Бул тууралуу өткөн аптада Суу кодекси жана "Суу жөнүндө" мыйзамга өзгөртүүлөрдү кароо учурунда парламентте маселе көтөрүлдү.

Жогорку Кеңеш өкмөттөн сууну натыйжалуу пайдалануу мыйзамы боюнча суу сактагычтарга кеткен чыгымдар үчүн коңшуларга акы төлөтүүнү талап кылды.

Айыл жана суу чарба министрлиги Суу кодексине сууну товар катары караган мыйзамдык өзгөртүүлөр бекитилгенден кийин кошуналардан сууну пайдалануу акысы талап кылынарын белгиледи.

Кеткен чыгым ордуна коюлбай...

Жогорку Кеңеш 31-январь күнү Суу кодексине жана "Суу жөнүндө" мыйзамга өзгөртүүлөрдү экинчи окуудан кабыл алды. Ага ылайык, жарандыгына, менчигинин түрүнө жана чарба жүргүзүү формасына карабастан сууну пайдалануу үчүн акы алынары көрсөтүлгөн.

Анда сууну ички жана өндүрүштүк керектөөлөр үчүн пайдалануудан акы алуунун шарттары жана өлчөмү атайын укуктук ченемдер аркылуу аныкталары белгиленген.

Жогорку Кеңештин "Республика Ата-Журт" фракциясынан депутат Умбетали Кыдыралиев өкмөт эмнеге суу сактагычтарга кеткен чыгымдарды жабууну кечеңдетип, сууну топтоп бергени үчүн кошуналардан акы талап кылбай жатканына кызыкты.

- Кыргызстандагы суу сактагычтардан жылына 22 млрд. куб суу Өзбекстан менен Казакстанга кетет. Бул деген биз суу сактагычтарда чогулткан суунун 80 пайыздан ашууну мына ошол кошуналарга берилет дегенди түшүндүрөт. Аталган суу сактагычтарды кармаганга бюджеттен өтө чоң өлчөмдө каражат жыл сайын бөлүнөт. Жакында эле Токтогул суу сактагычын оңдоо үчүн 450 миллион доллар бөлүү боюнча маселени карадык. Биздин өкмөт эмне себептен мына суу сактагычтарга кеткен чыгымды төлөп берүүнү кошуналардан талап кыла албай жатат?

Буга чейинки мамлекеттер аралык укуктук ченемдерге ылайык, Кыргызстандын суу сактагычтарында топтолуп, андан ары Өзбекстан менен Казакстандын талааларын сугарууга жана чарбалык муктаждыктарына жумшалган суу орток пайдалануудагы байлык катары көрсөтүлгөн.

Эки тараптуу макулдашууга ылайык, Кыргызстан жайкысын белгиленген өлчөмдөн кем эмес сугат суусун үзгүлтүксүз берип турууга, суу пайдаланган тарап суу сактагычтарды иштетүүгө кеткен чыгымдарды төлөп берүүгө милдеттенме алган.

Сууга акы алууга ачылган мыйзамдык жол

Айыл жана суу чарба министринин орун басары Жаныбек Керималиев Суу кодексине жана мыйзамга кирген жаңы өзгөртүүлөрдөн кийин сууну пайдаланганы үчүн кошуналардан кошумча акы талап кылууга жол ачыларын билдирди:

- Казакстан мурда Киров суу сактагычын кармаганга кеткен чыгым үчүн 75 миллион теңге төлөйт эле. Азыркы учурда 119 миллион теңге төлөйт. Мыйзамга кирген өзгөртүүлөрдү кабыл алгандан кийин кошуналар пайдаланып жаткан суунун төлөмүн дагы көтөрөбүз. Бул маселе негизи 28 жылдан бери көтөрүлбөй келип, соккунун баарын биз өзүбүзгө алып жатабыз.

Парламент депутаты Умбетали Кыдыралиев өкмөт суу сактагычтын эксплуатациялык чыгымын эмес, кошуналарга сууну товар катары сатып, аны пайдалануу үчүн акы талап кылышы керек деп эсептейт.

- 19 миллион теңгени долларга которуп көрүңүзчү. Ал ошол 119 миллион теңге канча акча болорун билесиз. Миллион деген сөз эле кулагыңызга жакшы угулуп калган окшойт. Биз бул мыйзамга өзгөртүүлөрдү аябай кечигип кабыл алып жатабыз. Эл аралык укуктук ченемдер боюнча суу товар катары каралган. Анын экономикалык баасы бар. Ошондуктан биз кошуналар менен сүйлөшүп, иш алып барышыбыз зарыл болчу.

Кыргызстан суу пайдаланууну жөнгө салуу маселесинде Өзбекстан жана Казакстан менен Орто-Токой, Киров суу сактагычтары боюнча ар бирине өзүнчө макулдашуу түзгөн.

Токтогул, Папан суу сактагычтарынан жана чоң суу каналдарынан кеткен сууну пайдалануу шарттары боюнча кошуналар менен маселе жөнгө салына элек.

Каржы министринин орун басары Улукбек Карымшаков кошуналар учурда сууну пайдалануу үчүн эмес, суу сактагычтарды оңдоого кеткен чыгымдын кайсы бир бөлүгүн гана төлөп жатканын айтты:

- Андан республикалык бюджетке эч кандай каражат түшпөйт. Келип жаткан акча суу сактагычтардын техникалык абалын карап, оңдоп-түздөөгө гана берилет. Бул жерде учурдагы макулдашууларга ылайык, суу пайдалануу үчүн акы алынбайт.

Суу товарбы?

2000-жылдары Жогорку Кеңештин мыйзам чыгаруу палатасынын депутаты, компартиянын мурдагы биринчи катчысы маркум Турдакун Усубалиев суу газ жана мунай сыяктуу эле жаратылыш байлыгы экенин жүйө келтирип, Кыргызстандын суу сактагычтарында топтолгон сууну кошуналар сатып алууга тийиш деген маселе көтөргөн.

Бирок Өзбекстандын ошол кездеги президенти маркум Ислам Каримов мамлекеттер аралык суу башаты каяктан экенине карабастан ал орток байлык экенин айтып, аны сатууга же бербей үзгүлтүккө учуратууга жасаган далалат чоң чатакка алып келерин эскерткен.

Суу-энергетика тармагы боюнча эксперт Расул Умбеталиев кошуналар сууну товар катары тааныбай жаткан жагдайды кыргыз дипломатиясынын өксүгү катары мүнөздөдү:

- Сууну пайдаланганы үчүн биздин жарандар акча төлөйт. Бирок биз суу сактагычтарда сууну топтоп берип, аны кошуналар эгин талааларын сугарууга же башка бир чарбалык муктаждыктарына пайдаланганы үчүн акы албай жатканыбыз туура эмес. Негизи союз мезгилинде деле сууну пайдаланышканы үчүн бизге арзан баада газ, мазут жана мунай беришчү. Мына ошол кезде суунун акысы бартердик негизде алынып келинген. Бирок союз таркаган соң, бул практика колдонулбай калды. Ошол эле кезде суунун акысын төлөө маселеси жөнгө салынбай келе жатат. Негизи биздин бийлик кошуналарды ынандырып, түшүндүрсө сууну товар катары таанып, ага акча төлөө маселесин чечсе болмок. Бул багытта биздин бийлик натыйжалуу иш алып бара албай турат.

Компартиянын мурдагы баш катчысы Турдакун Усубалиев кошуна өлкөлөр сууну пайдаланганы үчүн акы төлөгөн эл аралык тажрыйба бар экенин мисал келтирип, кезинде өзбек президентине ачык кат аркылуу жооп кайтарган.

Суу пайдалануу шарттарын жөнгө салуу маселеси 2007-2008-жылдары да көтөрүлүп, бирок маселе кыргыз бийлигинин пайдасына чечилген эмес.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Алар буга "Түндүк электрдин” жетекчиси Искендер Кадыркулов атайын кызматтын башчысы менен бир тууган болгону үчүн таасирин көрсөтүп жатат деп жүйө келтиришет. Мамлекеттик ишкана болсо бул дооматтарды четке кагууда.

Иштин төркүнү

Мындан дээрлик бир жылдай мурда өткөн тендерге байланыштуу талаш-тартыш менчик фирманын даттануусунан кийин ачыкка чыкты.

“УМ Левел” фирмасынын расмий өкүлү Акжол Умурзак уулу билдиргендей, "Түндүк электр" ишканасы 2018-жылдын 16-февралында Мамлекеттик сатып алуу порталы аркылуу үч түрдүү электр кабелин алууга тендер жарыялаган.

111 миллион сомго жарыялаган сынакты аталган фирма 106 миллион 666 миңге утуп алган. Тараптар келишим түзүп, товарлар былтыр август айына чейин жеткирилип берилген. "Түндүк электр" ишканасы фирманын акысын төлөгөнү менен 3-4 миллионго сомго жакын каражатын бербей койгон.

​Акжол Умурзак уулу мамлекеттик мекеме кабелдердин сапатын өндүрүүчү фирма тастыктаган жок деген доомат койгонун айтты:

- Биз товарларды Орусиянын Пермь шаарында жайгашкан “Камский кабель” заводунан алмакпыз. "Түндүк электр" ишканасы бул заводдон чыгарылган кабелдин изоляциясы австриялык “Borealis” компаниясынын продукциясынан жасалганын тастыктап беришибизди талап кылды. Ал тастыктаманы алыш үчүн, биз “Borealis” компаниясынын Москвадагы өкүлчүлүгүнө кат жаздык. Алар “биздин кызматкерлер Пермь шаарына бара албайт, бирок “Камский кабель” кабелди “Borealis” компаниясынын изоляциясынан жасай турганын тастыктайбыз” деген кат жиберишти. Ал катты “Түндүк электр” ишканасына берип, “Borealis” тастыктады” десек, алар “бул жетиштүү эмес, алар ошол жерге барып тастыкташ керек болчу" деп кине коюшту. Эми ойлонсоңор, биз килейген компаниянын адистерин ал жерге барууга кантип милдеттендире алабыз? Алар мына ушуну бетке кармап “келишимди толук аткарган жоксуңар” деген негизде акчабызды толук бербей жатат. Кепилдик салым катары биз берген 2 миллион 200 миң сомду жана дагы 1 миллион 500 миң сомду бербей кармап турушат.

“УМ Левел” фирмасынын өкүлү ырастагандай, алар калдык сумманы алыш үчүн тиешелүү органдардын бир тобуна кайрылышкан. Бирок бул аракеттер маселени чечүүгө жардам берген эмес. Жеке компания буга көмүскө жагдайлар себеп болуп жатат деп күмөн саноодо.

Ал "Ишкананын директору Искендер Кадыркулов атайын кызматтын жетекчиси Идрис Кадыркуловдун бир тууганы экенин, бул жагдай ишти басып коюуга таасир этип жатышы мүмкүн" деп күмөн санайт.

