- Элчи мырза, АКШнын астанасы Вашингтондо, анын ичиндеги Кыргызстан элчилигинде, кыргыздын жеринде өзүңүз менен кезигип отурганыма кубанычтуумун. Калк аралык «Азаттык» радиосунун, асыресе Орто Азия бөлүмдөрү, кыргыз бөлүмү, казак бөлүмү жана өзбек бөлүмү өтүп бараткан жылдагы саясий окуялар жана жетишкен ийгиликтер жөнүндө сиздин пикириңизди билгиси келет. Ушул арада Америка Кошмо Штаттары менен Кыргызстан, Казакстан арасында кандай ийгиликтүү жаңылыктар болуп өттү?
- Эң негизгиси, бардык өлкөлөр үчүн - Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан, Түркмөнстан болобу - АКШ менен 11-сентябрдан кийин, мына бир жарым жыл өтүп баратат, ушул мезгилдин ичинде бардык регион, өлкөлөрүбүзгө көбүрөөк көңүл бурулуп, өзүнчө бир коопсуздукта болуп атабыз. Эң негизги позитивдүү момент - азыр АКШда ар бир өлкөбүз жөнүндө көбүрөөк маалымат бар. Мурункудай жалпы эле билим эмес, терең маалымат бар. Администрациядан баштап, ар кандай МПОлорго чейин, аналитикалык борборлорго чейин ар бир өлкөнүн өзгөчүлүктөрүн тереңирээк түшүнө башташты. Ошондуктан, көрүп атпайбызбы, база ачылышы боюнча жакында эле Кыргызстанга В. Путин келип кетти. Администрация деле, аналитикалык уюмдар да муну башка спектрдан карап калышты, Россия менен АКШ партнёр, союздаш деп чыгып атышат. Бул жаңы, бийик деңгээлде болуп аткан байланыштар деп мен терең ишенем. Негизи биздин президентибиз да 23-декабрда АКШ президенти Ж. Буш менен жолугушканда ушул маселелер жөнүндө ачык айткан. АКШ менен азыркы бийик деңгээлде курулуп аткан байланыштар эмне себептен пайда болгон? Эң биринчи, Россия менен АКШ, Путин менен Буш бири-бири менен тил табышып, конструктивдүү диалогдо терроризм менен бирге чыгып күрөшөлү деген маселе болгондугунан, бири-бирин түшүнө баштаганынан, биз өңдүү кичинекей өлкөлөр да өзүнчө пайда таап атабыз. Жаңы, бийик деңгээлде союздаш дейби, жаңы шериктеш дейби, регион үчүн, Кыргызстан үчүн негизги эң керектүү нерсе - тынччылык. Аймагыбызда 3-4 жыл арасында стабилдүүлүк жок болчу, анын баары акырындан өз калыбына келип атат.
Россиянын базасы жөнүндө айтып кетсек, бул Россиянын базасы эмес, бүткүл КМШнын алдында беш-алты өлкө уюштурган уюмдун куралдуу күчтөрү деп айтса болот. Ал эми биздин Бишкекте турган база Американыкы эмес, Эл аралык Коалицияныкы. Динамика андан жогору, жаңы процесттерге жылып жатат. Мындан ары деле бир топ өзгөрүүлөр болот, бир топ жаңы процесстер пайда болот. Эң негизгиси - биздин башчыбыз, президентибиз өлкөбүздө жүргүзүп жаткан саясат. Эң биринчиси - Афганистанда болгон стабилдүү эмес ситуациядан коргоо. Ким билет, азыр мүмкүн АКШдан, Россиядан, Кытайдан көбүрөөк көңүл буруп, өзгөчө коопсуздук жагынан жаңы механизмдерди курууга мүмкүнчүлүк болсо, Кыргызстан үчүн абдан көп пайда келтирет. Анткени, биздин өлкө баарынан кичинекей болгонунан, ар кандай өзгөчүлүктөргө болобу, ар кандай таасирге болобу, өзгөчө тышкы таасирге сезгич келебиз. Коопсуздук системасы баардык 3 негизги өлкөнүн жардамы менен кыргыз элине көп пайда келтирет.
