Заманында жоргонун жүрүшүндөй, жоодураган моймол көздүү селкилердин күлүшүндөй мөлтүр обондуу ырларды чыгарып, безелене торгойдой таңшыган кыргыздын орто муундагы обончу-ырчы, акын, комузчу-аткаруучуларынын бири - Төлөш Турдалиев эле. Ал 1923-жылы керилген кең Таластын Покровка (азыркы Манас) районунун Ак-Жар айылында молдонун үй-бүлөсүндө туулат. Болочоктогу шайыр боорун жерден көтөргөндөн улууну урматтап, кичүүнү сыйлаган, адамдардын шак ичи-койнуна кирип кеткен жугумдуу, алымдуу, тамашакөй, шайыр өсөт. Айылдагы Миң-Булак орто мектебин бүтөөрү менен өзү окуган мектепте физика сабагынан мугалим болуп иштейт. Он төрт жашынан колуна комуз кармап, көкүлүн маңдайына түшүрө улам-улам серпип коюп ырдагандыктан айылдаштары «Алтын Көкүл», ал эми элдик секетбайлар менен күйгөндөрү, өзгөчө Атайдын ырларына тымызын жүрөктү тызылдаткан түркүн аваздык боекторду кошуп, бирде үлпүлдөтө, бирде жалбырттай жана түтөй созо ырдагандыктан жердештери “кичинекей Атай” дешиптир. Төлөштүн алгачкы ырчылык, комузчулук чыгармачылыгынын жанышына, канат кагышына, калыптанышына элдик ырлар, күүлөр, Токтогулдун, Атайдын, Алымкулдун жана башка шайырлардын көөнөрбөс мурастары угут болуптур. Айрыкча, ал Токтогул менен Атайдын чыгармачылыгын жактырып, ырларын ырдап, күүлөрүн чертип, калкка жайылткан чыныгы мураскерлеринен болот. Анда кеп кезметин эл артисти Эстебес Турсуналиевге берейин.
- Биздин айылда Төлөштү “экинчи Атай” деп койчу. Ырдаганда зир-зир-зир деп койчу өзү байкуш. Анан кийин мен 46-жылдын аягында Мейилкан Козубекова экөөбүз олимпиадага келдик, анан 47-жылы артистке келдим, Алымкул аксакал алып келди мени. Анан ошондо Төкөм ушул жерде Осмонкул, Алымкул аксакал, бүт аксакалдардын арасында Төлөштү Зыптыркун деп койчу экен, зып-зып деп жүрөт деп. Анан чачты кайрып туруп, силкип ырдаганда бүт келин-кыздардын баары артынан ээрчип алчу эле. Төлөштүн үнү да, Атайдын обондорун «Ой булбулун», «Күйдүм когун» аткарганда, аткаруучулук жагы Төлөштөй эч ким болгон да эмес, андай аткара да албайт. Айрыкча Токтогулдун «Карылыгын» Төлөштүн аткаруусунда угуп отурсаңыз», -дейт, Эстебес мырза.
Ооба, эл ырчысы Турсуналиев айткандай Төлөш Атайдын махабат ырларын, Токтогулдун «Карылыгын», «Балам жогун» кемелине келтире, жерине жеткире авторлордун түп нускаларынан алыстабай көркөмдүк бийиктикте аткарган. Тилекке каршы алардын көпчүлүгү кенебестиктин кесепетинен өз кезегинде Кыргыз Улуттук Телерадиокорпорациясынын алтын казынасына жазылбай калган. Турдалиев ырчылык менен бирге чыгармачылыгында комузчу-аткаруучулукту да өөрчүтөт. Токтогулдун «Чайкама», Айдараалынын «Көйрөң күү», Атайдын «Маш ботой», Шекербектин «Жүрөк толкуйт» аттуу жана башка күүлөрдү да угуучулардын купулдарына толгондой, сезимдерине жеткендей чеберчиликте чертет.
