Чек ара талаштары жүздөп саналган дүйнө өлкөлөрүндө эки тарап өз ара такыр макулдаша албай койгондо муну жөнгө салуунун кандай укуктук механизмдери бар? “Азаттыктын” кезектеги “Өңүт” апталык берүүсүндө мына ушул маселе талкууланды.
Бийиктиги 900 метр, аянты 45 гектар келген, Кыргызстан Үңкүр-Тоо, Өзбекстан Уңгар тепа деп атаган жапыз тоо кимге таандык экени акыркы эки жылда кеминде экинчи ирет күн тартибине чыгып отурат.
Өзбекстан менен Кыргызстан ортосундагы ички саясат, ички абал кескин түрдө айырмалангандыктан Кыргызстанда бул маселе боюнча талкууларга башында жергиликтүү тургундардан тарта жарандык активисттерге, саясатчыларга, акыркы келип расмий бийликтин жогорку өкүлдөрүнө чейин активдүү тартылып, талкууланууда.
Ташкент жактан болсо бул маселеге байланыштуу чек ара аскерлери курамына кирген Улуттук коопсуздук кызматынын кыска түшүндүрмөсү, райондук деңгээлдеги чиновниктин гана Үңкүр-Тоо бардык документтер боюнча Өзбекстандыкы деп ырастаган интервьюсу гана жергиликтүү интернет сайтта жарыяланды.
Расмий Ташкенттин "аскерлер менен брондуу техника чек арадагы такталбаган аймакка Нооруз майрамын утурлай коопсуздук жүйөсүнөн улам киргизилди" деген ырастоосуна кыргыз тарап, албетте, ынанган жок. Ташкенттин бул күтүүсүздөн эле күчүн көргөзгөн кадамын президент Алмазбек Атамбаев баш болгон расмий өкүлдөр башка тереңирээк себептер менен байланыштырууда.
Азыр Лондондо жашаган өзбекстандык саясат таануучу Алишер Илхамов “Азаттык” менен маегинде Өзбекстандын чек арадагы соңку аскерий жүрүшүнө ириде суу проблемасы түрткү бериши мүмкүндүгүн жокко чыгарбады:
- Мен азыр Өзбекстан менен Кыргызстандын карым-катышын Каримов менен Атамбаевдин эле жеке мамилесине байланыштырбайт элем. Бул жерде маселе кыйла тереңирээк жана эки өлкөнүн өкмөттөрү чек ара жана башка маселелер боюнча карманган жалпы багытка барып такалат. Бирок бул маселелердин эң башкы өзөгү, менимче суу. Ушуну эске алуу керек. Эмне үчүн Өзбекстан жөнү жок эле чек аранын такталбаган бөлүгүнө аскерлери менен кирип алды. Муну мен деле Өзбекстандын Орто-Токой суу сактагычына байланыштуу кырдаалга жасаган реакциясы деп баалайм. Ал эми суу сактагыч маселесин да кеңири контексте кароо керек. Бул баягы орустардын матрешкасы сыяктуу. Биз кырдаалды аңдап, билгибиз келсе, анын баарын бирден ачып көрүшүбүз абзел. Азыркы инцидент Өзбекстандагы саясий маданиятты, башкаруу стилинин өзгөчөлүгүн, чечим кабыл алуу системасы борборлоштурулуп, президент Каримовдун өзү тарабынан көзөмөлдөнөрүн эске алганда бул аны менен түздөн-түз макулдашылышы толук мүмкүн.
Талдоочу Алишер Илхамов “Азаттык” менен маегин улантып чек арадагы соңку инцидент кыргыз-өзбек бийликтери ортосундагы ишенимсиздикти дагы күчөтүп, мындан аркы кызматташтыкка салым кошо албасын да белгиледи:
- Албетте коңшулар менен бардык чек ара маселелерин жөнгө салуу Өзбекстандын деле улуттук кызыкчылыктарына жооп бермек. Анткени, коңшулар менен азыркы алака-катыштын абалы жалпы аймактагы климаттын өзгөрүшүнө салым кошпойт да. Мисалы Европадагы окуялардын эле контекстинде карасак, тигил же бул өлкөлөрдүн коопсуздугуна терроризмден, “Ислам мамлекети” тобунан же анын түрдүү бөлүмдөрүнөн, экстремизмден туулган коркунучту чечүү тыгыз кызматташтыкты талап кылууда. Биздин аймактын өкмөттөрү деле адам укуктарына, демократияга караганда, коопсуздукту биринчи орунга чыгарып жатпайбы. Бирок ушул маселени да өлкөлөр ортосунда өкмөттүк деңгээлдеги, күч түзүмдөрү ортосундагы, тыгыз кызматташтыксыз чечүү мүмкүн эмес. Азыркы чыңалуу, тирешүү, белгисиздик, ар бир өлкөнүн эле эмес, жалпы аймактын саясий стабилдүүлүгүнө, коопсуздугуна да шек келтирүүдө.
