Борбор Азиядагы, анын ичинде 25 миллион калктуу Өзбекстандагы стабилдүүлүккө болгон кызыгуу, Батыш өлкөлөрүн ырасмий Ташкентке кысым көрсөтүп, республикада фундаменталдуу реформа жүргүзүүгө мажбур кылууда.
Өткөн кылымдын 90-жылдарынын башында айрым батыштыктар Өзбекстанды Борбор Азиянын экономикасын алга сүйрөгөн локомотив катары көрүшкөн. Мындай ишеничке, бир жагынан, өлкө калкынын саны, дүйнөдөгү эң ири пахта өндүрүүчүлөрдүн бири экени, алтын, мунай жана газдын мол кору негиз берген. Элдин саны республиканы региондогу эң чоң керектөөчү кылып, экономикалык өсүшкө мыкты өбөлгө болот деп ойлошкон байкоочулар.
Экинчи жагынан, мындай үмүткө, “Эркин Европа/Азаттык” радиосунун талдоочусу Брюс Паниер баамдагандай, “Каримов көз карандысыздыктын алгачкы мезгилинде Өзбекстанда прогресс болушу үчүн эң оболу экономикалык реформа, анын соңунан социалдык реформа жүргүзүлүшү шарт деп айткан сөзү” негиз берген.
Бирок, “Wall Street Journal Europe” басылмасы байкагандай, президент Каримов Батыш үлгүсүндөгү экономикалык реформадан баш тартып койду.
Эл аралык Валюта Фондунун өлкөнүн акча рыногун либералдаштыруу аракети да оңкосунан кетти. Тескерисинче, өзбек бийликтери базарларды жаап, чет элдик товарлардан алынчу салыкты көбөйттү. Буга валюта фонду нааразылык билдиргенде, салык бажы тарифи менен алмаштырылды.
Мындай жагдай, Европанын Өнүгүү жана Реконструкциялоо Банкы 2002-жылы Өзбекстанда эч кандай реформа болгон жок деп бүтүм чыгарышына негиз болду. “Өткөөл жолундагы өлкөлөр жөнүндөгү докладдын атайын бөлүгүндө жана башка жерлеринде Өзбекстанда өтүп бараткан жылы реформа такыр жүргүзүлгөн жок, кичине да жылыш жок жана узак убактан бери жалчыбаган гана жылыш болду деп көрсөттүк”,- деп билдирген эле банктын башкы экономисти Виллем Боутер 25-ноябрда биздин радиого берген интервьюда.
Борбор Азия өлкөлөрү боюнча адис Брюс Паниер да: “Экономикалык реформа чындап жүргүзүлгөн жок. Социалдык реформа ишке ашпай калды. Менин пикиримче, И. Каримов экономикалык реформа жаатында жасаган аракети күткөндөй натыйжа бербегенине шайы ооп турат азыр. Ал мага карманган жолунан чыккысы келбегендей көрүнөт. Анын экономикага мамлекеттик кийгилишүүнү бошоңдотуусу, арийне, анын каршылаштарынын позициясын бекемдетет. Анткен менен, ушу тапта И. Каримовго чакырык таштагандай эч ким жок”, - деген ойдо.
Өлкөдө күчтүү оппозиция болбогону менен, президент миңдеген адамдарды саясый жана диний көз карашы үчүн эркинен ажыраттырган. Алардын көпчүлүгү - дипломаттар менен укук коргоочу уюмдардын айтымында - саясый жүйөө менен камалгандар.
Абактагыларды уруп-сабамай Өзбекстанда кеңири жайылган. Декабрь айынын алгачкы 10 күнүндө Өзбекстандын жаза жайларын кыдырып көргөн жана абакта отуруп чыккан адамдар менен кездешип баарлашкан Бириккен Улуттар Уюмунун адам укугу боюнча адиси Тео ван Бовен: “Уруп-кыйноо, мен байкаганга караганда, (Өзбекстанда) сейрек кездешчү окуя эмес, кадыресе көрүнүш. Кыйноо астында жана башка мыйзамсыз жолдор менен алынган көптөгөн күбө-таныктар сот маалында далил катары колдонулуп, өлүм жазасына же катаал өкүм чыгарууга негиз болгон деп чочуйм”,- деп кыжаалаттанган эле.
Элдин каатчылык турмушу, Африка өлкөлөрүндөгүдөй өндүрүштүн чала жан абалы жана жабык экономика саясаты, Өзбекстандын бир кыйла пассивдүү калкын ан сайын чүнчүтүп, исламчыл радикалдардын кыртышын байытат, элдин бийликке каршы козголушуна өбөлгө болот дейт атын ачыкка чыгаргысы келбеген Батыш саясатчысы.