- Америка менен Кыргызстандын арасындагы маданий, билим жагында байланыштарда жаңылыктар барбы?
- Бардыгыбыз үчүн, регион үчүн маанилүү майрам деп айтса болот - өткөн жайдын июнь айында, Ёеман аттуу белгилүү музыкант Эл аралык Банк менен Ага-Хан фондун бириктирип туруп чоң фестиваль өткөрдү. Жибек Жолунда болгон өлкөлөрдүн маданияты, тарыхы, кол өнөрчүлүгү, тамак-ашы көрсөтүлдү. Музыканттар, илимпоздор келип кетти. Биздин өлкөлөрдөн, Казакстандан, Түркиядан көп келди. Менин оюмча, бул эң маанилүү майрам болду, биз үчүн чоң реклама деп айтса болот. Анан ошондо Американын жашоочуларына, ар бир өлкө өзү жөнүндө көбүрөөк маалымат берди. Казакстандын чоң бир боз үйү тигилди. Акындар айтышты, Өзбекстандын ансамбли өнөрүн көрсөтүп, маанилүү кече болду. Негизи эмдиги жылы апрель айында ошол Ёемандын ансамбли регионго барат. Бул дагы бириктире турган, баардыгыбыз үчүн чоң визит болот деп ойлойм. Уюштуруу комтетинен да чакырганбыз бир топторду. Эми эмдиги жыл - менин оюмча, Кыргызстан үчүн абдан чоң маанилүү нерсе.
Европада биздин музыканттар жүрөт, Казакстандан, Кыргызстандан, Азербайджандан. Жакында эле Түркиянын элчиси мага жолукканда айтып атпайбы «силер кайдан мындай мүмкүнчүлүктү таап атасыңар?» деп.
Кыргызстандын мамлекетүүлүгү жөнүндө ООНдо өткөн жуманын ичинде жаңы резолюция кабыл алынды. Кыргызстанда абдан чоң диспуттар болуп атат. Өзүнчө элдер маалыматка да жазып атышат резолюция жөнүндө. КМШда, башка өлкөлөрдө ошондой резолюцияларды өткөргөнгө аракет кылышууда. Биз өзүбүздүн тамырыбызды, тарыхыбызды билбесек, кайдагы реформаларды жүргүзөбүз? Биз өзүбүздүн салмагыбызды билишибиз керек. Эми интеллектуалдуу деңгээлде ошолор менен катышалы, тең бололу дегендей, ушундай маселелер абдан керектүү. Өзгөчө элчиликтер, маданият, тарых жагынан элибиздин болгон тажрыйбасын, кол өнөрчүлүгүн колдонуп туруп, көрсөткөнгө көбүрөөк аракет кылсак.
- Бакыт мырза, Америкада бир катар университеттерде Орто Азия маданияты, тили, билими жөнүндөгү программалар бар. Кайсыл жерлерде окутуп жатса, ошолорго Кыргызстандан устаттар келип жаткан чыгар. Кийин Кыргызстандан келип жаткан студент, аспирант, докторанттар барбы? Канча?