1946-жылы Төлөш, акындар Алымкулдун, Осмонкулдун баасына татып, экөөнүн өтүнүчү боюнча Кыргыз филармониясында кабыл алынат. Ошол күндөн жаш шайырдын ырчылык, обончулук, акындык, комузчу-аткаруучулук жаркын шыгы жалбырттай жанат. Обондуулугу, жекечилдиги, аваздык-боекторунун көп түстүүлүгү жагынан биринен бири өткөн Атайдын обондорунан наар алган «Алмашым», «Адырдын терсек күлдөрүн», «Жылкычы келинге» (Күлүмкан») «Ашык жар», «Эпкиндүү жамал», «Ак тамак» аттуу жана башка үлпүлдөгөн созмолордогу мукамдуу, тунук обондуу ырларды жаратат.
Төлөш абалкы обончу – ырчылардын салтын улап, обондорунун сөздөрүн да (ырларында) өзү чыгарган. Ошондуктан, автордун сөздөрүндө айта, ача албай калган ойлорун обондорунда, ал эми обондорунда жетип-жетпеген жерлерин ырларында бажырайта ачып, угуучуларга табиттик ырахаттанууну тартуулаган.
Обончунун суроо-жооп, кайымдашуу үлгүсүндө чыгарган «Жылкычы келинге» («Күлүмканга) аттуу лирикалык ырын ырчы Малик Аликеев ырчы менен жылкычы келиндин бири-бири менен чымчылаша кайымдашкан абалын өзгөчө бир аваздуу мукамдуулукта образдуу аткарат. Ыр да, обон да Маликтин үнүнө да, аткаруучулук чеберчилигинде да куйуп койгондой куп жарашканын туябыз.
Автордун улуу төкмө акындардын үлгүсүндө чыгарган «Биздин эл» деген термеси, Райкан Шүкүрбековдун «Жинди суусуна» үндөшкөн «Ачуу суу», айтылуу шайырлар Атайдын, Мусанын, Шекербектердин жаркын элестерине арнаган эскерүү, арноо, жоктоо ырлары да көркөмдүк сапаты жагынан окурмандарды да кайдыгер калтырбайт. Таанымал шайыр Кыргыз филармониясында баш-аягы 30-жылдай иштейт. Бул жылдардын аралыгында Турдалиевдин аргендей үнү, мөлтүр махабатты баяндаган канаттуу ырлары КМШ жана бир тууган Орто Азия жана Казакстан Республикаларынын угуучуларын да суктандырат. Ал кайсыл гана аудиторияда, кандай гана улуттагы угуучулардын алдында болбосун, нукура табигый аткаруучулук чеберчилиги менен терең таасир калтырган.
Белгилүү шайыр 1992-жылы август айында өлүм айтып келбейт болуп, автоунаа кырсыгынан каза тапты. Эң бир армандуусу - Турдалиев тирүүсүндө ырлар жыйнактарын, обондуу ырларынын грампластинкасын (табагын), Кыргыз Улуттук Телерадиокорпорациясынын алтын казнасына толук жаздырбай, эл алган наамдарды, сыйлыктарды албай көзү ачык кетти. Ошондой болсо да Төлөш Турдалиевдин ысымы кыргыз элдик музыкасынын тарыхында таанымал обончу-ырчы, комузчу-акын катары жашай бермекчи.
- Биздин айылда Төлөштү “экинчи Атай” деп койчу. Ырдаганда зир-зир-зир деп койчу өзү байкуш. Анан кийин мен 46-жылдын аягында Мейилкан Козубекова экөөбүз олимпиадага келдик, анан 47-жылы артистке келдим, Алымкул аксакал алып келди мени. Анан ошондо Төкөм ушул жерде Осмонкул, Алымкул аксакал, бүт аксакалдардын арасында Төлөштү Зыптыркун деп койчу экен, зып-зып деп жүрөт деп. Анан чачты кайрып туруп, силкип ырдаганда бүт келин-кыздардын баары артынан ээрчип алчу эле. Төлөштүн үнү да, Атайдын обондорун «Ой булбулун», «Күйдүм когун» аткарганда, аткаруучулук жагы Төлөштөй эч ким болгон да эмес, андай аткара да албайт. Айрыкча Токтогулдун «Карылыгын» Төлөштүн аткаруусунда угуп отурсаңыз», -дейт, Эстебес мырза.