Ташкенттин чек арада аскер күчүн көрсөткөн соңку кадамына жооп кылып, президент Алмазбек Атамбаев Шанхай кызматташтык уюмунун июнда Өзбекстанда өтүүчү саммитине барбай коюшу мүмкүндүгүн жарыялап жиберди.
Эгер Атамбаев Ташкентке барбаса, байкоочулардын баамында, президент Каримов да август айынын соңунда КМШ лидерлеринин Кыргызстанда өтүшү керек болгон саммитине келбеши турган иш.
Каримовдун көз карашында ал башкарган Өзбекстан гегемониялык саясатты карманышы керек. Каримовдун мына ушул мүнөзү менимче коңшулар менен карым-катнашка терс кесепетин тийгизип келүүдө.Ташпулат Юлдашев
Ошентип, Ташкенттин чек арадагы соңку жүрүшү анда-санда гана эл аралык жыйындарда жолуга калып жүргөн президенттер Каримов менен Атамбаевдин анчалык деле жакшы эмес мамилеси дагы бузулушуна, ажырым тереңдешине салым кошуп жатат.
Мындай шартта, Өзбекстандын бийлик системасын эске алганда, чек ара боюнча өкмөттүк комиссиялар деңгээлиндеги сүйлөшүүлөр жүргөн күндө да оң жыйынтык берери арсар. Өзү Кыргызстандын саясий чөйрөлөрүндө, коомдук пикирде коңшу өлкөнүн президенти чек ара такталышына кызыкдар эмес деген пикирлер үстөмдүк кылары белгилүү. Бул ойго “Азаттык” менен менен маегинде өзбекстандык мурдагы дипломат, азыр АКШда жашаган Ташпулат Юлдашев да кошулду:
- Мен Кыргызстандын жетекчилигинин Ислам Каримов коңшу өлкөлөр менен чек ара жана башка маселелер чечилишине кызыкдар эмес деген пикирине кошулам. Себеби, Каримовдо ушундай мүнөз, саясий багыт бар десек болот го, ал өзүнүн шарттарын калкынын саны салыштырмалуу азыраак, экономикасы салыштырмалуу алсызыраак коңшуларга таңуулап турууну көздөйт. Каримовдун көз карашында ал башкарган Өзбекстан гегемониялык саясатты карманышы керек. Каримовдун мына ушул мүнөзү менимче коңшулар менен карым-катнашка терс кесепетин тийгизип келүүдө. Маселен, Казакстан менен Өзбекстан ортосундагы чек ара бат эле такталып, чечилишинин бирден-бир себеби, менимче, Астана Ташкент менен теңтайлаша алганында. Башкача айтканда, Өзбекстан коңшуларынын алсыз жактарын пайдаланууда. Бул жыйынтыгы жакшылыкка алып келбей турган ыкма. Менимче, чынында эле Каримов бийликте турган кезде чек ара проблемасы, коңшулар менен мамлекет аралык мамиленин башка маселелери чечилбей тура берет.
Жер талашта октон сотко артыкчылык берүү
Чек арада Өзбекстан аскер күчүн көргөзгөн соңку кризистен улам кыргыз расмий өкүлдөрү да Бишкек эл аралык уюмдарга кайрыларын айтып чыгышты.
БУУнун Эл аралык адилеттүүлүк сотуна барыш үчүн буга эки өлкө тең макул болушу абзел. Же алардын ортосунда эгер кандайдыр бир талаш чыкса, эл аралык сотто чечебиз деген, күн мурунтан кол коюлган келишим болушу керек.Гбенга Одунтан
Чек ара талаштарын Бириккен Улуттар Уюму аркылуу чечүүнүн дүйнөлүк тажрыйбада кеңири колдонулуп келе жаткан бир механизми - 1945 -жылы түзүлгөн Эл аралык адилеттүүлүк соту.