- Мыйзам боюнча биз жумушту толук аткарып бүткөндөн кийин үч ай ичинде “Түндүк электр” ишканасы акчаны толук төлөп бериши керек. Азыр болсо жетинчи айга кирип баратат. Биз аларга бир нече жолу барып, “мыйзам чегинде акчабызды толук бергиле” деп талап кылсак, ал жерде иштеген балдар “бизде чымын учса да гендиректор Кадыркуловдун каалоосу менен болот” дешти. Директор Искендер Кадыркулов Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин төрагасы Идрис Кадыркуловдун бир тууган агасы. Ал биздин ошол эле финполиция же башка органдарга жазган арыздарыбыздын каралышына таасир этип, биздин өтүнүчтөр таптакыр каралбай калууда. Башкача айтканда, алар бизди атайылап тоготпой, “колуңардан эмне келет” дегендей мамиле жасап жатышат, - деди “УМ Левел” фирмасынын расмий өкүлү Акжол Умурзак уулу.

​Бул факты боюнча "Түндүк электр" ачык акционердик коомунун директору Искендер Кадыркуловдун өзүнөн комментарий жана Идрис Кадыркулов анын бир тууганы экени тууралуу тастыктама ала алган жокпуз.

"Түндүк электр" мемесинин басма сөз кызматынын жетекчиси Гуля Мураталиева жетекчиси Кадыркуловдун бул ишке жеке кийлигишип жатканын төгүндөдү. Ал бул билдирүүнү “көңүл бурдуруу үчүн жасалган аракет” катары гана сыпаттады.

Мураталиеванын айтымында “УМ Левелдин” каражаты алар айткандан башка себептерге байланыштуу кармалып жатат.

- Ток өткөргүчтөрдүн сапаты жана аны жеткирүү боюнча келишимдеги бир топ шарттарды бузганына карабай "Түндүк электр" ачык акционердик коому жеткирүүчү тарапка акча каражатын кечиктирбей төлөп берген. Бир гана келишимди аткарууну камсыз кылган кепилдик төлөмүн (2,2 млн. сом) жана калган 1,5 млн. сомду алып калган. Буга жеткирүүчү фирманын шектүү эсеп-фактураны көрсөткөнү себеп болгон. Учурда бул эсеп-фактуралар Салык кызматы тарабынан жокко чыгарылган. Финансы полициясынан “УМ Левел” ЖЧКсы салык төлөөнү (12%; КНС) жашырганы боюнча "Түндүк электр” ААКына суроо-талап келген. “УМ Левел” 10 млн. сомдой кошумча нарк салыгын төлөбөй коюшкан. Буга байланыштуу аталган сынакка тиешелүү материалдар Финансы полициясына өткөрүлүп берилди.

"Түндүк электр" ишканасынын өкүлү келтирген бул маалыматты Салык кызматынан жана Финансы полициясынан тактоого мүмкүн боло элек. “УМ Левел” фирмасынын кызматкерлери болсо кеп болуп жаткан айыптоолор аларга карата куугунтуктун бир бөлүгү экенин айтып түшүндүрүүдө. Ошондой эле салыктарын мыйзам талап кылгандай төлөшкөнүн айтууда.

Татаалдашкан жагдайлар

Бул арада Мамлекеттик сатып алуулар департаменти кеп болуп жаткан “УМ Левел” фирмасынын тендерлерге катышууга эки жылга тыюу салды. Буга кайра эле "Түндүк электр" ишканасынын арызы себеп болгон.

Департаменттин даттануулар жана жазаналар-санкциясы бөлүмүнүн башчысы Съездек Сарыбаев буларга токтолду:

- Ишенимсиз (ак ниет эмес) аткаруучу фирмалардын базасына “УМ Левел” ЖЧКсы алардын буюртмачысы - "Түндүк электр" ишканасынын кайрылуусунун негизинде кирген. "Түндүк электр" катында аталган фирма жалган маалыматтарды берген деген кине койгон. Алардын катын көз карандысыз мекемелер аралык комиссия карап, ушундай чечим кабыл алган. Ага ылайык “УМ Левел” эми 2020-жылдын аягына чейин тендерлерге катыша албайт. Бул тизме көбөйүп-азайып турат, башкача айтканда тыюу салынган мөөнөтү бүткөн фирмалар андан чыгарылып турат. Учурда бул тизмеде 100дүн тегерегинде ишкана, фирмалар бар.

“УМ Левел” болсо тендер боюнча аларды “кара тизмеге” киргизүү жана “Түндүк электрдин” аракеттерине байланыштуу сотко кайрылганы турат.

Бирок серепчилер чиновниктердин жана укук коргоо органдарынын жетекчилеринин аттары аталган иштердин калыс иликтениши күмөн ойлорду жаратарын белгилеп келишет.

​- Бул фирма канчалык деңгээлде туура айтып, туура кине коюп жатат ал башка маселе. Бирок Кыргызстанда бир туугандар же жакын адамдар чоң кызматтарда бир убакта иштеп жаткан болсо, алар бири-биринин ишин жаап, ар кандай маселелерге карата таасир этип келгени жашыруун эмес. Тендер, кылмыш иши же башка иштер болобу, айырмасы жок, “тигинин тууганы тиякта турганы үчүн жаап койду”, “бул жакта агасы-иниси иштегени үчүн басып койду” дегендерди угуп эле жүрөбүз. Ал күмөн саноолорду жок кылыш үчүн бардыгын ак, таза жүргүзүш керек, бардык чечимдерди кабыл алууда адилет кадам жасаш керек. Азыркы, кеп болуп жаткан учурда болсо ошол эле “Түндүк электрдин” жетекчиси же УКМКнын башчысы коюлган айыптоолор жалган болсо “жалган” деп билдирүү жасап коюшу абзел. Эгер фирма жок жерден аларды күнөөлүү деп жатса анда алар жооп бериши керек. Туурасы, бул талашка сот аркылуу чекит койгон жөндүү болмок, - деди жарандык активист Айбек Таалайбек уулу.

Мамлекеттик сатып алуулар департаментинин маалыматына ылайык, 2018-жылы жалпысынан 93 млрд. 875 млн. 44 миң сомго 132 849 конкурс жарыяланды. Анын ичинен өткөрүлгөн конкурстардын пландалган суммасы 54 млрд. 111 млн. 260 миң сомду түздү. Бул сумманын ичинен 31 млрд. 613 млн. 488,6 миң сомго келишим түзүлдү.

Республикалык бюджеттен каржыланып, өткөрүлгөн конкурстардан үнөмдөлгөн акча каражаттардын суммасы 1 млрд. 383 млн. сомду түздү.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Казак президенти Нурсултан Назарбаев өкмөттүн шаршемби күнү Астанада өткөн кеңейтилген жыйынын жеме менен баштады. "Чү" дегенде эле премьер-министр Бакытжан Сагинтаевди өкмөт мүчөлөрүн үстөлгө туура эмес отургузганы үчүн сындады.

Назарбаев каржы министри Алихан Смаилов үстөлдүн аягына эмес, вице-премьер-министрлерден кийин отурушу керектигин айтты:

- Тур, бери кел. Кожамжаровдон баштап бир орунга жылгыла .(Ред.: Кайрат Кожамжаров - башкы прокурор). Бул каржы министри. Ушундай мамиле жасагандыктан биздин каржы тармагыбыз аксап жатат.

Аны улай президент Назарбаев Казакстандын экономика жана банк тармактарындагы маселелерди козгоого өттү.

Ал соңку жылдары каржы институттарынын жетекчилеринин "акча кымырып, өлкөдөн качып кетишине" өкмөттүн шалаакылыгы түрткү берип жатканын айтты.

Мындан сырткары Казакстанда айрым банктар иши жүрбөй калса да, банкрот деп жарыяланбай, "мамлекеттин көмөгүн эсепсиз алып жатканын" белгилеп, буга чара көрө албаган министрлерди "коркок" деп атады:

- Силер өкмөт же министр эмес, жөн гана коркоксуңар. Колу-бутуңар калтырап турат. Эмне үчүн иштеп жүрөсүңөр? Бардык банктарды тазалагыла. Ошондон кийин бул өкмөт өз милдетин так аткарды деп эсептейм. Андан соң отставкага кете бергиле. Жумуш деп ушуну атаса болот.

Назарбаев банкирлер менен акционерлер өлкөдөн качып кетип жатканын айтканы менен конкреттүү адамдардын атын атаган жок. Бирок былтыр расмий Астана "Казак банкынын" (Qazaq Banki) ири суммадагы акча уурдады деп айыпталган акционери Бахыт Ибрагимди Германиядан экстрадиция кылганы белгилүү. Мындан тышкары учурда казак бийлиги RBK банкынын директорлор кеңешинин төрагасынын кеңешчиси Жомарт Эртаевди да Москвадан алып келүү аракетин көрүп жатат. Буга чейин бийлик банк тармагында абалды жакшыртуу үчүн бюджеттен 10 миллиард доллар бөлгөнү кабарланган.

Шаршембидеги жыйында Назарбаев Казакстандын Улуттук банкынын төрагасы Данияр Акышевдин баяндамасына да канааттанган жок.

Ошентсе да өкмөттүн жыл сайын бир жолу өтүп туруучу кеңейтилген жыйынында "элбашы" министрлер менен аймак башчыларын сындап гана чектелбестен, айрымдарын мактаганга да үлгүрдү.

Ал өзгөчө билим берүү министри Ерлан Сагадиевдин соңку реформаларын кубаттап, саламаттыкты сактоо министри Елжан Биртановду да дары-дармектердин баасын иретке салган мыйзам долбоору үчүн башкаларга үлгү катары көрсөттү:

- Ал үчүн саламаттыкты сактоо министрин мактайм. Дары-дармектерди ачык-айкын эсепке алуу системасын ишке киргизүү боюнча тажрыйба 26 миллиард теңгени бюджеттен үнөмдөөгө жардам берди. Мына ушуга үйрөнүшүбүз керек!

Жыйындын соңун утурлай Назарбаевдин "ачуусу" тарагансып, ал учурдагы өкмөттүн отставка кетишин талап кылбай турганын айтты.

"Кеткиле деп жөн эле айтып койдум. Кетпегиле, иш кылгыла, билдирип тургула",-деди ал.

Өкмөттүн үч саатка созулган бул жолку жыйыны түз алып көрсөтүлгөн жок. Жеме уккан өкмөт мүчөлөрү жыйындан кийин журналисттердин суроолоруна жооп берүүдөн баш тартышты.

Социалдык-тармактарда "элбашынын" министрлерди зекигени боюнча пикирлер эки ача. Айрымдары аткаминерлерди ушинтип камчылап туруу керек экенин айтышса, кайсы бири муну Назарбаевдин кезектеги популисттик кадамы деп мүнөздөшүп, өкмөттүн жыйынын "бир адамдын театры" аташты.

Казакстанды совет заманынан бери башкарып келе жаткан Назарбаев жыл сайын январь же февраль айларында өкмөттүн кеңейтилген жыйынын өткөрүп турат. Былтыркы жыйында "элбашы" өкмөт башчы Сагинтаевди сындаган эле.

