- Аскар мырза, 18-январда Ак үйдө өткөн жыйында 2002-тоо жылынын жыйынтыгы чыгарылды. Нарын облусу табият –шарты катаал көк тиреген тоолор арасында эмеспи, ага жараша жашоо-турмуш да оор. Тоо жылы нарындыктарга эмне берди, эмнеге жетишалган жоксуздар?
-2002-жыл Кыргызстанда Тоо жылы катары белгиленип, «жакшынын шарапаты…» демекчи анын оң таасири Нарын облусуна да тийди. Жылды мыкты жыл болду десем жаңылышпайм. Кудайдын да бизге көзү түз болду, анткени жаз айдап-себүү иштерине жагымдуу шарт түзүп берип, жыйым-теримге келгенде күз коңур тартып, түшүмдү жоготуусуз жыйнап алдык.
Тоо жылы башталганда эле алдыбызга чоң милдеттерди коюп алдык эле, аларды жакшы көрсөткүчтөр менен аткарууга жетиштик. Алсак, индикативдик планды аткаруудагы өнөр-жайдагы жыйынтык 106%, айыл-чарба азыктарын өндүрүү 105%, энергетика тармагында 112%, көмүрчүлөрүбүз 105% аткарышты. 2001-жылга салыштырганда салык жыйноо 140% өстү. Жакшы жетишкендиктерди Кочкор жана Нарын райондору камсыз кылышты. Тоо жылында өзүбүз тоолук болгон соң деп, Кыргызстанда биринчи болуп Бишкекте 2002-жылдын февралында «Жүрөгүм менин тоолордо» деген телемарафон өткөрдүк. Анда 3,5 миллион сом накталай акча, дагы 31 миллион сом өлчөмүндөгү жабдуулар, дары-дармектер, техника чогулду. 3,5 миллион сом накталай акчаны жакыр үй-бүлөлөргө микрокредит катары таратып бердик. 31 миллион сом өлчөмүндөгү жабдуу, техника жана башка жардамды облус аймагындагы мекеме-уюмдарга, мектеп, ооруканаларга, ишканаларга таратып бердик. «Атын атаса куту сүйүнөт» демекчи, Нарынга жардам берген «Кыргызпатент», Кыргызстан кесипчилик бирикмелер федерациясы, Бишкек мэриясы, чукул кырдаалдар жана экология министрлигин жана жеке ишкерлердин аттарын атап, аларга жалпы нарындыктардын атынан ыраазычылык айтып кетпесем болбойт. Мына, жеке ишкер Жумабек Токтогазиев Тоо жылына арнап Бишкектин жакшы көчөлөрүнүн боюна улуу инсан Ормон хандын 220 жылдыгына карата анын эстелигин 45 миң долларга тургузуп берди.
-
Жакырчылыкты жойуу багытында, калкты таза суу менен камсыз кылууда эмнелерди жасоого үлгүрдүңүздөр? Облус деңгээлинде «Намыс» программасы кабыл алынды эле, анын алкагында эмнелер бүткөрүлдү?
-
Калкы таза суу менен камсыз кылуу максатында Дүйнөлүк банктын долбоору иштеп жатат. Ага ар бир райондон суудан кыйналып жаткан айылдар кирип, алгачкы иштер башталды.
«Намыс» программасы тууралуу айтсам, элибиз бул программанын максатын түшүнүп, аны кабыл алышты. Жыл сайын бул программанын алкагында көптөгөн иштер аткарылууда. Мына былтыр эле ашар ыкмасы менен 8,5 миллион сомдук жумуш бүткөрүлүптүр – 5 мектеп, 19 социалдык объектилер – мончо, мечиттер. ооруканалар бүткөн. Жакырчылыкты жоюу максатында колдоого муктаж үй-бүлөлөргө 80 миллион сом микрокредит катары таратылып берилди.
-
Сиз Ак үйдө өткөн жыйында сүйлөгөн сөзүңүздө Кыргызстандын келечеги Нарында дегендей бир ой айттыңыз. Облус аймагында Кудай тартуулаган көптөгөн табийгый кен байлыктар козголбой, адам колу жетпей жатат. Аларды иштетүү үчүн кандай иштер жасалды?