Британиядагы Кент университетинин эл аралык укук боюнча окутуучусу, Африкадагы чек ара талаштары боюнча адис, доктор Гбенга Одунтан (Gbenga Oduntan) “Азаттык” менен маегинде чек ара талаштары сот аркылуу чечилген учурлары көптүгүн, бирок бул дагы узак убакытты талап кылган жараян экенин белгиледи:
- Эгер биз бир өлкөдөн болсок, мен сизди сотко берсем, каалайсызбы же каалабайсызбы сотко келесиз. Бирок бул эл аралык мыйзамда башкачараак. БУУнун Эл аралык адилеттүүлүк сотуна барыш үчүн буга эки өлкө тең макул болушу абзел. Же алардын ортосунда эгер кандайдыр бир талаш чыкса, эл аралык сотто чечебиз деген, күн мурунтан кол коюлган келишим болушу керек. Эгер андай келишим болсо алардын бири сотко автоматтык түрдө эле кайрыла алат. Бирок бул узакка созулган жараян болот. Маселени тоңдуруп салгысы келген кээ бир өкмөттөр сотко атайлап эле кайрылат. Себеби, иштин сотто каралышы кеминде бештен он жылга чейинки убакытты талап кылат. Мен сизге акыркы белгилүү бир ишти айтып берейин: Нигерия менен Камерундун Бакасси жарым аралы боюнча талашы сотто дээрлик он жыл каралды. Тараптар 1993-жылы арыз берип, иш 2003-жылга барып бүттү. Бул сот ишинде Нигерия утулду. БУУ сотунун чечиминен кийин Нигерия менен Камерун чечимди ишке ашыруу үчүн Улуттар Уюмунун катышуусунда орток комиссия түзүшкөн. Бирок ал коммиссия али ишин бүтө элек. Өзү чек ара талаштары эл аралык сотто каралган учурлар абдан эле көп. Менимче Эл аралык адилеттүүлүк соту караган иштердин жарымына жакыны деңиздеги, кургактагы чек ара менен байланышкан иштер. Мисалы Африка өлкөлөрүнөн берилген арыздардын мен так айта алам, үчтөн экиден көбү чек ара талаштары.
Эл аралык укук жана чек ара талаштары боюна иликтөөчү Гбенга Одунтан “Азаттык” менен маегинде өзү эл аралык мыйзамдар чек ара талаштарын күч колдонуп чечүүгө так кесе тыюу саларын да кошумчалады:
- Эң башкысы Улуттар Уюмунун уставында эл аралык талаштар тынчтык жолу менен чечилүүсү керектиги белгиленген. Мен сизге ошол БУУнун уставынын үчүнчү беренесин айтайын, анда мамлекеттер ортосунда кандай талаш болбосун тынчтык жолу менен, сүйлөшүү аркылуу, сот аркылуу жана башка тынчтык ыкмалар аркылуу гана чечилүүсү керектиги көргөзүлгөн. Азыркы эл аралык мыйзамдар боюнча чек ара талашында аскер күчүн колдонуу, күч көргөзүү эгер өзүн өзү коргонуу үчүн гана болбосо, мыйзамсыз. Талашты чечүүнүн эң тез жолу эл аралык практика боюнча да албетте эки тараптын тикелей сүйлөшүүлөрү, экинчиси - биз жогоруда айткан Эл аралык адилеттүүлүк соту, үчүнчүсү - 1899-жылы түзүлгөн Гаага шаарында жайгашкан Туруктуу арбитраждык сот, төртүнчүсү - талашка тартылган тараптар өздөрү иргеген арбитрлер аркылуу чечүү, бешинчиси - эки тарап тең урматтаган, бейтарап деп эсептешкен таанымал, эл аралык чөйрөгө белгилүү адамды ортомчу кылуу. Мен жаңылбасам, Британиянын ханышасы араб дүйнөсүнүн эки өлкөсүнө чек ара талашында ортомчу болгон. Бул ыкмалардын баары - талашты чек арада бир дагы аскер, чектеш аймактардын бир да тургуну өмүрү кыйылбагандай чечүүгө үмүт арттырат.
БУУнун Эл аралык адилеттүүлүк сотуна чек ара талаштары менен өнүккөн да, өнүгүп келе жаткан да дүйнөдөн барган өлкөлөрдүн мисалы ондоп саналганы менен бул эл аралык укуктук механизм Кыргызстан менен Өзбекстан үчүн да иштей алат деп айтуу кыйын. Өзгөчө сотко кайрылуу баары бир эки өлкөнүн макулдашуусун талап кыларын эске алганда.
Узундугу 1354 чакырым келген кыргыз-өзбек чек арасында 58 талаштуу участок бар.