Анда Сагинтаев сөз сүйлөп, өкмөттүн жетишкендиктери, экономикалык жана социалдык өсүштөрү тууралуу айтып бүткөндөн кийин казак президенти: “Жакшы, жакшы сүйлөдүң, бирок өз ишиңерди сындабай жатасыңар",-деп катуу айткан. Ал жыйында да банк тармагындагы кырдаал негизги тема болгон.

2017-жылкы жыйында Назарбаев жергиликтүү ишкерлерге жолтоо болуп жаткандарды өкмөттүн ичинде издеш керек экенин айткан.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Буга чейин ырчы Лондондо Казакстандын Британиядагы маданий күндөрүнүн алкагында концерт койгон.

Ага ырчынын күйөрмандары дүйнөнүн чар тарабынан барышты. Алардын арасында чехиялык Нада Кребцова да бар. Ал казак ырчысынын күйөрманына айланганына бир нече жыл болгонун айтып берди:

- Мен Димаштын аткаруусун кокустан эле "Ютубдан" көрүп калдым. Анын добушун укканда эле денем дүркүрөй түштү. Башында вокалынын күчтүүлүгүнө, мукам үнүнө суктансам, кийинчерээк сүйлөгөнүнө, жүрүм-турумуна баа бердим. Ал эми келбетине сөз жок.

Димаш Кудайбергендин күйөрмандары өздөрүн “Dears” деп аташат.

Американын ар кайсы штаттарында, Францияда, Мальтада, Финляндияда жана бир топ башка мамлекеттерде казак ырчысынын фанаттары өз клубдарын негиздеп, социалдык тармактарда баракчаларын ачкан.

Нада Кребцованын айтымында, Чехиядагы фанаттардын клубунун негизделгенине төрт ай болду.

- Димаштын чех күйөрмандарынын клубун курбум экөөбүз былтыр сентябрь айында түздүк. Ага 200дөй адам мүчө. Азырынча чехтердин саны жыйырмадан бир аз ашуун. Калганы башка улуттагылар.

Ал эми 24 жаштагы Димаш Кудайбергенди Кытайда миллиондогон күйөрмандар жактырып угат. Анын жылдызы 2016-жылы Кытайда өткөн “Мен ырчымын” же "I am singer" музыкалык телесынагына катышканда жанган.

«Хунан ТВ» телеканалында көрсөтүлгөн бул сынакта ал финалга жетип, экинчи орунга татыган.

Шоунун алкагында ар бир жолу сахнага чыкканда Димаш “Казакстанга кош келиңиздер” деп өз күйөрмандарын тынбай чакырып турган.

Мындан улам анын чет жактардагы айрым күйөрмандары коңшу өлкөгө кызыгып, келип да кеткен. Алардын бири Лос-Анжелестин тургуну Патрис Груйон.

Патрис Казакстанда үч ай жүргөнүн, Алматы, Астана, Орал жана Актөбө шаарларына барганын «Тенгриньюс» порталына айтып берген. Ал эми гонконгдук Лиза Димаш үчүн Казакстанга үч жолу келип кеткенин ушул эле басылмага маалымдаган.

Димаштын ушул жылдын ноябрь айында Лондондо өткөн анын концертине Британиядагы жаштардын арасында белгилүү ырчы Талия Сторм да барган.

Ал Инстаграмдагы өз баракчасында концертти түз көрсөтүп жатты. Лондондун "Indigo at the O2" деп аталган концерттик залы жык-жыйма болгон концертке Димаштын күйөрмандары 45 мамлекеттен келгени маалым болду.

Алардын арасында Чехиядан барган Нада Кребцова Димаштын өзү менен сүрөткө түшүүгө мүмкүн болбой калганына өкүндү:

- Димаш мага мекенине жасаган мамилеси менен да жагат. Ал азыркы заманбап мырзанын прототибине туура келет десем болот. Ал ушунчалык жөнөкөй жана ички дүйнөсү таза адамдай сезилет. Мен анын аткаруусундагы "Чарчаган ак куулардын сүйүүсү", "Махабат бер мага тагдыр" деген чыгармаларды өзгөчө жакшы көрөм. Жалпысынын анын аткаруусундагы бардык ырларды эле жактырам. Лондондогу концертте аны менен сүрөткө түшө албай калдым. Эми мартта Москвада өтө турган концертине барып келейин деп камынып атам.

Димаш Кудайберген 29-январда Астанада өткөргөн маалымат жыйында "Азаттык" радиосунун казак кызматынын кабарчысынын Кытайдагы саясий тарбиялоочу лагерлерде камалып жаткан этникалык казактардын маселеси боюнча пикири тууралуу суроосуна мындай деп жооп берди:

- Арийне, ааламдын кайсы гана бурчунда болбосун жаны казак, каны казак жарандар биздин бир туугандарыбыз жана ал адамдардын тагдыры биз үчүн кызыксыз болуп калбайт. Эгер мен колумдан келсе алар үчүн баарын кылат элем. Бирок мен эл аралык деңгээлдеги дипломат эмесмин. Менин колумдан ырдоо гана келет. Менин жүрөгүмө бул маселе оор тийди жана анын тезирээк чечилишин каалаймын.

Димаш Кудайбергендин ата-энеси экөө тең чыгармачыл адамдар. Канат Кудайбергенов жана Светлана Айтбаева экөө тең Казакстандын маданиятына эмгек сиңирген ишмерлер.

Димаш буга чейин бир катар казакстандык жана Эл аралык музыкалык сынактардын жеңүүчүсү болгон. Алардын арасында 2013-жылы Ысык-Көлдө өткөн “Мейкин Азия” фестивалы жана Беларустун Витебск шаарында 2015-жылы өткөн “Славян базары” конкурсу да бар. Ал эми “Мен ырчымын” музыкалык телесынагы апрель айында жыйынтыкталат.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Актөбө облусунун Шалкар шаарында 26-январда болгон мушташ бир өспүрүмдүн өмүрүн кыйды. 10-класстагы Мирасбек Давлетияр бир айдан кийин 16га чыкмак.

Ал талаадагы муз аянтында, өз ара «район» деп бөлүшүп алган аймактын балдары менен мушташа кеткен. Жүрөк тушка бычак жеген өспүрүмдү белгисиз бирөөлөр оорукананын алдына таштап кеткен. Аны өтүп бараткандар көрүп калып, ичкери алып кирген.

- Келгенде абалы өтө оор эле. Дароо эле медициналык жардам көрсөтүлдү. Ага карабастан жарадар өспүрүм 15-20 мүнөт ичинде үзүлүп кетти, - деди райондук оорукананын башкы дарыгеринин орун басары Есенгали Копенов.

Мирасбектин сөөгү дүйшөмбүдө коюлду. Ал окуган №6 мектептин директору Алия Оспанова ушул окуядан кийин Асылбек Сабыр аттуу 10-класстын окуучусу кармалганын, дагы бир нече бала күбө катары сурак бергенин билдирди.

Шалкардын прокуратурасы «Киши өлтүрүү» беренеси менен кылмыш ишин козгогон.

Экинчи мушташ Түркстан шаарында болгон. Учурда үч мектептин окуучуларына байланыштуу иликтөө жүрүп жатат. Алар башка бир мектептин үч баласын мазактап, аёосуз сабап, аны видеого тартып, 21-январда таратышкан.

Зомбулук көрсөткөндөр 9-класстын окуучулары экендиги, алардан кичүү балдар жабыркаганы, окуя 18-январда болгону кийин такталды.

Тасмада көмкөрөсүнөн жерге жыгылган бир баланы үчөөлөп тепкилеп, бири үстүнө секиргени тартылган. Сабагандар “тилиңди тамеки менен күйгүзөбүз” деп коркутуп, чөгөлөп кечирим суроону талап кылып жатышат.

- Балам үйгө үстү-башы ылай болуп келди. “Эмне болду?” дегенибизге бир ооз сөз айтпады. Эртеси сабакка барды. Эки-үч күндөн кийин видеону көрүп жүрөгүбүз ооруду. Өмгөктөтүп, таманын жалатыптыр. Полицияга арыз жаздык. Медициналык текшерүү "баланын денесинде так жок" деди. Бирок так баланын ичинде калып жатпайбы..., – дейт жабырлануучулардын биринин апасы Маржан Аманкулова.

Ички иштер министрлиги “Бейбаштык” беренеси менен кылмыш иши козголгонун билдирди.

Шектүүлөрдүн биринин апасы Бахытгүл Онгарбаева басма сөз жыйынын өткөрүп жатып көз жашын төгө кечирим сурады:

- Балдардан, алардын ата-энелеринен, үй-бүлөсүнөн кечирим сурайм. Уулум үчүн мени кечиргиле... Уулум ушундай ишке барат деп ойлобоптурмун. Жүрүм-туруму дурус, сабагын жакшы эле окучу.

Кызылордо шаарында тартылган үчүнчү видео өткөн бейшембиде тарады. Анда даараткананын ичинде бир нече өспүрүм курдашын аёосуз уруп жатканы тартылган. ИИМ бул окуя өткөн жылдын 10-январында болгонун тактады.

Ошондон бери ата-энелерден арыз түшпөсө да “Адамдар тобунун бейбаштыгы” беренеси боюнча иликтөө иштери башталган. Бул беренеге ылайык айыптуу Казакстанда беш жылга чейин соттолот.

Төртүнчү видео тасма Карагандыдан чыкты. 26-январда эки мектептин 4-классынын окуучулары түш ченде мушташа кетип, бирөө жабыркаган.

Балдар аралашкан кылмыштарга байланыштуу Ички иштер министрлиги өспүрүмдөр боюнча чукул комиссия чакырууну сунуш кылып жатат. Мекеме болгон окуяларды талдап, натыйжалуу чара көрүш керек экенин билдирүүдө.

Казак мыйзамдарына ылайык, 14кө чыккан жаран Кылмыш-жаза кодексинин бир нече беренеси, анын ичинде “Бейбаштык” үчүн да жоопко тартылат.

“Өспүрүмдөр арасындагы кылмыштын алдын алыш үчүн ата-энелерди жана мугалимдерди балдарга кылмыш жоопкерчилигине тартыла турган куракка жеткенин жана акылсыз жоруктарга барбашы керек экенин эскертип турууга чакырабыз”, - деп айтылат министрликтин ошол эле билдирүүсүндө.

Акыркы күндөрү белгилүү болгон бул окуялар коомчулукта кызуу талкуу жаратты. Казак Интернет айдыңындагылар мыкаачылыкка барган өспүрүмдөр үчүн бири ата-энени, башкасы мектепти жана бийликти айыптап жатышат.

Окуучулардын мушташынан айынан өмүр кыйылганы коңшу өлкөдө биринчи жолу катталып жаткан жок. Ошентсе да акыркы бир жумада удаа-удаа болгон көрүнүштөр элдин үрөйүн учурду.

Бул өзүнөн кичүүлөргө чоңсунуудан тартып мектеп рэкетчилиги, көчө-көчө болуп бөлүнүп жүрмөй, бет келген жерден мушташа кетмей адат дагы эле тыйылбаганын көрсөттү.

