШ Маршалл планын түзүп, аларга эбегейсиз экономикалык жардам көрсөткөндө, Фридман 1950-жылы Париж шаарына чакырылып, ал программанын аткарылышына кеңешчи катары катышкан.
Согуштан кийин дүйнө мамлекеттери Эл аралык валюта корун жана Дүйнөлүк банкты түзгөндө, алардын алгачкы каржы саясатында дагы Фридман бир топ орчундуу ката тапкан. Ошол 1950-жылдарда Фридман башка атактуу экономист Жон Кейнс жана анын тобунун изилдөөлөрүн сынга алып, өзү керектөөчүлүк теориясын жана андан соң эркин коомдогу акча жүгүртүү боюнча изилдөө жүргүзгөн. Анын бул изилдөөсүндө коомдогу акчанын көлөмүн өзгөртүү менен макроэкономикалык максаттар жана экономикалык стабилдүүлүккө жетүү мүмкүн экени жана анын негизинде түзүлгөн кийинки монетардык теория бүткүл дүйнөлүк экономикага таасир тийгизген.
1971-жылы Фридман АКШнын ал кездеги президенти Ричард Никсондун кеңешчиси болуп иштеген жана өкмөттүн экономикалык саясатынын айрым көрүнүштөрүн сынга алган. Анын теориясын кийинки президент Рональд Рейган, Улуу Британиянын ал кездеги премьер-министри Маргарет Тэтчер, Чехиянын азыркы президенти Вацлав Клаус өтө жогору баалаган. Азыркы америкалык президент Жорж Буш 2002-жылы Фридманды Вашингтондогу Ак үйдө кабыл алып, анын идеялары дүйнөгө кеңири тарап, дагы жаңы жеңиштерге алып келээри тууралуу айткан.
Монетардык теориясы үчүн Фридман 1976-жылы Нобел сыйлыгына татыган. СССРдеги план экономикасы жыйынтык бербей жатканын көргөн жаш экономисттер өз реформаларында Милтондун теориясын колдонгон, бирок айрым башка белгилүү экономисттер бул теорияны эмгиче сынга алып келүүдө.
Фридмандын 1962-жылы чыккан "Капитализм жана эркиндик" деген, андан соң 1980-жылы жарык көргөн "Тандоо эркиндиги" деген китептеринде эркин экономикага мамлекет мүмкүн болушунча азыраак кийлигишүүгө тийиш деген сунуштар айтылган. АКШдагы жалданма армия дагы Фридмандын сунушу менен түзүлгөн деген маалыматтар бар. Атактуу экономист АКШнын "Ньюсуик" журналына 1966-жылдан тартып такай макала жазып келген.
1977-жылдан бери Фридман Стэнфорд университетинин Гувер институтунда иштеген жана 16-ноябрда жүрөгү кармагандан 94 жашында ооруканада кайтыш болду.
Нарын АЙЫП, Прага,
Аспирант кезинде ал АКШнын Табигый байлыктар боюнча жана Экономикалык изилдөөлөр боюнча улуттук комитеттери менен кызматташкан, бирок анын экономика тармагында жасаган айрым ачылыштары ал кездеги бийликке жаккан эмес. Мисал үчүн, жеке ишкердүүлүктөн түшкөн киреше боюнча ал 1940-жылы аяктаган изилдөөнүн жыйынтыктары Экинчи дүйнөлүк согуш бүткөндөн кийин гана жарыяланган.
Согуш учурунда Фридман каржы министрлигинин тапшырмасы менен АКШнын салык системасын жөнгө салуу программасына катышкан. Нью-Йорктон кайрадан Чикаго шаарына кайтып келгенден кийин ал Чикаго университетинде экономисттердин өзүнчө тобун түзгөн жана алардын изилдөөлөрү кээде АКШнын Федералдык банкы жүргүзүп жаткан саясатта да каталарды таап-көрсөткөн.
Согуштан кийин Батыш Европа мамлекеттери үчүн АКШ Маршалл планын түзүп, аларга эбегейсиз экономикалык жардам көрсөткөндө, Фридман 1950-жылы Париж шаарына чакырылып, ал программанын аткарылышына кеңешчи катары катышкан.
Согуштан кийин дүйнө мамлекеттери Эл аралык валюта корун жана Дүйнөлүк банкты түзгөндө, алардын алгачкы каржы саясатында дагы Фридман бир топ орчундуу ката тапкан. Ошол 1950-жылдарда Фридман башка атактуу экономист Жон Кейнс жана анын тобунун изилдөөлөрүн сынга алып, өзү керектөөчүлүк теориясын жана андан соң эркин коомдогу акча жүгүртүү боюнча изилдөө жүргүзгөн. Анын бул изилдөөсүндө коомдогу акчанын көлөмүн өзгөртүү менен макроэкономикалык максаттар жана экономикалык стабилдүүлүккө жетүү мүмкүн экени жана анын негизинде түзүлгөн кийинки монетардык теория бүткүл дүйнөлүк экономикага таасир тийгизген.
1971-жылы Фридман АКШнын ал кездеги президенти Ричард Никсондун кеңешчиси болуп иштеген жана өкмөттүн экономикалык саясатынын айрым көрүнүштөрүн сынга алган. Анын теориясын кийинки президент Рональд Рейган, Улуу Британиянын ал кездеги премьер-министри Маргарет Тэтчер, Чехиянын азыркы президенти Вацлав Клаус өтө жогору баалаган. Азыркы америкалык президент Жорж Буш 2002-жылы Фридманды Вашингтондогу Ак үйдө кабыл алып, анын идеялары дүйнөгө кеңири тарап, дагы жаңы жеңиштерге алып келээри тууралуу айткан.
Монетардык теориясы үчүн Фридман 1976-жылы Нобел сыйлыгына татыган. СССРдеги план экономикасы жыйынтык бербей жатканын көргөн жаш экономисттер өз реформаларында Милтондун теориясын колдонгон, бирок айрым башка белгилүү экономисттер бул теорияны эмгиче сынга алып келүүдө.
Фридмандын 1962-жылы чыккан "Капитализм жана эркиндик" деген, андан соң 1980-жылы жарык көргөн "Тандоо эркиндиги" деген китептеринде эркин экономикага мамлекет мүмкүн болушунча азыраак кийлигишүүгө тийиш деген сунуштар айтылган. АКШдагы жалданма армия дагы Фридмандын сунушу менен түзүлгөн деген маалыматтар бар. Атактуу экономист АКШнын "Ньюсуик" журналына 1966-жылдан тартып такай макала жазып келген.
1977-жылдан бери Фридман Стэнфорд университетинин Гувер институтунда иштеген жана 16-ноябрда жүрөгү кармагандан 94 жашында ооруканада кайтыш болду.
Нарын АЙЫП, Прага,
