Кыргызстан суу сактагычтарды кармоого кеткен чыгымдарды жабуу үчүн Өзбекстан менен Казакстандан акы талап кылышы мүмкүн.
Бул тууралуу өткөн аптада Суу кодекси жана "Суу жөнүндө" мыйзамга өзгөртүүлөрдү кароо учурунда парламентте маселе көтөрүлдү.
Жогорку Кеңеш өкмөттөн сууну натыйжалуу пайдалануу мыйзамы боюнча суу сактагычтарга кеткен чыгымдар үчүн коңшуларга акы төлөтүүнү талап кылды.
Айыл жана суу чарба министрлиги Суу кодексине сууну товар катары караган мыйзамдык өзгөртүүлөр бекитилгенден кийин кошуналардан сууну пайдалануу акысы талап кылынарын белгиледи.
Кеткен чыгым ордуна коюлбай...
Жогорку Кеңеш 31-январь күнү Суу кодексине жана "Суу жөнүндө" мыйзамга өзгөртүүлөрдү экинчи окуудан кабыл алды. Ага ылайык, жарандыгына, менчигинин түрүнө жана чарба жүргүзүү формасына карабастан сууну пайдалануу үчүн акы алынары көрсөтүлгөн.
Анда сууну ички жана өндүрүштүк керектөөлөр үчүн пайдалануудан акы алуунун шарттары жана өлчөмү атайын укуктук ченемдер аркылуу аныкталары белгиленген.
Жогорку Кеңештин "Республика Ата-Журт" фракциясынан депутат Умбетали Кыдыралиев өкмөт эмнеге суу сактагычтарга кеткен чыгымдарды жабууну кечеңдетип, сууну топтоп бергени үчүн кошуналардан акы талап кылбай жатканына кызыкты.
- Кыргызстандагы суу сактагычтардан жылына 22 млрд. куб суу Өзбекстан менен Казакстанга кетет. Бул деген биз суу сактагычтарда чогулткан суунун 80 пайыздан ашууну мына ошол кошуналарга берилет дегенди түшүндүрөт. Аталган суу сактагычтарды кармаганга бюджеттен өтө чоң өлчөмдө каражат жыл сайын бөлүнөт. Жакында эле Токтогул суу сактагычын оңдоо үчүн 450 миллион доллар бөлүү боюнча маселени карадык. Биздин өкмөт эмне себептен мына суу сактагычтарга кеткен чыгымды төлөп берүүнү кошуналардан талап кыла албай жатат?
Буга чейинки мамлекеттер аралык укуктук ченемдерге ылайык, Кыргызстандын суу сактагычтарында топтолуп, андан ары Өзбекстан менен Казакстандын талааларын сугарууга жана чарбалык муктаждыктарына жумшалган суу орток пайдалануудагы байлык катары көрсөтүлгөн.
Эки тараптуу макулдашууга ылайык, Кыргызстан жайкысын белгиленген өлчөмдөн кем эмес сугат суусун үзгүлтүксүз берип турууга, суу пайдаланган тарап суу сактагычтарды иштетүүгө кеткен чыгымдарды төлөп берүүгө милдеттенме алган.
Сууга акы алууга ачылган мыйзамдык жол
Айыл жана суу чарба министринин орун басары Жаныбек Керималиев Суу кодексине жана мыйзамга кирген жаңы өзгөртүүлөрдөн кийин сууну пайдаланганы үчүн кошуналардан кошумча акы талап кылууга жол ачыларын билдирди:
- Казакстан мурда Киров суу сактагычын кармаганга кеткен чыгым үчүн 75 миллион теңге төлөйт эле. Азыркы учурда 119 миллион теңге төлөйт. Мыйзамга кирген өзгөртүүлөрдү кабыл алгандан кийин кошуналар пайдаланып жаткан суунун төлөмүн дагы көтөрөбүз. Бул маселе негизи 28 жылдан бери көтөрүлбөй келип, соккунун баарын биз өзүбүзгө алып жатабыз.