Кыргызстанда кыйылган өмүрлөр

Коңшу өлкөдөгү бул маселе Кыргызстанда да курч. Акыркы эки айда эле окуучулар ортосундагы чырдын айынан Нарында жана Баткенде эки өспүрүм жашоо менен кош айтышты.

9-декабрда Жумгал районундагы эки айылдын окуучулары мушташып, бири ошол жерден каза болду. Бул окуя боюнча кылмыш иши козголуп, 14 жаштагы эки окуучу камакка алынган.

Андан он күн өтпөй Кызыл-Кыяда эки окуучу адам өлүмүнө шектүү катары кармалган. Анда балдар сабактан кийин мушташа кетип, тогузунчу класстагы бир бала жүрөк тушка тийген катуу соккудан көз жумган.

Мындан тышкары "Азаттык" өткөн жылы Бишкекте, Таласта, Кара-Сууда, Түптө окуучулар жапырт мушташканы тууралуу жазган.

Өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулукту токтотуш үчүн түрдүү жыйындар, мектептерде эскертүү чаралары өткөрүлүп жүрөт. Бирок статистика андан оңдуу майнап чыкпаганын көрсөтүүдө.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Кыргызстандын жараны Халимахон күйөөсү Хуснидин Зайнабидинов 16-январда Орусиянын коопсуздук органдары тарабынан камакка алынып, кыйноого кабылганын «Азаттык» радиосуна билдирди.

Халимахон Магнитогорскидеги Орусиянын ИИМнин Челябинск облусу боюнча бөлүмүндө камакка алынган күйөөсү менен эртеси жолугушууга барган. Ошол жерден Хуснидиндин көгала болуп сабалганын өз көзү менен көргөн.

- Көмкөрөсүнөн жаткырып, үстүнө кирпич тизип, электр тогу менен урдурушкан. Эсин жоготуп койгондо үстүнө суу куюп, кайрадан кыйнашкан. Анын мурду сынган, бети-башы көгала экен. Ага бир чоочун сакалчан адамдардын сүрөтүн көрсөтүп, алардын дайын-даректерин сураган. Ал адамдарды «тааныбайм» дегенине ишенишкен эмес.

Хуснидин Зайнабидинов аялына күч органдары Магнитогорскидеги үйдүн жарылышына катыштыгы бар деп шек санап, ага белгисиз адамдардын сүрөтүн көрсөтүп, аларга каршы көрсөтмө берүүгө мажбурлашканын айтып берген. Ал полиция бөлүмүндө алты саат бою кыйноого кабылганын билдирген.

1990-жылы Жалал-Абадда туулган Хуснидин Зайнабидинов Нурмахамадович 2010-жылдан бери Орусияда иштеп жүргөн.

Халимахон менен былтыр баш кошуп, эки ай мурда кыздуу болушкан. Жаш үй-бүлө көбүнчө Екатеринбургда жашап, Магнитогорскидеги туугандарына тез-тез каттап турушкан. Акыркы убакта Хуснидин бул шаарда ашпозчу болуп иштеп, үй-бүлөсүн багып жаткан.

Полиция бөлүмүндө ур-токмокко алынып, кыйноого дуушар болгон Зайнабидинов оор абалда жатканына карабай Магнитогорскидеги №2 тергөө абагында камакта кармалууда.

Орусиядагы укук коргоочу Бахром Хамроевдин билдиришинче, Зайнабидиновду «эл аралык издөөдө жүргөн кылмышкер» катары Кыргызстанга экстрадиция кылуу маселеси каралууда.

- Зайнабидиновду Орусиянын коопсуздук кызматкерлери кыйнашкан. Полиция бөлүмүнөн тергөө абагына алып барышканда, Хуснидиндин сабалганын, абалы оор экенин көргөн догдурлар аны камоого макул болгон эмес. Азыр күч кызматкерлери "Зайнабидинов Кыргызстандын укук коргоо органдары тарабынан эл аралык издөөгө алынган" дешип, ишти башка нукка буруп жатышат.

Магнитогорскидеги Орджоникидзе райондук прокуратурасында ушу тапта «эл аралык издөөдө жүргөн адамды камакка алуу» боюнча протокол түзүлүп, Зайнабидиновду Кыргызстанга экстрадициялоо маселеси каралууда.

Алдын ала маалымат боюнча Зайнабидинов 2010-жылы июнь коогасынан кийин Кыргызстандын укук коргоо органдары тарабынан издөөгө алынган.

Жалал-Абад шаардык соту аны «массалык башаламандык уюштуруу», «бирөөнүн мүлкүн кыйратуу», «улут аралык кастыкты козутуу» беренелери боюнча айыптап, камакка алуу чечимин чыгарган.

Москвадагы кыргыз элчилиги Хуснидин Зайнабидинов боюнча маалымат такталып жатканын билдирди.

Хуснидиндин аялы Халимахон Зайнабидиновдордун үй-бүлөсү июнь коогасынан кийин Кыргызстандан кетүүгө аргасыз болушканын белгиледи.

Ал эми укук коргоочу Бахром Хамроевдун айтымында, Магнитогорскидеги окуялардан кийин борбор азиялыктар массалык түрдө камакка алынып, кысымга кабылууда.

31-декабрда Магнитогорскиде көп кабаттуу үйдө жарылуу болуп, 39 адам мерт болгон. Анда он кабат үйдүн бир подъезди толугу менен урап түшкөн. Эртеси 1-январда жарылуу болгон үйдөн үч чакырымдай жерде “Газел” үлгүсүндөгү автоунаа өрттөнүп, үч киши өлгөн.

Бул окуялар үчүн 18-январда «Ислам мамлекети» тобу жоопкерчилик алып, бирок расмий Москва муну четке каккан. Орусиянын тергөө комитети көп кабаттуу үйдөгү жарылуунун башкы себеби катары мурдагыдай эле газ түтүгүнүн бузулушу каралып жатканын билдирген.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Казакстанда өлкөнүн расмий аталышына байланыштуу маселе кайра көтөрүлдү. Бул жолу жаңы аталышты колдонууну казак Мажлисинин 23-январдагы жыйынында «Ак жол» фракциясынын башчысы Азат Перуашев сунуш кылды.

Ал Казакстанды расмий түрдө «Казак Республикасы» деп атоо зарыл экенин белгилеп, өзү жетектеген фракциянын кайрылуусун премьер-министр Бакытжан Сагинтаевге жиберди.

Депутат Перуашев СССРдин курамында Казак Республикасынын түзүлгөнүнө 2020-жылы 100 жыл толорун, мындай маараке өлкөнүн жаңы аталышын колдонууга ылайыктуу болорун кошумчалады:

​- «Казакстан» деген аталыш менен бирге расмий түрдө колдонуу үчүн «Казак Республикасы» деген аталышты кайра киргизүүнү сунуш кылабыз. Негизи мындай демилгени президент Нурсултан Назарбаев өзү беш жыл мурда «Мангилик Ел» («Түбөлүк эл») концепциясын талкуулоо учурунда эле көтөргөн. Элбашынын сунушун жүзөгө ашырууга убакыт келди деп эсептейбиз. Бардык нерсени өз аты менен - караны кара, акты ак, казакты казак деп аташыбыз керек. «Казак Республикасы» деген аталышты кезинде советтик тоталитардык бийлик да тааныган. Ага кайтып баруу тарыхый адилеттикти калыбына келтирет. Ошондой эле бардык улуттагы мекендештердин биримдиги менен достугун бекемдөөгө көмөкчү болот.

«Ак жол» фракциясынын лидеринин мындай сунушуна башка фракциялардын депутаттары дароо пикирин билдиришкен жок. Бирок жыйын бүткөндөн кийин айрым жергиликтүү маалымат каражаттары Перуашевдин демилгесин башка эл өкүлдөрү да колдой турганын жазып чыгышты.

Казакстандын 18 миллиондой калкынын 63 пайызын казактар, 24 пайызга жакынын орустар, калганын өзбек, уйгур, татар сыяктуу улуттар түзөт.

Кыргызстандан айырмаланып, Казакстандын Конституциясында «Казак Республикасы» деген аталыш жок. Баш мыйзамда өлкө расмий түрдө «Казакстан Республикасы» деп аталат.

Депутат Перуашев эске салгандай, 2014-жылдын февраль айында казак президенти Нурсултан Назарбаев өлкө аталышынан «-стан» деген мүчөнү алып салып, анын ордуна «Казак Эли» деген аталышты колдонууну сунуш кылган.

Ал аталышы Борбор Азиядагы мамлекеттерден айырмаланып турган Монголияны мисал келтирип, калкынын саны Казакстандан алда канча аз бул өлкөгө көбүрөөк инвестиция келерин, «-стан» деген мүчө инвесторлордо эки ача пикирди жаратаарын ишарат кылган:

​- «Казакстан» дейбиз, «Казак Республикасы» дейбиз. Бирок Казакстанды атоодо «Казак Эли» дегенге өтүшүбүз керек. Түбөлүктүү эл болуу ата-бабалардын максаты болчу.

Казак президенти Назарбаев өлкөнүн аталышын өзгөртүү маселеси коомчулуктун талкуусуна коюлушу керек экенин да белгилеген. Деген менен андан бери Казакстанда бул багытта аракеттер анчейин байкала элек эле.

Казак депутатынын соңку билдирүүсү Назарбаевдин беш жыл мурда көтөргөн демилгесин ишке ашыруу аракетиби же кезектеги популисттик билдирүүлөрдүн бириби - анысы азырынча так белгисиз.

Дүйнөдө өлкөлөр өз аталышын өзгөрткөн учурлар сейрек болсо да кездешпей койбойт. Учурда Македония Грекиянын басымынан улам өлкө аталышын «Түндүк Македония» деп өзгөрткөнү жатат.

Мындан бир канча жыл мурда чех өкмөтү да өлкөнүн «Чех Республикасы» деген расмий аталышынан сырткары өзгөчө англис тилинде «Чехия» (Czechia) деген кыска вариантты колдонууга өткөн.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Иракта энелери терроризм үчүн айыпталып, абакта алар менен кошо жаза өтөп жаткан 95 тажик бала катталган. Сауд Арабиясындагы Тажикстандын дипломатиялык өкүлчүлүгү аялдардын айрымдары балдарын мекенине жөнөтүүдөн баш тартып жатышканын билдирүүдө. Мыйзам боюнча ата-энесинин уруксаты болмоюнча өкмөттүк кызматкерлер аларды Тажикстанга алып кете алышпайт.

Иракта «Ислам мамлекети» террор тобуна кошулуп кеткени үчүн өмүрү өткүчө абакка кесилген 38 жаштагы тажикстандык Зебунисо - эки баласын тажик өкмөтүнө өткөрүп берүүдөн баш тарткан аялдардын бири.

Зебунисо 2015-жылы Иракка күйөөсү менен келип, «Ислам мамлекети» террор тобуна кошулган экен. Бир жылдан кийин күйөөсү өлтүрүлүп, өзү 2017-жылы Мосул шаарын бошотууда эки баласы менен камакка алынган.