Өткөн кылымдын 90-жылдарынын башында айрым батыштыктар Өзбекстанды Борбор Азиянын экономикасын алга сүйрөгөн локомотив катары көрүшкөн. Мындай ишеничке, бир жагынан, өлкө калкынын саны, дүйнөдөгү эң ири пахта өндүрүүчүлөрдүн бири экени, алтын, мунай жана газдын мол кору негиз берген. Элдин саны республиканы региондогу эң чоң керектөөчү кылып, экономикалык өсүшкө мыкты өбөлгө болот деп ойлошкон байкоочулар.
Экинчи жагынан, мындай үмүткө, “Эркин Европа/Азаттык” радиосунун талдоочусу Брюс Паниер баамдагандай, “Каримов көз карандысыздыктын алгачкы мезгилинде Өзбекстанда прогресс болушу үчүн эң оболу экономикалык реформа, анын соңунан социалдык реформа жүргүзүлүшү шарт деп айткан сөзү” негиз берген.
Бирок, “Wall Street Journal Europe” басылмасы байкагандай, президент Каримов Батыш үлгүсүндөгү экономикалык реформадан баш тартып койду.
Эл аралык Валюта Фондунун өлкөнүн акча рыногун либералдаштыруу аракети да оңкосунан кетти. Тескерисинче, өзбек бийликтери базарларды жаап, чет элдик товарлардан алынчу салыкты көбөйттү. Буга валюта фонду нааразылык билдиргенде, салык бажы тарифи менен алмаштырылды.
Мындай жагдай, Европанын Өнүгүү жана Реконструкциялоо Банкы 2002-жылы Өзбекстанда эч кандай реформа болгон жок деп бүтүм чыгарышына негиз болду. “Өткөөл жолундагы өлкөлөр жөнүндөгү докладдын атайын бөлүгүндө жана башка жерлеринде Өзбекстанда өтүп бараткан жылы реформа такыр жүргүзүлгөн жок, кичине да жылыш жок жана узак убактан бери жалчыбаган гана жылыш болду деп көрсөттүк”,- деп билдирген эле банктын башкы экономисти Виллем Боутер 25-ноябрда биздин радиого берген интервьюда.
Борбор Азия өлкөлөрү боюнча адис Брюс Паниер да: “Экономикалык реформа чындап жүргүзүлгөн жок. Социалдык реформа ишке ашпай калды. Менин пикиримче, И. Каримов экономикалык реформа жаатында жасаган аракети күткөндөй натыйжа бербегенине шайы ооп турат азыр. Ал мага карманган жолунан чыккысы келбегендей көрүнөт. Анын экономикага мамлекеттик кийгилишүүнү бошоңдотуусу, арийне, анын каршылаштарынын позициясын бекемдетет. Анткен менен, ушу тапта И. Каримовго чакырык таштагандай эч ким жок”, - деген ойдо.
Өлкөдө күчтүү оппозиция болбогону менен, президент миңдеген адамдарды саясый жана диний көз карашы үчүн эркинен ажыраттырган. Алардын көпчүлүгү - дипломаттар менен укук коргоочу уюмдардын айтымында - саясый жүйөө менен камалгандар.
Абактагыларды уруп-сабамай Өзбекстанда кеңири жайылган. Декабрь айынын алгачкы 10 күнүндө Өзбекстандын жаза жайларын кыдырып көргөн жана абакта отуруп чыккан адамдар менен кездешип баарлашкан Бириккен Улуттар Уюмунун адам укугу боюнча адиси Тео ван Бовен: “Уруп-кыйноо, мен байкаганга караганда, (Өзбекстанда) сейрек кездешчү окуя эмес, кадыресе көрүнүш. Кыйноо астында жана башка мыйзамсыз жолдор менен алынган көптөгөн күбө-таныктар сот маалында далил катары колдонулуп, өлүм жазасына же катаал өкүм чыгарууга негиз болгон деп чочуйм”,- деп кыжаалаттанган эле.
Элдин каатчылык турмушу, Африка өлкөлөрүндөгүдөй өндүрүштүн чала жан абалы жана жабык экономика саясаты, Өзбекстандын бир кыйла пассивдүү калкын ан сайын чүнчүтүп, исламчыл радикалдардын кыртышын байытат, элдин бийликке каршы козголушуна өбөлгө болот дейт атын ачыкка чыгаргысы келбеген Батыш саясатчысы.