-
Нарын тоолуу аймак деп Советтер Союзу убагында мал чарбасына гана көңүл бөлүнүп, өнөр-жайын өнүктүрүү көп этибарга алынбай келген. Эгемендүү мамлекет болгон соң башка байманасы ашып ташкан, бардар өлкөлөрдүн катарына кошулуу үчүн экономикага, анын ичинен өнөр-жайга өзгөчө көңүл бурбасак тапканыбыз күнүмдүк жашоодон артпай жатпайбы.
Айрыкча кен байлыктарды чалгындоону, аларды казып алууну жана иштетүүнү колго алышыбыз керек. Бул жагынан Кыргызстандын келечеги Нарында десем жаңылбайм. Анткени, Нарын кен байлыктарга бай, алсак, Атбашы, Арпа, Аксай, Акталаанын карамайы козголбой жатат. Учурда Австалиянын жана Американын адистери келип чалнгындап жатышат, Кудай буюрса, келерки жылда андан бир жакшы жыйынтык чыгат деген илгери үмүттөбүз. Жумгал менен Кочкордун ортосундагы Сандыкта миллиондогон тонна алюминий кендери бар. Кытайдан инвесторлор келип, чалгындоо иштерин башташты.
Ал эми Каракеченин ачык ыкма менен казып алына турган бир миллиардга жакын тонна көмүрүн айтпай эле коеюн. Бул биздин келечегибиз. Тилекке каршы, өзүбүздө көмүр турса, Казакстандан миллиондогон долларларды коротуп, көмүр ташып келип жатабыз. Колдо турган көмүрдү казыш керек, казыш үчүн 180 километрлик Балыкчы-Кочкор-Каракече темир жолун салыш керек.
Дагы бир ири кенибиз бул Нарындын чыгыш тарабындагы Жетим тоолорундагы 5-7 миллиард тонна көлөмүндөгү темир кендери. Бул эми Уралдагыдай эле жалаң темирден турган тоолор эмеспи. Келечек тоолордо дегеним тек жерден келип чыкпаган сөз экенин ушул кен байлыктарыбыз далилдеп атпайбы.
Эми бул кендерди казып, аны өнөр-жайга салыш үчүн Кытайга Кыргызстанды аралап өтө турган темир жолдун да тезирээк курулуусуна аракет кылышыбыз керек. Ошондо иш кызып, кыйынчылыктан чыгаар элек. А негизи, гидроэнергетикага, кен байлыктарыбызга жана туризмге көңүл бөлүп, ушул үч тармакты колго алсак Кыргызстандын келечеги кең, жолу ачык.
-
2-февралга референдум белгиленип, Конституциянын жаңы редакциясы элдин таразысына коюлду. Алдыдагы бул саясий өнөктүккө пикириңиз кандай?
-
Конституцияны өзгөртүп, оңдоо иши бийлик менен оппозициянын бир ымалага келип, тил табышуусунун негизинде башталбады беле. Эми референдумдун күнү белгиленип, маселе чечилгенден кийин да кайра бир нерселерди таап, келишпестикке, карама-каршылыкка барганыбыз туура эмес го. Менимче, баштаган ишти чогуу аягына чыгарышыбыз керек. Муну мен Конституциялык кеңешменин жыйынтыктарын жокко чыгаруу катары баалайм. Азыр эми оппозиция Президентти сынга алууда. Президент өзүнүн бир топ ыйгарым укуктарын Жогорку Кеңешке, өкмөткө бербедиби. Анан улам эле жумурткадан кыр чыгарып эле, ызы-чуу кылып, саясат менен алышып эле, бири-бирибиз менен күрөшө бергенибиз туура эмес.
Саясат менен эмес, экономика менен, эмгек менен алек болсок ошондо өнүп-өсөт элек. Мен баардык саясий күчтөрдү бул кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200 жылдыгын белгилей турган жылда экономикага, ишке көңүл бурсак деп үндөп, чакырар элем. Мамлекетте ынтымак, тынчтык жана байлык болсо анан гана башка өлкөлөр биз менен эсептешет.