Анын Тажикстандын Хатлон облусунда жашаган ата-энеси мурун эле каза болуп калган, ал эми бир тууган агасы Орусияда иштеген мигрант.

Агасынын аялы Сарвиноз Гуломова күйөөсү Иракка кетип, бүтүндөй үй-бүлөнү уят кылган карындашына катуу ачууланып жүргөнүн айтып берген. Бирок Зебунисонун балдары боюнча аларга эч ким байланышкан эмес.

Сыягы тажикстандык келин эки баласын агасына жөнөтүүгө да, өкмөттүн камкордугуна берүүгө да макул болбой, өзүнүн жанында алып калууну чечкен.

Кувейттеги тажик элчиси Зубайдулло Зубайдзода Иракта соттолгон 43 аялдын 15и минтип балдарын Тажикстанга жөнөтүүдөн баш тартканын айтат.

- Алардын көбү туугандары алардан баш тартканын, балдары эч кимге кереги жок экенин айтышат. Биз балдардын багуусуз калбашына кепилдик берсек да алар сунушубузга макул болушкан жок, - дейт элчи.

Ал дипломатиялык өкүлчүлүктүн кызматкерлери аялдардын Тажикстандагы жакындары менен байланышып, балдарды туугандарына кайтаруу аракетин улантып жатышканын белгиледи.

- Бул президенттин тапшырмасы. Балдар ата-энесинин жоруктары үчүн жооптуу эмес. Эгерде туугандары балдарды кабыл албаса, алар мамлекеттин кароосунда болушат, - деп кошумчалады дипломат.

Иракта терроризм үчүн айыпталып, өмүрү өткүчө же узак мөөнөткө түрмөгө кесилген 45 тажик аял, Тажикстанга жөнөтүүгө катталган 95 бала бар экени кабарланган. Бул тизме али толук эмес, көп учурда аялдар жарандыгын так көрсөтпөй койгон учурлар да кездешет.

Ал эми Дүйшөмбүнүн жашоочусу Сабзгүл Камолова болсо Ирактан беш небересин күтүп жаткан маалы. Анын кызы Зухро Ходжаева Иракка 2014-жылы кетип, бешинчи баласын абакта төрөгөн. Сабзгүл кызы телефон чалып, балдарын кабыл алууну суранганын айтты:

- Сүйүнүп тосуп алаарымды айттым. Кызым өзүнүн беш баласын, күйөөсүнүн өлтүрүлгөн тууганынын эки баласын карайт. Биз жетөөнү тең кабыл алаарыбызды айттым. Биз аларды тосуп алууга даярданып жатабыз, - дейт Сабзгүл.

Сабзгүл өзү базарда чемичке сатып күн көрөт. Буга карабай кызынын балдарын багып кетерин билдирди.

- Жарандык согуш жылдарында да балдарды чоңойтуп, ичинтип, кийинтип бакканбыз, эми тынч убакта неге анте албайбыз? - дейт эне. Ал качандыр бир кызы да Тажикстанга кайтып келерине үмүт артат.

Кувейттеги тажик элчиси Зубайдулло Зубайдзода расмий Дүйшөмбү Ирактан тажикстандык аялдарга мунапыс берүүнү суранып жатканын билдирди. Элчинин айтымында, аялдардын көбү «Ислам мамлекети» тууралуу маалыматы жок эле алдамчылыкка кабылган. Тажик бийлиги аялдар Сирия менен Иракка күйөөлөрүнүн зордоосу менен эле аргасыздыктан кеткен деген позицияда.

Расмий маалыматтар боюнча 400дөй тажик аял балдары менен Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүндө болгон. Сирия менен Ирактын бир топ шаарлары согушчандардан бошотулгандан кийин аялдар менен балдардын көбү Ирактын абактары менен Бириккен Улуттар Уюмунун лагерлерине жөнөтүлгөн. Жалпысынан бул өлкөлөрдөгү согуштук аракеттерге 1900дөй тажик жараны катышкан, алардын көбүнүн тагдыры дагы эле белгисиз.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Анткени газ куурунун бир түтүгү Тажикстандын борбору Дүйшөмбү шаарынын батыш тарабындагы үйлөрдүн жанынан өтөт. Бир канча жыл мурда газ эмне экенин унуткан эл кооптуу деп саналган жерлерге үй салып алган. Эми аларды көчүрүү зарылдыгы келип чыкты.

Дүйшөмбүнүн батышындагы Рудаки районундагы Зафар айылынын тургундарына “Тажиктрансгаз” алар кооптуу жерде жашап жатышканын эки ирет эскерткен. Мындай эскертүүлөрдөн кийин Зулфия Шамсиддинова чындап чочулап турган чагы. Анткени газ түтүгү анын үйүнүн жанынан өтөт.

- Экинчи жолу эскертүү келгенде чындап эле чочуй баштадым, - дейт ал. - Биз үйдү салып бүткөнүбүзгө көп боло элек. Мурда мындай коркунуч болорун такыр ойлогон эмес элек, анткени газ канча жылдан бери болгон эмес. Эми эмне кылабыз?

“Тажиктрансгаздын” кызматкерлери эгер өрт же жарылуу болсо, мекеме жооопкерчиликтүү болбой тургандыгын эскертип, ар бир үйдөн тилкат жаздырып алды.

Аймактын жашоочулары бул жерге үй салганда Өзбекстан менен мамиле абдан эле бузулуп, качандыр бир кезде кошуна өлкө кайрадан көгүлтүр отун бере баштайт деген нерсе ойлоруна да келген эмес. Акыркы жылдары Ташкент менен Дүйшөмбүнүн алакасы оңолуп, былтыр мамлекеттик мекемелерге, быйыл болсо элге да өзбек газы бериле баштады.

- Биз эми такыр эле газ болбойт деп ишенип алганбыз. Бул үйлөрүбүздү салыш үчүн канча тер төктүк! - деп улутунат Зафар айылынын жашоочусу Зарофат Музаффарова.

“Тажиктрансгаздын” билдирүүсүнө караганда, коопсуздук шарттарына ылайык турак үйлөр газ куурларынан кеминде 75 метр алыс турушу керек. Мекеменин маалыматы боюнча Дүйшөмбү шаарынын батыш тарабындагы газ кууруна жакын жерге салынган 400дөй үй бар. Жыл башынан бери көгүлтүр от күчтүү басым менен келе баштады. Бул аймак тургундарынын өмүрүнө коркунуч жаралышы мүмкүн деген кеп.

“Тажиктрансгаздын” укук бөлүмүнүн башчысы Носехиддин Кодиров 22-январда «Азаттыктын» тажик кызматына кабарлагандай, турак үйлөрдө катардагы текшерүү учурунда түтүктөрдөн тешиктер табылган.

- Газ күчтүү басым менен келгенде жарылуу боло турган болсо, техногендик катастрофанын кесепети 75-150 метрге чейин жетиши мүмкүн. Мындай учурда адам өмүрүнө да коркунуч бар, - деди ал.

“Тажиктрансгаздын” жетекчилиги бир канча жолу эскертүү берилгенине карабастан, кооптуу аймакта жашап жаткандар көчүп кетүүгө шашылбай жатканын айтууда. Ошондуктан мекеме газ кууру жайгашкан аймакта жашоо туура эмес экендигин билдирип Рудаки районунун прокуратурасына да маалымат берген.

- Биз тиешелүү мекемелерге бул сыяктуу маалыматтарды тез-тез жөнөтүп турабыз. Мындай аймактарда жашоо кооптуу экенин эскертебиз. Аларды башка, коопсуз жерге көчүрүү биздин ишкананын ыйгарым укугундагы иш эмес. Биз бул жерлерге үй салууга уруксат берген мамлекеттик органдарга да маалымат жөнөттүк, - деди​Носехиддин Кодиров.

“Тажиктрансгаздын” өкүлүнүн көз карашында, кырдаалдан чыгуунун жалгыз жолу – анда жашагандарды башка жакка көчүрүү. Анткени газ куурларын көчүрүү - өтө машакаттуу жана чыгымы көп иш.

Бирок аймактын тургундары эгер бул жерлер кооптуу зонага кире турган болсо, эмне үчүн ал жерлерге үй салууга уруксат берилгенин түшүнбөй турушат.

“Тажиктрансгаз” Өзбекстандан газ келбей калган жылдары деле бул жерлерге үй куруу туура эмес болорун эскертип келгенин, аны турак жай салууга уруксат берип келген тиешелүү мамлекеттик мекемелер деле билгенин айтууда.

Жергиликтүү тургундардын айтымында, айылда дайыма газ иси сезилип турат.

- Бир жолу ойгонсок, бардык жерде газ жыттанып туруптур. Эл дүрбөлөңгө түшүп, балдары үчүн коркту, - деди Зафар айылынын Зайнура аттуу тургуну.

Айыл жашоочулары алар коопсуз жайга көчө турган болсо, бийлик өзү жардам бериши керек экенин айтып жатышат.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Анын сапарын утурлай укук коргоо уюмдары Германиянын бийлигин Шавкат Мирзиёев менен жолукканда Өзбекстандагы маалымат каражаттарынын эркиндигин кеңейтүү маселесин козгоого үндөшкөн. Мирзиёев өзүн реформатор катары көрсөтүп жатканы менен укук коргоочулар өлкөдө адам укуктарын коргоо жаатында абал оңоло элек экенин белгилешет.

Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёев 21-январда Берлинде немис канцлери Ангела Меркел, өлкө президенти Франк-Вальтер Штайнмайер, Бундестагдын төрагасы Вольфганг Шойбле менен сүйлөшүүлөрдү өткөрдү. Германиянын канцлери Ангела Меркел өзбек президентин анын өлкөсүндө жасалып жаткан реформаларды улантууга чакырды:

​- Урматтуу президент! Сиздин өлкөдө чоң саясий реформалар жүрүп жатат, адам укуктары жаатында жетишкендиктер болду. Кошуна мамлекеттер менен алака-катышта жылыш болду. Биз сизди ушул жолду, өзгөчө жарандык укуктар багытында прогрессти улантууга чакырабыз. Германия сизге ишенимдүү өнөктөш болгусу келет. Мисалы, сиз реформаларды баштагандан кийин биз өнүгүү максатында кызматташтыкты кеңейттик жана биз эки тараптуу соода жүгүртүүдө чоң мүмкүнчүлүктөр бар экенин көрүп жатабыз.

Соода жүгүртүү демекчи, Шавкат Мирзиёевдин Ангела Меркел менен жолугушууда айтканына караганда, былтыр эки өлкөнүн ортосундагы сооданын көлөмү 700 миллион еврону, ал эми немис компанияларынын инвестициясынын суммасы 1 миллиард еврону түзгөн. Өзбек президенти анын сапарын утурлай уюштурулган бизнес-форумда 8 миллиард евродон ашык долбоорлор боюнча келишимге кол коюу тууралуу сүйлөшүүлөр болгонун да белгиледи. Бул – Берлинге өзбек президентинин 18 жылдан берки биринчи сапары.