- Азыр мындайлардын саны көбөйүп жатат. 11-сентябрдан кийин АКШ администрациясы Казакстанга, Өзбекстанга болобу, бул жагынан каражатты көбөйттү. Өзгөчө Манкий программа, Холгрейт боюнча көбүрөөк студенттерди, мугалимдерди алып келип бул жерде окутуп, анан мүмкүнчүлүктөрдү түзүүдө. Кыргызстанда жүздүн тегерегинде деп айтса болот, жаңы программалар саны боюнча көбөйүп атат. Биз үчүн маанилүү болуп аткан, жалаң эле менеджмент, юриспруденция эмес, башка тармактар да көбүрөөк болууда. Мисал үчүн, америкалык университет Бишкекте 1993-жылы ачылган, вице президент Альберт Гор келгенде биздин президент Аскар Акаевич ага кайрылып, бирге факультет уюштурушкан. Азыр болсо ал чоң университет болду, эки-үч жума мурун аны Орто Азиянын Америкалык университети деп жаңы деңгээлде өзгөртүштү. Университет азыр Индиянын университети менен иштешип, контакттарды көбөйткөнгө, программаларды күчөткөнгө аракет кылып атат. Анан кичине убакыт өткөндөн кийин Алматыга, Ташкентке да ачканга администрациянын өзүнчө бир идеялары бар деп ишенебиз. Элибиздин баарын бириктирип туруп, илим жагынан, билим жагынан программаларды, интеллектуалдарды, интеллигенцияны өстүрүү керек. Регионалдуу кызматташуу деп, саясий жагынан президенттер аракет кылып атат. Бирок эң негизги, керектүү нерсе - бул жөнөкөй элдин арасында байланыштарды күчөтүү, соода жагынан болобу, башка жагынан болобу мүмкүнчүлүк түзүү. Антсе да прагматикалык оптимизм болуш керек. Эмгектенбесе болбойт. Анткени анын баарын бизге эч ким даярдап койбойт. Проблемалар абдан көп, өзгөчө ар бир өлкө өзүнчө моделин тандап туруп, эл аралык дүйнөгө чыгалы деген процесс аягына чейин бүтө элек. Бир-бирибиздин баабызды, бир-бирибиздин маанибизди дагы аягына чейин түшүнө элекпиз. Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан соода жагынан бир-бирине эң маанилүү шериктештер. Ошонун баарын психология жагынан биз аягына чейин өзгөртө элекпиз. Биздин эң негизги шериктешибиз Америка эмес, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Түркмөнстан.
- Бакыт мырза, Вашингтондо Орто Азияга көңүл бөлүнгөн. Жон Хопкинс университетинде Орто Азия жана Кавказ институту бар. Тажикстан президенти Рахмонов келген кезде ошо институттун директору профессор Фредрикстар мырза айтты эле, «үч республикада - Тажикстанда, Кыргызстанда жана Казакстанда - тоолуу аймактарга арналган университтер бар» деп. Ошонун жагдайы кандай азыр?
- Үч күн мурун Ага-Хан фондунун делегациясы алыскы тоолуу Нарынга барып, ошол жерден курулушту башташты. Мен билгенден, Казакстандын Талдыкоргонунда, Тажикстандын Тоолуу Бадахшанында да мындай окуу жайлары бар. Негизи Фредстар менен биз бул жөнүндө көп сүйлөшкөнбүз, эки-үч жылдын арасында ал кабыл алынды. Менимче, Нарында бул маселе абдан туура чечилген. Эмне себептен экенин азыр көрүп атпайбызбы. Кыргызстан өңдүү кичинекей өлкөлөргө ушундай университет бир чоң инвестициялык долбоор аркылуу иштей баштайт. Инфраструктураны оңдоо, эң биринчи ошол региондогу элге жумуш берүү керек. Бул бир топ миллиондогон долбоор болуп атат, ал Талдыкоргонду да, Нарынды да көтөрөт деп ишенем. Анткени бул Кыргызстанда 8-9 абдан тың, бийик деңгээлде келаткан ВУЗдар болуп калат. Ошолор өзүнчө инвестициялык долбоордо иштей баштады. Бул Ага-Хандын салымы жагынан абдан зор, эң негизги долбоор.
- Бакыт мырза, Жаңы Жылдын алдында Кыргызстандын, Казакстандын элдерине кандай тилек айтаар элеңиз?