Парламент депутаты Умбетали Кыдыралиев өкмөт суу сактагычтын эксплуатациялык чыгымын эмес, кошуналарга сууну товар катары сатып, аны пайдалануу үчүн акы талап кылышы керек деп эсептейт.
- 19 миллион теңгени долларга которуп көрүңүзчү. Ал ошол 119 миллион теңге канча акча болорун билесиз. Миллион деген сөз эле кулагыңызга жакшы угулуп калган окшойт. Биз бул мыйзамга өзгөртүүлөрдү аябай кечигип кабыл алып жатабыз. Эл аралык укуктук ченемдер боюнча суу товар катары каралган. Анын экономикалык баасы бар. Ошондуктан биз кошуналар менен сүйлөшүп, иш алып барышыбыз зарыл болчу.
Кыргызстан суу пайдаланууну жөнгө салуу маселесинде Өзбекстан жана Казакстан менен Орто-Токой, Киров суу сактагычтары боюнча ар бирине өзүнчө макулдашуу түзгөн.
Токтогул, Папан суу сактагычтарынан жана чоң суу каналдарынан кеткен сууну пайдалануу шарттары боюнча кошуналар менен маселе жөнгө салына элек.
Каржы министринин орун басары Улукбек Карымшаков кошуналар учурда сууну пайдалануу үчүн эмес, суу сактагычтарды оңдоого кеткен чыгымдын кайсы бир бөлүгүн гана төлөп жатканын айтты:
- Андан республикалык бюджетке эч кандай каражат түшпөйт. Келип жаткан акча суу сактагычтардын техникалык абалын карап, оңдоп-түздөөгө гана берилет. Бул жерде учурдагы макулдашууларга ылайык, суу пайдалануу үчүн акы алынбайт.
Суу товарбы?
2000-жылдары Жогорку Кеңештин мыйзам чыгаруу палатасынын депутаты, компартиянын мурдагы биринчи катчысы маркум Турдакун Усубалиев суу газ жана мунай сыяктуу эле жаратылыш байлыгы экенин жүйө келтирип, Кыргызстандын суу сактагычтарында топтолгон сууну кошуналар сатып алууга тийиш деген маселе көтөргөн.
Бирок Өзбекстандын ошол кездеги президенти маркум Ислам Каримов мамлекеттер аралык суу башаты каяктан экенине карабастан ал орток байлык экенин айтып, аны сатууга же бербей үзгүлтүккө учуратууга жасаган далалат чоң чатакка алып келерин эскерткен.
Суу-энергетика тармагы боюнча эксперт Расул Умбеталиев кошуналар сууну товар катары тааныбай жаткан жагдайды кыргыз дипломатиясынын өксүгү катары мүнөздөдү:
- Сууну пайдаланганы үчүн биздин жарандар акча төлөйт. Бирок биз суу сактагычтарда сууну топтоп берип, аны кошуналар эгин талааларын сугарууга же башка бир чарбалык муктаждыктарына пайдаланганы үчүн акы албай жатканыбыз туура эмес. Негизи союз мезгилинде деле сууну пайдаланышканы үчүн бизге арзан баада газ, мазут жана мунай беришчү. Мына ошол кезде суунун акысы бартердик негизде алынып келинген. Бирок союз таркаган соң, бул практика колдонулбай калды. Ошол эле кезде суунун акысын төлөө маселеси жөнгө салынбай келе жатат. Негизи биздин бийлик кошуналарды ынандырып, түшүндүрсө сууну товар катары таанып, ага акча төлөө маселесин чечсе болмок. Бул багытта биздин бийлик натыйжалуу иш алып бара албай турат.
Компартиянын мурдагы баш катчысы Турдакун Усубалиев кошуна өлкөлөр сууну пайдаланганы үчүн акы төлөгөн эл аралык тажрыйба бар экенин мисал келтирип, кезинде өзбек президентине ачык кат аркылуу жооп кайтарган.
Суу пайдалануу шарттарын жөнгө салуу маселеси 2007-2008-жылдары да көтөрүлүп, бирок маселе кыргыз бийлигинин пайдасына чечилген эмес.