- Германия - Өзбекстандын көптөн берки ишенимдүү өнөктөшү. Биз эки тараптуу кызматташтыкты жаңы деңгээлге көтөрүүгө жана ага чыныгы өнөктөштүк деген сыпат берүүгө бардык жагынан даярбыз. Артка кайткыс болуп жүргүзүлүп жаткан реформалар жаңы мүмкүнчүлүктөрдү ачып, биздин кызматташтыгыбызды тереңдетүү үчүн жакшы шарт түзүп жатат. Биз адам укуктарын жана эркиндигин камсыз кылуу боюнча конструктивдүү диалог жүргүзүүгө даярбыз. Биздин негизги максатыбыз мамлекеттик башкаруу системасында айкындуулукка жетишүү жана коррупцияны толук жоюу болуп саналат, - деди Шавкат Мирзиёев.

Өзбек президенти өлкөнү 2016-жылдын сентябрынан бери башкарып келе жатат. Андан бери ал коңшулар менен алаканы жөнгө салып, саясий туткундардын айрымдарын абактан чыгарып, экономикалык реформаларды баштаган. Өзбек-герман форумунун адам укуктары боюнча өкүлү, талдоочу Лин Швайсфус Мирзиеёвдин сапары тууралуу буларга токтолду:

- Бул - Шавкат Мирзиёевдин өзгөчө сапары. Ал «улуу реформатор» катары таанылып жатат, бул кандайдыр бир деңгээлде чындык. Бир канча реформаларга негиз салынды. Бирок алардын көбү экономикада. Мирзиёев өзүнүн «улуу реформатор» деген атын ырасташы үчүн көп нерсе кылышы керек. Бизди тынчсыздандырып жаткан адам укуктары маселесине көңүл бурулушу зарыл. Өзбекстанда мурдагыдай эле миңдеген саясий туткундар бар. Алардын көбү кыйноого туш болгон деген маалыматтар кездешет. Коррупциянын деңгээли азыр да жогору. Өзбекстан мурдагыдай эле элди күчтөп жумушка салып, жыл сайын адамдарды пахта талааларына жиберет.

«Чек арасыз кабарчылар» эл аралык укук коргоо уюму бийликке Мирзиёев келгенден бери түрмөдөн журналисттер бошотулганын, бирок бул жөн гана жакшы көрүнүү аракети экенин белгилеп жатат. Уюмдун маалыматына караганда, Өзбекстанда Интернет катуу көзөмөлгө алынган, көптөгөн эркин веб-сайттарга бөгөт коюлган, бул өлкөнү сындаган журналисттер болсо Өзбекстанга киргизилбейт.

«Чек арасыз кабарчылар» уюмунун басма сөз эркиндиги боюнча рейтингинде Өзбекстан 180 өлкөнүн ичинен 165-орунда турат.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Ал каракчылардын кол салуусуна кийиктерди жана сейрек кездешүүчү жаныбарларды коргоо боюнча рейд өткөрүп жүргөн кезде туш болгон. Бийлик мыйзамсыз аңчылык кылып, корукчуга кол салгандарды даражасына карабай жазалоону убада кылды.

17-январда Караганды облусунун Нура районундагы Баршын айылында 55 жаштагы корукчу Ерлан Нургалиевдин тажиясы өттү. Анын 83 жаштагы энеси жана 84 жаштагы атасы уулун жоготуп кала берди.

- Ерлан Нургалиев​ жумуш учурунда мамлекеттин байлыгын коргойм деп, канкор каракчылардын колунан шахид болду, - деди корукчу менен коштошууга келгендердин бири.

Расмий маалымат боюнча 13-январда Казакстандын Караганды облусунун Теңиз көлүнө жакын жерди аралап жүргөн "Охотзоопром" республикалык ишканасынын корукчулары дөңгөлөктүн изин байкап, артынан түшкөн.

Окуянын экинчи күбөсү болгон егер Петр Ницыктын айтымында, алар чоочун кишилер мыйзамсыз аңчылык кылгандар экенин дароо билишкен жана мылтыктын үнүн угуп, өлгөн жаныбарлардын тарпын да көрүшкөн.

​

Эки "Toyota Land Cruiser" жиптери менен жүргөн адамдардын алдын торогон кезде ортодо мушташ чыгып, алар корукчуларды ур-токмокко алышкан. Баш сөөгүнөн жараат алган Ерлан Нургалиев ооруканага 14-январь күнү эртең менен гана жеткирилген.

“Жабырлануучуларга эмне үчүн санитардык авиациянын тик учагы барган эмес” деген суроого 17-январда ички иштер министри Калмуханбет Касымов аба ырайына байланыштуу уча алган жок деп жооп берди.

- Кылмышкерлер ал жерден кетип жатканда машинада орнотулган навигацияны алып кетишкен. Ошондуктан экинчи машине аларды дароо таба алган эмес. Буга байланыштуу ал ооруканага кечигип жеткирилген. Албетте убакытты жоготуп алдык. Биз Өзгөчө кырдаалдар министрлигинин тик учагын колдоно алган жокпуз. Аба ырайы оор болду. Тик учакты колдонууга уруксат беришкен жок.

Ерлан Нургалиев өзүнө келе албай, көз жумганын бийлик 15-январь күнү эртең менен ырастады. Жакындары аны өжөр, тайманбас, өз жумушун жакшы көргөн адам эле деп сыпаттап жатышат.

Казакстандын башкы прокурорунун орун басары Андрей Лукин "кол салгандар каржылык жана социалдык абалына карабастан жазага тартылат" деп убада кылды. “Адам өлтүрүү” беренеси боюнча кылмыш иши да козголду. Укук коргоо органдарынын маалыматы боюнча шектүүлөр эки машине менен жүрүшкөн жана алар кеминде алты адам болгон.

17-январда Кызылордо облусунун Абай айылында полиция өкүлдөрү көп жүрдү. Маалыматтар боюнча шектүүлөрдүн бири - ушул айылдын жашоочусу. Туугандары аны бир жумадан бери көрө электигин айтышты.

- Мен ушундай окуя болгонун теледен көрдүм. Андан кийин милициялар келип, сурашты. Инимдин кайда экенин билбейм, эч кабары жок, телефону өчүк. Кеткенине бир жумага жакындап калды. Мен да жакшы билбейм, анткени өзүнчө жашайм, - деди Абай айылынын Серик аттуу тургуну.

Казакстандын айыл чарба министринин орун басары Арман Евниев шектүүлөр колго түшкөнүн кабарлады.

Министрликтин маалыматы боюнча, былтыр 191 инспектор жана 31 мобилдүү топ бөкөндөрдү коргоо ишине тартылган. Алар 93 миллион гектар аймакты көзөмөлдөөгө тийиш. Казакстанда мыйзамсыз аңчылык кылгандар көп кездешет.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.​

Бирок имамдар аны үй-бүлөлүү эркектер гана дарыгердин сунуштамасы менен колдонушу керек экенин эскертти. Молдолордун айтымында, шарият бойдок жигиттерге же жөн эле кызык көргөндөргө “Виагра” сыяктуу дарыларды колдонууга тыюу салат.

Тажикстандын Ислам борборунун фатва башкармалыгынын адиси Абдулвохид Хомидовдун айтымында, жашоочулар аалымдар кеңешине эркек кишинин бел кубатын көтөрө турган дарыларды колдонуу боюнча кайрылып, "Шариятка дал келеби же жокпу?" деп суроо салышкан.

- Адистерибиз диний адабиятты окуп, эгер эркек киши жыныстык жактан алсырап баратса, күч-кубат берген дарыларды иче берсе болот деген тыянакка келишти. Үй-бүлөнү бекемдөө зарылчылыгынан улам керек болуп калса, шарияттын, өзгөчө биздин ханафи мазхабынын көз карашында бул сыяктуу дарыларды колдонууга уруксат берилет. Бирок үй-бүлөнү бекемдөө максатында дегенде, албетте, бул жерде аны колдонууну дарыгер сунуш кылса жана ал ден соолукка зыяны тийбесе гана уруксат. Ал эми жөндөн-жөн эле кызыккандарга же бойдокторго бул дарыларды колдонууга болбойт. Диндин көз карашынан алганда, аларга колдонууга тыюу салынат.

Эркектик алсыздык жана импотенция консервативдүү тажик коомунда уят көрүнүштөрдүн бири катары кабыл алынат. Аял кишилердин же коомдун алдында басынып калбашы үчүн эркектер анысын билдирбегенге аракеттенишет.

Дин аалымдарынын жыныстык кубатты күчтөндүрчү дары-дармектерди колдонууга уруксат берүү чечимине тажик мырзаларынын пикирлери ар башка:

- Ар бир эркек өзүнүн табигый күч-кубатына таянышы керек. Ал эми бел күчү азайганда ага эч кандай дары жардам бербейт деп ойлойм.

- Дарынын баары - химия. Алар эртеби-кечпи ден соолукка зыян. Ал эми зарылчылык болуп калса, анда элдик медицинанын жолдорун карап көргөн оң. Мисалы, дары чөптөр, бал, жаңгак, бадам, мисте эркектин күчүн арттырат.

- Молдолордун уруксатынан тышкары, дарыгерлердин да сунушу керек го. Алар да уруксат берсе, анда менимче колдоно берсе болот. Мен мындан эч кандай проблема көргөн жокмун.

Тажик эркектери элдин менталитетинен жана калыптанган көз караштан улам жыныстык саламаттыгы алсыраган учурда дарыгерге барышпайт. Алар көбүнчө дары-дармекти тааныштарынын сунушу менен сатып алып, өз алдынча дарыланышат.

Тажикстандык уролог Парвиз Икромдун буга чейин билдиргенине караганда, өлкөдө импотенциядан адатта 50 жаштан өткөн эркектер жапа чеге баштайт. Бирок дарыгер акыркы кезде жаштар да эркектик шабатты козгоочу дары-дармектерди колдонуп, ден соолугуна зыян келтирип жатышканына токтолду:

- Эркектик чабалдыктан такыр жабыр тартпаган эле кээ бир жаштар бизге ушул маселе менен кайрылышат. Бул көбүнчө психологиялык мүшкүл, бирок алар дароо эле эмне кылыш керек экенин сурашат. Албетте, биз аларды текшерип, себебин билип, эгер дарты болсо карайбыз. Бирок айрымдарына "сенде эч кандай маселе жок, баары жайында" деп айтсаң да ишенбейт.

Тажикстандык дарыгерлердин айтымында, жаштар акыркы кезде бел күчүн арттыра турган дарыларды көп алып жатат. Адистер дарыларды ашыкча же туура эмес колдонуу ден соолукка зыян экенин эскертишет.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

«Регнум» агенттиги кабарлагандай, Тажикстан 2018-жылы цементтин экспортун кыйла көбөйттү. Тажик цементинин көбү Өзбекстанга, Ооганстанга жана Кыргызстанга сатылган. Былтыр Тажикстан коңшулаш өлкөлөргө 1 миллион 417 миң тоннага жакын цемент экспорттоп, андан түшкөн акча 65 миллион доллардан ашкан. 2017-жылы Тажикстан жалпысынан 970 миң тоннадай цементти сыртка саткан экен.