- Эң биринчиси - регионубузда, элибиздин арасында тынччылык, стабилдүүлүк болсун. Анткени быйыл да трагедия болуп кетти. Негизи биз үчүн анын баары өзүнчө демократиянын сабагы деп ойлош керек. Эң негизгиси - ынтымак. Антпесе жашоо-турмуш болбойт. Калганынын баарын, экономика жагынан деле эл өзү көтөрүп кетет кудай буюрса. Тынччылык, аманчылык каалайм элибизге.
- Эң негизгиси, бардык өлкөлөр үчүн - Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан, Түркмөнстан болобу - АКШ менен 11-сентябрдан кийин, мына бир жарым жыл өтүп баратат, ушул мезгилдин ичинде бардык регион, өлкөлөрүбүзгө көбүрөөк көңүл бурулуп, өзүнчө бир коопсуздукта болуп атабыз. Эң негизги позитивдүү момент - азыр АКШда ар бир өлкөбүз жөнүндө көбүрөөк маалымат бар. Мурункудай жалпы эле билим эмес, терең маалымат бар. Администрациядан баштап, ар кандай МПОлорго чейин, аналитикалык борборлорго чейин ар бир өлкөнүн өзгөчүлүктөрүн тереңирээк түшүнө башташты. Ошондуктан, көрүп атпайбызбы, база ачылышы боюнча жакында эле Кыргызстанга В. Путин келип кетти. Администрация деле, аналитикалык уюмдар да муну башка спектрдан карап калышты, Россия менен АКШ партнёр, союздаш деп чыгып атышат. Бул жаңы, бийик деңгээлде болуп аткан байланыштар деп мен терең ишенем. Негизи биздин президентибиз да 23-декабрда АКШ президенти Ж. Буш менен жолугушканда ушул маселелер жөнүндө ачык айткан. АКШ менен азыркы бийик деңгээлде курулуп аткан байланыштар эмне себептен пайда болгон? Эң биринчи, Россия менен АКШ, Путин менен Буш бири-бири менен тил табышып, конструктивдүү диалогдо терроризм менен бирге чыгып күрөшөлү деген маселе болгондугунан, бири-бирин түшүнө баштаганынан, биз өңдүү кичинекей өлкөлөр да өзүнчө пайда таап атабыз. Жаңы, бийик деңгээлде союздаш дейби, жаңы шериктеш дейби, регион үчүн, Кыргызстан үчүн негизги эң керектүү нерсе - тынччылык. Аймагыбызда 3-4 жыл арасында стабилдүүлүк жок болчу, анын баары акырындан өз калыбына келип атат.
Россиянын базасы жөнүндө айтып кетсек, бул Россиянын базасы эмес, бүткүл КМШнын алдында беш-алты өлкө уюштурган уюмдун куралдуу күчтөрү деп айтса болот. Ал эми биздин Бишкекте турган база Американыкы эмес, Эл аралык Коалицияныкы. Динамика андан жогору, жаңы процесттерге жылып жатат. Мындан ары деле бир топ өзгөрүүлөр болот, бир топ жаңы процесстер пайда болот. Эң негизгиси - биздин башчыбыз, президентибиз өлкөбүздө жүргүзүп жаткан саясат. Эң биринчиси - Афганистанда болгон стабилдүү эмес ситуациядан коргоо. Ким билет, азыр мүмкүн АКШдан, Россиядан, Кытайдан көбүрөөк көңүл буруп, өзгөчө коопсуздук жагынан жаңы механизмдерди курууга мүмкүнчүлүк болсо, Кыргызстан үчүн абдан көп пайда келтирет. Анткени, биздин өлкө баарынан кичинекей болгонунан, ар кандай өзгөчүлүктөргө болобу, ар кандай таасирге болобу, өзгөчө тышкы таасирге сезгич келебиз. Коопсуздук системасы баардык 3 негизги өлкөнүн жардамы менен кыргыз элине көп пайда келтирет.
- Америка менен Кыргызстандын арасындагы маданий, билим жагында байланыштарда жаңылыктар барбы?