-2002-жыл Кыргызстанда Тоо жылы катары белгиленип, «жакшынын шарапаты…» демекчи анын оң таасири Нарын облусуна да тийди. Жылды мыкты жыл болду десем жаңылышпайм. Кудайдын да бизге көзү түз болду, анткени жаз айдап-себүү иштерине жагымдуу шарт түзүп берип, жыйым-теримге келгенде күз коңур тартып, түшүмдү жоготуусуз жыйнап алдык.
Тоо жылы башталганда эле алдыбызга чоң милдеттерди коюп алдык эле, аларды жакшы көрсөткүчтөр менен аткарууга жетиштик. Алсак, индикативдик планды аткаруудагы өнөр-жайдагы жыйынтык 106%, айыл-чарба азыктарын өндүрүү 105%, энергетика тармагында 112%, көмүрчүлөрүбүз 105% аткарышты. 2001-жылга салыштырганда салык жыйноо 140% өстү. Жакшы жетишкендиктерди Кочкор жана Нарын райондору камсыз кылышты. Тоо жылында өзүбүз тоолук болгон соң деп, Кыргызстанда биринчи болуп Бишкекте 2002-жылдын февралында «Жүрөгүм менин тоолордо» деген телемарафон өткөрдүк. Анда 3,5 миллион сом накталай акча, дагы 31 миллион сом өлчөмүндөгү жабдуулар, дары-дармектер, техника чогулду. 3,5 миллион сом накталай акчаны жакыр үй-бүлөлөргө микрокредит катары таратып бердик. 31 миллион сом өлчөмүндөгү жабдуу, техника жана башка жардамды облус аймагындагы мекеме-уюмдарга, мектеп, ооруканаларга, ишканаларга таратып бердик. «Атын атаса куту сүйүнөт» демекчи, Нарынга жардам берген «Кыргызпатент», Кыргызстан кесипчилик бирикмелер федерациясы, Бишкек мэриясы, чукул кырдаалдар жана экология министрлигин жана жеке ишкерлердин аттарын атап, аларга жалпы нарындыктардын атынан ыраазычылык айтып кетпесем болбойт. Мына, жеке ишкер Жумабек Токтогазиев Тоо жылына арнап Бишкектин жакшы көчөлөрүнүн боюна улуу инсан Ормон хандын 220 жылдыгына карата анын эстелигин 45 миң долларга тургузуп берди.
-
Жакырчылыкты жойуу багытында, калкты таза суу менен камсыз кылууда эмнелерди жасоого үлгүрдүңүздөр? Облус деңгээлинде «Намыс» программасы кабыл алынды эле, анын алкагында эмнелер бүткөрүлдү?
-
Калкы таза суу менен камсыз кылуу максатында Дүйнөлүк банктын долбоору иштеп жатат. Ага ар бир райондон суудан кыйналып жаткан айылдар кирип, алгачкы иштер башталды.
«Намыс» программасы тууралуу айтсам, элибиз бул программанын максатын түшүнүп, аны кабыл алышты. Жыл сайын бул программанын алкагында көптөгөн иштер аткарылууда. Мына былтыр эле ашар ыкмасы менен 8,5 миллион сомдук жумуш бүткөрүлүптүр – 5 мектеп, 19 социалдык объектилер – мончо, мечиттер. ооруканалар бүткөн. Жакырчылыкты жоюу максатында колдоого муктаж үй-бүлөлөргө 80 миллион сом микрокредит катары таратылып берилди.
-
Сиз Ак үйдө өткөн жыйында сүйлөгөн сөзүңүздө Кыргызстандын келечеги Нарында дегендей бир ой айттыңыз. Облус аймагында Кудай тартуулаган көптөгөн табийгый кен байлыктар козголбой, адам колу жетпей жатат. Аларды иштетүү үчүн кандай иштер жасалды?