Курулушта колдонулчу негизги материалдардын бири болгон цементти биргелешкен тажик-кытай ишканалары өндүрөт. Былтыр өндүрүлгөн жалпы цементтин 30,5% бөлүгү «Чунгтсай Мохир цемент», 28,6% «Хуаксин Гаюр цемент», 25,8% «Хуаксин Гаюр Сугд» ишканаларына туура келген.

Экологдор бул биргелешкен ишканалар өндүрүштө көмүрдү көп колдонгондуктан айлана-чөйрөгө олуттуу зыян тийгизип жатканын айтып жатышат.

Өлкөнүн баш калаасындагы «Авеста» маалымат агенттиги кабарлагандай, Гиссар шаарында жайгашкан «Агротехсервис» аттуу биргелешкен тажик-беларус ишканасы өзү даярдаган эң алгачкы «Belarus-82.1» жана «Belarus-80Х» аттуу сегиз тракторду Өзбекстанга жеткирип берди. Ишкана жакында «Belarus-512» тракторлорун Ооганстан менен Пакистанга сатууну пландаштырып жатат. Биргелешкен тажик-беларус трактор заводун былтыр эки өлкөнүн президенттери ачышкан. Андан бери ишкана жүздөн ашуун айыл чарба техникасын даярдап чыгарды.

«Global Burden of Disease Study» («Ооруларды изилдөө боюнча глобалдык милдет») аттуу эл аралык изилдөө Европа менен Борбор Азияда туура эмес тамактануудан өлгөндөрдүн саны боюнча Өзбекстан, Түркмөнстан жана Кыргызстан баарынан алдыда турарын жарыялады. Эл аралык изилдөөгө катышкан германиялык профессор Стефан Лорковски ушул өлкөлөрдө кант диабети, ашык салмак, жүрөк-кан тамыр ооруларынан өлгөндөрдүн саны башкалардан көп экенин билдирди. Дал ушул ооруларга туура эмес тамактануу башкы себепчи экени, ага биринчи кезекте мамлекетте жашаган элдин киши башына эсептей келгенде ак ундан жасалган азыктар, малдын майлуу эти жана кумшекер көп керектелиши түрткү берип жатканы статистикалык маалыматтарга негизделип баяндалган. Өзбекстанда туура эмес диетадан көз жумгандар жүз миң кишиге 394 адам болсо, Түркмөнстанда 376, Кыргызстанда 350 адамга жеткен. Алардан кийин күнүмдүк тамактанууда жашылча-жемишти азыраак жеген, адамдын өмүрүн кыскартчу зыяндуу азыктарга басым жасаган өлкөлөр катары Украина, Молдова, Азербайжан, Тажикстан, Казакстан, Орусия көргөзүлгөн. Эли кант диабети менен жүрөк ооруларын сезгендирген азыктар менен туура эмес тамактанган өлкөлөрдүн тизмесиндеги эң акыркы саптарды Испания менен Израил ээледи.

Москва облустук соту казак ишкери Жомарт Ертаевди мекенине экстрадициялоо тууралуу чечим кабыл алды. Бир кезде Казакстандагы «РБК-Банк» акционердик коомунун төрагасынын кеңешчиси болуп иштеген Ертаевге Казакстанда «160 миллион доллардай акчаны алдамчылык жолу менен уурдаган» деген оор айып тагылып, эл аралык издөө жарыяланган. 2016-жылы Москвада кармалган казак ишкери Орусиядан саясий башпаанек сурап, казак жарандыгынан чыгуу жөнүндө арызын тапшырган. Ал мекенине кайтып барса «өлүмгө дуушар болом» деп коркуп жатканын билдирген.

Казакстандын хоккей боюнча жаштар командасы кийинки жылы Чехияда өтө турган дүйнөлүк чемпионатка жолдомо алды. 20 жашка чейинки хоккейчилер ойногон мелдеште 4-январда Канаданын Ванкувер шаарында казактардын командасы Даниянын командасын утуп алды. 2020-жылкы дүйнөлүк чемпионатта эми Даниянын командасынын ордуна Германия катыша турган болду.

​"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.​

Президенттик аппараттын тышкы саясат бөлүмүнүн башчысы Данияр Сыдыков саммиттин күн тартибине уюмдун ынтымагын арттырып, өз ара кызматташтыкты күчөтүүгө багытталган гана маселелер кире турганын билдирди.

Учурда кайсы жагдайлар талкууга алынып, кандай документтерге кол коюлары өз ара макулдашуудан өтүп жатканын кошумчалады.

Ал арада айрым укук коргоочулар Кытайдагы этникалык азчылыктардын укугун коргоо маселеси уюмдун Бишкекте өтө турган жыйынында талкууланышы кажет деген маселени көтөрүштү.

Бирок муну кыргыз бийлиги башка мамлекеттин ички ишине кийлигишүү, эки тараптуу мамилеге залакасын тийгизүүнү каалаган күчтөрдүн аракети катары баалады.

Салттуу кайрык, кайталанма маселелер

Шанхай Кызматташтык Уюмуна төрагалык кылууну өткөрүп алган Кыргызстан быйыл 14-15-июнь күндөрү Бишкекте уюмга мүчө мамлекеттердин кезектеги саммиттин өткөрүүгө даярдык көрө баштады.

Мамлекет башчысы Сооронбай Жээнбеков саммитти өткөрүүгө жооптуу уюштуруу комитетинин жана тиешелүү мамлекеттик бийлик органдарынын жетекчилерин кабыл алып, алардын маалыматын укту.

Президенттик аппараттын тышкы саясат бөлүмүнүн башчысы Данияр Сыдыков учурда саммиттин күн тартибин бекитүү маселеси каралып жатканын билдирди.

Анын айтымында, ШКУнун Бишкекте өтө турган жыйынында чөлкөмдөгү коопсуздукту чыңдоо жана өз ара кызматташтыкты күчөтүү маселесине басым жасалат:

- Улуттук координаторлордун алдыдагы жыйындарында саммиттин күн тартиби бекитилет. Күн тартибине ар бир тармак боюнча буга чейин болуп өткөн жетекчилердин кеңешмелеринде каралган эң негизги маселелер кирет. Буга коопсуздук кеңешинин катчыларынын кеңешмесинин, тышкы иштер министрлеринин кеңешмесинин жыйындарынын чечимдерин айтса болот. Терроризм, сепаратизм жана экстремизмге каршы туруу, маңзатты мыйзамсыз айлантууга каршы кызматташуу, саясий-экономикалык кызматташтыкты күчөтүү жана инвестициялар багытындагы суроолор жыйындын башкы маселелеринен болот.

Көз жумду мамиле

Ошол эле кезде саясат талдоочулар арасында эл аралык Шанхай Кызматташтык Уюмунун аянтчасында чөлкөмдөгү коопсуздуктан сырткары адам укугу дагы каралышы керек дегендер бар.

Анткени соңку мезгилде БУУнун адам укугу комитети баш болгон эл аралык уюмдар Кытайдагы кыргыз, уйгур, казак ж.б. этникалык азчылыктардын укугунун бузулушуна байланыштуу коңгуроо каккан жайы бар.

ШКУга мүчө мамлекеттер бул көйгөйдү көрмөксөнгө салганы аталган уюмга аброй алып келбейт деген пикирлер арбын.

Мурдагы акыйкатчы Бакыт Аманбаев Кытайдагы этникалык азчылык өкүлдөрүнүн абалы эки жана көп тараптуу аянтчада талкууга алынышы абзел экенин айтты:

- Казак бийлиги жакында Кытайдагы лагерден эки миңден ашуун казакты чыгарып алганы жарыяланды. Бул деген казак бийлигинин иш алып барганынын жыйынтыгы. Биздин бийлик бул багытта эмне кылганы азырынча байкала элек. Кыргыз бийлиги Кыргызстандын төрагалыгы астында Бишкекте өтө турган ШКУнун кезектеги жыйынынын күн тартибине өнөктөш өлкөлөр менен кеңешип туруп, киргизүүгө чоң мүмкүнчүлүк бар. Мына ошондо гана бул маселе чечилиши мүмкүн.

"Ички ишке кийлигишүүгө болбойт"

Бирок президенттик аппараттын тышкы саясат бөлүмүнүн башчысы Данияр Сыдыков бул маселени Шанхай Кызматташтык Уюмунун Бишкекте өтө турган жыйынынын күн тартибине киргизүүгө негиз жок экенин айтты.

Данияр Сыдыков бул маселе Кытайдын ички иши экенин жана ага кийлигишүүгө эч кимдин акысы жоктугун баса белгиледи.

Ошол эле кезде ал кыргыз бийлиги чет өлкөлөрдөгү өз жарандарынын укугун коргой турганын айтып, Кытайда этникалык айырмачылыгына карата кыргыз жарандарынын укугу бузулган учурлар жок деп ишендирди.

Данияр Сыдыков ортого чок таштагысы келген күчтөр маселени атайын күчөтүп жатканын айтып, ошондуктан ага токтоо мамиле кылуу зарыл экенин билдирди:

- Мына ушул багытта чыгып жаткан маалыматтарды кайсы бир күчтөр күчөтүп, эки мамлекеттин ортосундагы мамилени бузууга аракет жасап жаткандай. Эгерде кандайдыр бир кылмыш иштерди жасаса, ар бир мамлекет өзүнүн жаранын улутуна карабастан жазалаганга акылуу. Биздин мамлекетте деле ошондой да. Эгемендик алгандан ушул күнгө чейин Кытайдан келген 268 адам кыргыз жарандыгын алган. Алардын арасынан азыр Кытайда бир дагы кыргыз жараны кармалып, камакка алынган эмес. Биз муну текшерип, териштирдик. Анан эми башка Кытай жарандыгын алган этникалык кыргыздар кармалып жаткан болсо, ага кийлигишүүгө биздин акыбыз жок. Анткени бул алардын ички иши.

Былтыр Шанхай Кызматташтык Уюмунун Кытайдын Циндао шаарында өткөн саммитинде негизги болуп коопсуздук маселеси талкууланган. Анда Циндао декларациясы, терроризм, сепаратизм жана экстремизмге каршы туруу, маңзатка каршы күрөш, азык-түлүк коопсуздугу, айлана-чөйрөнү коргоо боюнча ШКУга мүчө мамлекет башчылардын биргелешкен чечимдери менен кошкондо жыйырмага чукул документ кабыл алынган.

Уюмга Кыргызстан, Кытай, Орусия, Казакстан, Тажикстан, Өзбекстан, Пакистан жана Индия мүчө. Ооганстан, Беларус, Иран жана Монголия уюмдун ишине байкоочулук кылышат.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Ташкент шаарында 9-10-январда Эл аралык көкбөрү федерациясынын кезектеги конгресси болуп өттү. Бул жыйында 2019-жылы Өзбекстанда өтө турган Дүйнө чемпионатынын регламенти бекитилип, баргандар бирдиктүү эрежеге токтолушу керек эле.