- Бардыгыбыз үчүн, регион үчүн маанилүү майрам деп айтса болот - өткөн жайдын июнь айында, Ёеман аттуу белгилүү музыкант Эл аралык Банк менен Ага-Хан фондун бириктирип туруп чоң фестиваль өткөрдү. Жибек Жолунда болгон өлкөлөрдүн маданияты, тарыхы, кол өнөрчүлүгү, тамак-ашы көрсөтүлдү. Музыканттар, илимпоздор келип кетти. Биздин өлкөлөрдөн, Казакстандан, Түркиядан көп келди. Менин оюмча, бул эң маанилүү майрам болду, биз үчүн чоң реклама деп айтса болот. Анан ошондо Американын жашоочуларына, ар бир өлкө өзү жөнүндө көбүрөөк маалымат берди. Казакстандын чоң бир боз үйү тигилди. Акындар айтышты, Өзбекстандын ансамбли өнөрүн көрсөтүп, маанилүү кече болду. Негизи эмдиги жылы апрель айында ошол Ёемандын ансамбли регионго барат. Бул дагы бириктире турган, баардыгыбыз үчүн чоң визит болот деп ойлойм. Уюштуруу комтетинен да чакырганбыз бир топторду. Эми эмдиги жыл - менин оюмча, Кыргызстан үчүн абдан чоң маанилүү нерсе.
Европада биздин музыканттар жүрөт, Казакстандан, Кыргызстандан, Азербайджандан. Жакында эле Түркиянын элчиси мага жолукканда айтып атпайбы «силер кайдан мындай мүмкүнчүлүктү таап атасыңар?» деп.
Кыргызстандын мамлекетүүлүгү жөнүндө ООНдо өткөн жуманын ичинде жаңы резолюция кабыл алынды. Кыргызстанда абдан чоң диспуттар болуп атат. Өзүнчө элдер маалыматка да жазып атышат резолюция жөнүндө. КМШда, башка өлкөлөрдө ошондой резолюцияларды өткөргөнгө аракет кылышууда. Биз өзүбүздүн тамырыбызды, тарыхыбызды билбесек, кайдагы реформаларды жүргүзөбүз? Биз өзүбүздүн салмагыбызды билишибиз керек. Эми интеллектуалдуу деңгээлде ошолор менен катышалы, тең бололу дегендей, ушундай маселелер абдан керектүү. Өзгөчө элчиликтер, маданият, тарых жагынан элибиздин болгон тажрыйбасын, кол өнөрчүлүгүн колдонуп туруп, көрсөткөнгө көбүрөөк аракет кылсак.
- Бакыт мырза, Америкада бир катар университеттерде Орто Азия маданияты, тили, билими жөнүндөгү программалар бар. Кайсыл жерлерде окутуп жатса, ошолорго Кыргызстандан устаттар келип жаткан чыгар. Кийин Кыргызстандан келип жаткан студент, аспирант, докторанттар барбы? Канча?