-
Нарын тоолуу аймак деп Советтер Союзу убагында мал чарбасына гана көңүл бөлүнүп, өнөр-жайын өнүктүрүү көп этибарга алынбай келген. Эгемендүү мамлекет болгон соң башка байманасы ашып ташкан, бардар өлкөлөрдүн катарына кошулуу үчүн экономикага, анын ичинен өнөр-жайга өзгөчө көңүл бурбасак тапканыбыз күнүмдүк жашоодон артпай жатпайбы.
Айрыкча кен байлыктарды чалгындоону, аларды казып алууну жана иштетүүнү колго алышыбыз керек. Бул жагынан Кыргызстандын келечеги Нарында десем жаңылбайм. Анткени, Нарын кен байлыктарга бай, алсак, Атбашы, Арпа, Аксай, Акталаанын карамайы козголбой жатат. Учурда Австалиянын жана Американын адистери келип чалнгындап жатышат, Кудай буюрса, келерки жылда андан бир жакшы жыйынтык чыгат деген илгери үмүттөбүз. Жумгал менен Кочкордун ортосундагы Сандыкта миллиондогон тонна алюминий кендери бар. Кытайдан инвесторлор келип, чалгындоо иштерин башташты.
Ал эми Каракеченин ачык ыкма менен казып алына турган бир миллиардга жакын тонна көмүрүн айтпай эле коеюн. Бул биздин келечегибиз. Тилекке каршы, өзүбүздө көмүр турса, Казакстандан миллиондогон долларларды коротуп, көмүр ташып келип жатабыз. Колдо турган көмүрдү казыш керек, казыш үчүн 180 километрлик Балыкчы-Кочкор-Каракече темир жолун салыш керек.
Дагы бир ири кенибиз бул Нарындын чыгыш тарабындагы Жетим тоолорундагы 5-7 миллиард тонна көлөмүндөгү темир кендери. Бул эми Уралдагыдай эле жалаң темирден турган тоолор эмеспи. Келечек тоолордо дегеним тек жерден келип чыкпаган сөз экенин ушул кен байлыктарыбыз далилдеп атпайбы.
Эми бул кендерди казып, аны өнөр-жайга салыш үчүн Кытайга Кыргызстанды аралап өтө турган темир жолдун да тезирээк курулуусуна аракет кылышыбыз керек. Ошондо иш кызып, кыйынчылыктан чыгаар элек. А негизи, гидроэнергетикага, кен байлыктарыбызга жана туризмге көңүл бөлүп, ушул үч тармакты колго алсак Кыргызстандын келечеги кең, жолу ачык.
-
2-февралга референдум белгиленип, Конституциянын жаңы редакциясы элдин таразысына коюлду. Алдыдагы бул саясий өнөктүккө пикириңиз кандай?
-
Конституцияны өзгөртүп, оңдоо иши бийлик менен оппозициянын бир ымалага келип, тил табышуусунун негизинде башталбады беле. Эми референдумдун күнү белгиленип, маселе чечилгенден кийин да кайра бир нерселерди таап, келишпестикке, карама-каршылыкка барганыбыз туура эмес го. Менимче, баштаган ишти чогуу аягына чыгарышыбыз керек. Муну мен Конституциялык кеңешменин жыйынтыктарын жокко чыгаруу катары баалайм. Азыр эми оппозиция Президентти сынга алууда. Президент өзүнүн бир топ ыйгарым укуктарын Жогорку Кеңешке, өкмөткө бербедиби. Анан улам эле жумурткадан кыр чыгарып эле, ызы-чуу кылып, саясат менен алышып эле, бири-бирибиз менен күрөшө бергенибиз туура эмес.
Саясат менен эмес, экономика менен, эмгек менен алек болсок ошондо өнүп-өсөт элек. Мен баардык саясий күчтөрдү бул кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн 2200 жылдыгын белгилей турган жылда экономикага, ишке көңүл бурсак деп үндөп, чакырар элем. Мамлекетте ынтымак, тынчтык жана байлык болсо анан гана башка өлкөлөр биз менен эсептешет.