Ооба, эл ырчысы Турсуналиев айткандай Төлөш Атайдын махабат ырларын, Токтогулдун «Карылыгын», «Балам жогун» кемелине келтире, жерине жеткире авторлордун түп нускаларынан алыстабай көркөмдүк бийиктикте аткарган. Тилекке каршы алардын көпчүлүгү кенебестиктин кесепетинен өз кезегинде Кыргыз Улуттук Телерадиокорпорациясынын алтын казынасына жазылбай калган. Турдалиев ырчылык менен бирге чыгармачылыгында комузчу-аткаруучулукту да өөрчүтөт. Токтогулдун «Чайкама», Айдараалынын «Көйрөң күү», Атайдын «Маш ботой», Шекербектин «Жүрөк толкуйт» аттуу жана башка күүлөрдү да угуучулардын купулдарына толгондой, сезимдерине жеткендей чеберчиликте чертет.
1946-жылы Төлөш, акындар Алымкулдун, Осмонкулдун баасына татып, экөөнүн өтүнүчү боюнча Кыргыз филармониясында кабыл алынат. Ошол күндөн жаш шайырдын ырчылык, обончулук, акындык, комузчу-аткаруучулук жаркын шыгы жалбырттай жанат. Обондуулугу, жекечилдиги, аваздык-боекторунун көп түстүүлүгү жагынан биринен бири өткөн Атайдын обондорунан наар алган «Алмашым», «Адырдын терсек күлдөрүн», «Жылкычы келинге» (Күлүмкан») «Ашык жар», «Эпкиндүү жамал», «Ак тамак» аттуу жана башка үлпүлдөгөн созмолордогу мукамдуу, тунук обондуу ырларды жаратат.
Төлөш абалкы обончу – ырчылардын салтын улап, обондорунун сөздөрүн да (ырларында) өзү чыгарган. Ошондуктан, автордун сөздөрүндө айта, ача албай калган ойлорун обондорунда, ал эми обондорунда жетип-жетпеген жерлерин ырларында бажырайта ачып, угуучуларга табиттик ырахаттанууну тартуулаган.
Обончунун суроо-жооп, кайымдашуу үлгүсүндө чыгарган «Жылкычы келинге» («Күлүмканга) аттуу лирикалык ырын ырчы Малик Аликеев ырчы менен жылкычы келиндин бири-бири менен чымчылаша кайымдашкан абалын өзгөчө бир аваздуу мукамдуулукта образдуу аткарат. Ыр да, обон да Маликтин үнүнө да, аткаруучулук чеберчилигинде да куйуп койгондой куп жарашканын туябыз.
Автордун улуу төкмө акындардын үлгүсүндө чыгарган «Биздин эл» деген термеси, Райкан Шүкүрбековдун «Жинди суусуна» үндөшкөн «Ачуу суу», айтылуу шайырлар Атайдын, Мусанын, Шекербектердин жаркын элестерине арнаган эскерүү, арноо, жоктоо ырлары да көркөмдүк сапаты жагынан окурмандарды да кайдыгер калтырбайт. Таанымал шайыр Кыргыз филармониясында баш-аягы 30-жылдай иштейт. Бул жылдардын аралыгында Турдалиевдин аргендей үнү, мөлтүр махабатты баяндаган канаттуу ырлары КМШ жана бир тууган Орто Азия жана Казакстан Республикаларынын угуучуларын да суктандырат. Ал кайсыл гана аудиторияда, кандай гана улуттагы угуучулардын алдында болбосун, нукура табигый аткаруучулук чеберчилиги менен терең таасир калтырган.
Белгилүү шайыр 1992-жылы август айында өлүм айтып келбейт болуп, автоунаа кырсыгынан каза тапты. Эң бир армандуусу - Турдалиев тирүүсүндө ырлар жыйнактарын, обондуу ырларынын грампластинкасын (табагын), Кыргыз Улуттук Телерадиокорпорациясынын алтын казнасына толук жаздырбай, эл алган наамдарды, сыйлыктарды албай көзү ачык кетти. Ошондой болсо да Төлөш Турдалиевдин ысымы кыргыз элдик музыкасынын тарыхында таанымал обончу-ырчы, комузчу-акын катары жашай бермекчи.