- Азыр мындайлардын саны көбөйүп жатат. 11-сентябрдан кийин АКШ администрациясы Казакстанга, Өзбекстанга болобу, бул жагынан каражатты көбөйттү. Өзгөчө Манкий программа, Холгрейт боюнча көбүрөөк студенттерди, мугалимдерди алып келип бул жерде окутуп, анан мүмкүнчүлүктөрдү түзүүдө. Кыргызстанда жүздүн тегерегинде деп айтса болот, жаңы программалар саны боюнча көбөйүп атат. Биз үчүн маанилүү болуп аткан, жалаң эле менеджмент, юриспруденция эмес, башка тармактар да көбүрөөк болууда. Мисал үчүн, америкалык университет Бишкекте 1993-жылы ачылган, вице президент Альберт Гор келгенде биздин президент Аскар Акаевич ага кайрылып, бирге факультет уюштурушкан. Азыр болсо ал чоң университет болду, эки-үч жума мурун аны Орто Азиянын Америкалык университети деп жаңы деңгээлде өзгөртүштү. Университет азыр Индиянын университети менен иштешип, контакттарды көбөйткөнгө, программаларды күчөткөнгө аракет кылып атат. Анан кичине убакыт өткөндөн кийин Алматыга, Ташкентке да ачканга администрациянын өзүнчө бир идеялары бар деп ишенебиз. Элибиздин баарын бириктирип туруп, илим жагынан, билим жагынан программаларды, интеллектуалдарды, интеллигенцияны өстүрүү керек. Регионалдуу кызматташуу деп, саясий жагынан президенттер аракет кылып атат. Бирок эң негизги, керектүү нерсе - бул жөнөкөй элдин арасында байланыштарды күчөтүү, соода жагынан болобу, башка жагынан болобу мүмкүнчүлүк түзүү. Антсе да прагматикалык оптимизм болуш керек. Эмгектенбесе болбойт. Анткени анын баарын бизге эч ким даярдап койбойт. Проблемалар абдан көп, өзгөчө ар бир өлкө өзүнчө моделин тандап туруп, эл аралык дүйнөгө чыгалы деген процесс аягына чейин бүтө элек. Бир-бирибиздин баабызды, бир-бирибиздин маанибизди дагы аягына чейин түшүнө элекпиз. Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан соода жагынан бир-бирине эң маанилүү шериктештер. Ошонун баарын психология жагынан биз аягына чейин өзгөртө элекпиз. Биздин эң негизги шериктешибиз Америка эмес, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан, Түркмөнстан.
- Бакыт мырза, Вашингтондо Орто Азияга көңүл бөлүнгөн. Жон Хопкинс университетинде Орто Азия жана Кавказ институту бар. Тажикстан президенти Рахмонов келген кезде ошо институттун директору профессор Фредрикстар мырза айтты эле, «үч республикада - Тажикстанда, Кыргызстанда жана Казакстанда - тоолуу аймактарга арналган университтер бар» деп. Ошонун жагдайы кандай азыр?
- Үч күн мурун Ага-Хан фондунун делегациясы алыскы тоолуу Нарынга барып, ошол жерден курулушту башташты. Мен билгенден, Казакстандын Талдыкоргонунда, Тажикстандын Тоолуу Бадахшанында да мындай окуу жайлары бар. Негизи Фредстар менен биз бул жөнүндө көп сүйлөшкөнбүз, эки-үч жылдын арасында ал кабыл алынды. Менимче, Нарында бул маселе абдан туура чечилген. Эмне себептен экенин азыр көрүп атпайбызбы. Кыргызстан өңдүү кичинекей өлкөлөргө ушундай университет бир чоң инвестициялык долбоор аркылуу иштей баштайт. Инфраструктураны оңдоо, эң биринчи ошол региондогу элге жумуш берүү керек. Бул бир топ миллиондогон долбоор болуп атат, ал Талдыкоргонду да, Нарынды да көтөрөт деп ишенем. Анткени бул Кыргызстанда 8-9 абдан тың, бийик деңгээлде келаткан ВУЗдар болуп калат. Ошолор өзүнчө инвестициялык долбоордо иштей баштады. Бул Ага-Хандын салымы жагынан абдан зор, эң негизги долбоор.
- Бакыт мырза, Жаңы Жылдын алдында Кыргызстандын, Казакстандын элдерине кандай тилек айтаар элеңиз?
- Эң биринчиси - регионубузда, элибиздин арасында тынччылык, стабилдүүлүк болсун. Анткени быйыл да трагедия болуп кетти. Негизи биз үчүн анын баары өзүнчө демократиянын сабагы деп ойлош керек. Эң негизгиси - ынтымак. Антпесе жашоо-турмуш болбойт. Калганынын баарын, экономика жагынан деле эл өзү көтөрүп кетет кудай буюрса. Тынччылык, аманчылык каалайм элибизге.