Тилекке каршы, жыйында оюндун эрежелери боюнча пикир келишпестик чыгып, маселе кийинки жыйынга калганы белгилүү болду.

Мен тараптар кайсы маселе боюнча орток пикир таба албай жатканына кеңири токтоло кетейин.

Көкбөрү бул оюн эле эмес...

Көкбөрү сүйүүчүлөрү үчүн Кыргызстан башкаларга караганда алда канча алдыга кетип калгандай көрүнөт чыгаар, бирок биз оюнду эл аралык майданда алдырып жибергенибиз ачуу чындык.

Кыргызстан акыркы жылдары өзүнүн ички турнирлери менен гана алек болуп, өлкөдөн сыртта өтүп жаткан оюндарга таптакыр көңүл бурбай койгону өкүнүчтүү.

Дегеним, Тажикстан менен Өзбекстанда бул аралыкта бир да жолу тайказанга ойногон ири турнирлер өткөн жок. Кыргызстан коңшу өлкөлөрдөн калыстарды окутууга, эрежени жайылтууга да бел байлабады.

Аны мындай коюп өзүбүзгө эле кайрылсак, көзгө басар Улуттук көкбөрү федерациябыздын Бишкекте штабы жок. Интернеттин заманында жашап жатсак да Көкбөрү федерациясынын расмий сайты ачыла элек.

Соңку кезде социалдык тармактарда бир нече аккаунттар активдүү иштеп жатканы менен алар деле расмий федерацияга таандык эмес.

Натыйжада эмнени көрүп жатабыз? Өзбекстан менен Тажикстан өзүнүн аламан улагын ойноп, тайказанга байланган жок.

Казакстан баарыбыз билгендей эле көкпарды эл аралык деңгээлге чыгаруу максатында тайказандан расмий баш тартып, жаңы эрежелерди киргизди.

Ал эми Кыргызстан “эреже биздики” деген позиция менен өзүбүзгө гана "чеберчиликти" көрсөтүп келе жатабыз. Жыйынтыгында көкбөрүнү жайылтуу ишин Кыргызстан колдон чыгарганы Ташкентте өткөн жыйында кашайып көрүнүп калды.

Бишкек-Ташкент-Астана

Эл аралык көкбөрү федерациясынын башкы катчысы Жыргалбек Саматов, мындан ары Кыргызстан эл аралык калыстарды Бишкекте окутуп, коңшуларга көкбөрүнү жайылтууга салымын аябай турганын айткан. Бирок анын сөзү Ташкенттеги катышуучуларга өтүмдүү болбоду.

Конгресске Кыргызстандан Жыргалбек Саматов менен Болот Шер барып, делегация курамында ишкер Имамидин Ташевдин жүргөнү суроолорду гана көбөйттү.

Анын үстүнө конгресске казак делегациясы катуу даярданып келгени, өз эрежесин таңуулап жатканда байкалып турду. Коңшу өлкөдөн конгресске Казакстандын улуттук спорттун түрлөрү боюнча директору Рахат Жаксыбай, көкпар боюнча башкы машыктыруучу Куан Курамаев баш болгон беш адам келди.

Алар катышуучуларды өз эрежесине ынандыруу үчүн сүйлөй турган сөздөрүн алдын ала бөлүшүп даярдап алганы, атүгүл видео-слайддан бери камдап барды.

Өз сөзүндө Рахат Жаксыбай көкбөрүнү эл аралык деңгээлден Азия оюндарынын катарына камтуу үчүн гумандуу спортко айлантып, оюнда жараат алууну азайтуу керектигин айтты. Анын Казакстан сунуштап жаткан көкпар эрежелери максатка ылайык келерин сөз арасына кыпчый кеткени талашты күчөттү.

Маселеде коңшу Тажикстан менен Өзбекстандын позициялары чечүүчү сезилгени менен бул өлкөлөр да тайказан тууралуу бир беткей турумду карманбай келет. Мындан туура бир ай мурда, ушул эле тайказан маселеси Бишкектеги конгрессте талкууланып, чекитти Ташкентте коюшмак. Эми Ташкентте чечилбеген маселе Астанага ооду.

​Өзбекстандын күтүүсүз пикири

Тайказан маселесин улам бир конгресске калтыруу Казакстанга гана утуш алып келүүдө.

Дегеним, буга чейин нейтралдуу позицияны карманып келген Өзбекстан 9-январда биринчи жолу көкбөрү эрежелери боюнча өктөм сүйлөдү. Бул өлкөнүн Улук-кукпари федерациясынын вице-президенти Набиджан Жороев, 2001-жылы федерацияга кирип жатып азыркы уставга макул болгону менен учурдагы эреженин айрымдарын өзгөртүүгө мезгил жеткенин ачык айтты.

Керек болсо, ал 2001-жылы устав жана эрежелерди билбей эле Эл аралык федерация түзүлгөнүнө сүйүнүп, кол койгонун жашырган жок. Ошол эле учурда кайсы эрежелер өзгөртүүгө муктаж экенин так айтпады.

Бирок Набиджан Жороевдин айтканынан эле Өзбекстан Казакстандын позициясын тымызын колдоп турганын байкоого болот.

Демек алдыда Бекболат Тлеухандын желдеттери көкбөрүдөгү дагы бир стратегиялык оюнчу Тажикстан федерациясын өзүнө ынандырууга өтөрү бышык.

Кыргызстандын федерациясы сүйлөшүүнү азыртан баштабаса, тайказан тарапка көбүрөөк ыктап жаткан Тажикстандын өкүлдөрү дагы Астанадагы конгрессте пикирин өзгөртпөйт деп эч ким кепилдик бере албайт.

Анын үстүнө тайказанды талашып жатып, орток пикирге келе албаган өлкөлөр, маселени чечүүнү жумушчу топтун колуна берип койду. Ага ар бир өлкөдөн бирден өкүл, ал эми Кыргызстандын атынан Көкбөрү федерациясынын өкүлү Канат Мамбеталиев кирди. Жумушчу тобунун сунушу кийинки конгресске чейин ачык айтылышы керек. Дал ушу мамлекеттер аралык жумушчу топ Астанадагы конгресске тайказандын тагдыры боюнча өз сунуштамасын бермекчи.

Кыргызды көкпарга ким байлады?

Кыргыз менен казактын көкбөрүдө көксөгөнү эл аралыктан - дүйнөлүк деңгээлге чыгуу. Эки өлкө бирикмейинче, бул спорттогу максат ишке ашпай турганы анык. Мына ошондуктан 2001-жылы Эл аралык көкбөрү федерациясы түзүлүп, анын курамына Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан, жана Тажикстан кирген.

Тилекке каршы соңку үч-төрт жылдан бери көкбөрүдөгү кыргыз-казак таймашы саясатка айланып кетти.

Айрыкча 2016-жылы II Дүйнөлүк көчмөндөр оюндарында бул саясат чегине жетти. Анда Кыргызстан Казакстанды 15:3 эсеби менен жеңгенден кийин, көкбөрү түп-тамыры менен кыргыздыкы болуп чыга келип, расмий Астананын шаабайын суутту.

Ошол күндөн баштап Казакстан артыкчылыкты орнотуу үчүн эрежени өзгөртүүгө киришти.

Эң өкүнүчтүүсү Кыргызстан Казакстанга көкбөрүнүн эрежесин өзгөртүүгө 2014-жылы эле уруксат берип койгон экен. Тагыраагы, 2014-жылдын ноябрь айында Казакстан “Түрк элдеринин салттык спорт оюндарынын ассоциациясын” түзүп, ага болгон улуттук оюндарды анын ичинде көкбөрүнү көкпар атап, өздөрүнө таандык кылып кошуп койгон.

Бул жерде Эл аралык көкбөрү федерациясы турганда, көкпар Казакстандын атынан кайсы бир ассоциацияга кирбеши керек эле.

Бир эле спорттун эки уюмга кирип алганы нонсенс жана Кыргызстан андайга жол бербеши керек болчу. Бирок бул болду. Болгондо да ошондогу Кыргызстандын көкбөрү федерациясынын президенти Канатбек Исаев Кыргызстандын ассоциацияга мүчө болушун расмий тастыктап кол койгон документтери, Казакстандын “Улуттук спорт” аттуу "Ютубдагы" баракчасында сакталып калган экен.

Айтмакчы, бул документтин түп нускасын казактар Ташкенттеги жыйында дагы бир ирет кыргыз делегациясына көрсөтүштү.

Ошол 2014-жылдан тарта Кыргызстан менен Өзбекстандын макулдугун алган Казакстандын көкпары эл аралык ассоциация деп, көкбөрүгө аналог болуп калды.

Жыйынтыктап айтканда, 2016-жылы Казакстан 15:3 менен жеңилгенде, коңшулар эрежени өзгөртүү укугун пайдаланып, азыркы көкпар эрежесин иштеп чыгып, 2017-жылы биринчи Дүйнө чемпионатын уюштуруп, Астанада бизди кантип утканын билесиз.

Коомчулукта азыркыга чейин Астанага Кыргызстан достук иретинде барып, казактардын көкпар эрежесинде ойноп берген деген жаңылыш кептер айтылып келет. Эгер ага ишенип жүргөн болсоңуз, анда терең жаңылышасыз.

Биз 2014-жылы ассоциацияга кол коюп берүү менен көкпарды эл аралык спорт катары тааныганбыз жана биз көкпарга мүчөбүз.

​Спорт же амбиция

Мына ошол Астанадагы 2017-жылдан бери көкбөрү боюнча да, көкпар боюнча да Азия же Дүйнө чемпионаты өтө элек.

2018-жылдагы Көчмөндөр оюндарында бул оюндардын статусун дүйнөлүк деп атадык, бирок аны Олимпиадага теңесе туура болмок. Анткени, расмий Дүйнө чемпионаты быйыл Өзбекстанда гана өтөт.

Казакстандын аалам чемпионатына өзгөчө көңүл буруп, эрежени өзгөртүү демилгесин киргизүүгө шашып жатканынын сыры ушунда.

Казакстандын көкпар федерациясын азыркы учурда оюндун кооздугу, күйөрмандардын кызыгуусу түйшөлтпөйт. Алардын негизги максаты -көкпарды Казакстандын гана атынан эл аралык аренага чыгаруу.

Бул үчүн Көкпар федерациясы Эл аралык көкбөрү федерациясына ичтен бүлүк салып, тараптарды ийге келтирүү үчүн каражатты да аябасы көрүнүп калды.

Мына ошондуктан Астанада өтө турган кезектеги конгрессте кээ бир өлкө мүчөлөрүн интрига жана коррупция аралап кетпейт деп эч ким кепилдик бере албайт. Анткени Астана конгресси бир гана тайказандын тагдыры эмес, көкбөрү менен көкпардын бирин биротоло жоготкону калды.

"Азаттыктын" материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.