Линктер

ЧУКУЛ КАБАР!
29-Март, 2024-жыл, жума, Бишкек убактысы 17:25

МАНАСТЫН ЧЫН АТЫ ТЕПЕК БЕЛЕ?


Арбагы күчтүү Манастын ысымы жана өзү ким болгон деген суроолор илим адамдарын эбактан бери бушайманга салып келет.

Манас ким болгон, ал тарыхый инсанбы, андай экен Манас жашаган мезгил кыргыз тарыхынын кайсыл дооруна туш келет деген суроолор 20-кылымдын 40-жылдарынан баштап басма сөз каражаттарынан тарта илимий эмгектерде байма-бай козголуп келет. Манас ысымы жана анын тарыхый инсандыгына байланышкан маселени адегенде А. Н. Бернштам көтөрүп, Монголиядан табылган Сужи эстелигиндеги Йаглакар хан - Манастын прототиби болгон деп божомолдошу илим чөйрөсүндө кызыгууну жаратканы менен, бул учкул ой колдоого алынган эмес.

Кийинки кезде Санктпетербургдук тюрколог С. Г. Кляшторный Манастын прототибине байланышкан жаңы пикирди илим чөйрөсүнүн талкуусуна сунуш кылды. Анын пикирине ылайык Улуу дөөлөт убагында Кытайдын Тяньде сепилине элчиликке барган кыргыз аскер башчысы Табу Хэцзунун өзү жана анын ишмердиги кийин алтайлыктардын Алп Манашына, 16-кылымда барып кыргыздардын «Манас» эпосуна дастандык окуя катары негиз болгон. Илимпоздун 1975-жылдагы иликтөөлөрүнүн натыйжасында Түндүк-Батыш Монголиядагы Тэс суусунун өрөөнүнөн руникалык эстелик табылган. Тэс руникалык жазуусу автордун окушуна ылайык Төпек Алп Сол деген адамдын ысмы катары калыбына келтирилген.

С. Г. Кляшторный жогоруда эскерилген Кытайга элчиликке барган кыргыз аскер башчысы Табу Хэцзу менен Төпек Алп Сол бир адам болгон деп эсептейт. Анын айтымында, айтылуу синолог С. Е. Яхонтов Табу Хэцзунун ысымы кытай иероглифинен Төпүк же Төпек Сол Алп болуп окулушу мүмкүн деген бүтүм чыгарган. Табу Хэцзу же Төпек Алп Солдун Кытайдын Түндүк чеби Тяньдеге элчиликке келиши «Манас» эпосундагы «Чоң казат» окуясына, ал эми Төпек Алп Солдун өзү алтайлыктар арасында Алп Манаш, кыргыздар ичинде Манас баатырдын прототибине негиз болгон деп эсептейт Санктпетербургдук илимпоз.

Айрым кыргызстандык окумуштуулар С. Г. Кляшторныйдын жоромолун жобо катары туу тутушуп,Төпек Алп сол Манас болгон деп, атүгүл, автор сунуш кылган адам атын Тепек кылып салышты. Анткен менен сунуш ойдун түп нускасына жана анын соңку бурмаланган аталышына карата кайчы пикир жаралбай койбойт.

Биринчиден, Төпек Алп Сол менен Манасты салыштыруу же окшоштуруу тарыхый жана каармандык салмак жагынан калпыстай көрүнөт. Жалпыга маалым болгондой, Манас кыргыз элинин ханы болгон. Ал эми Табу Хэцзу же Төпек Алп Сол болсо Кыргыз мамлекетинин башчысы Ажонун тапшырмасы менен Кытай өлкөсүнөн келген аскер башчы экендигин кытай жазма булактары ачык белгилешкен.

Дастандагы Чоң казат окуясында Манас элди да, Бээжинге аттанган колду да жетектебейт. Ал катардагы жоокер катары казатка аттанат эмеспи. Эпостогу баянга караганда кыргыздар арасынан Чет Бээжинге жеткен, анын учу-кыйыры жок сепилине сереп салган жалгыз Сыргак болгону жалпыга маалым. Ошондуктан дастандын маани-мазмунун эске албай туруп Төпек Алп Сол болгон дей салыш, башынан эле мындай көз карашты карманган адамды анык жаңылыш жолго жетелээри бышык.

Экинчиден, кыргызстандык айрым билим адамдары С.Г. Кляшторный тарабынан Төпек деп окулган каарманды Тепек деп айтып да, жазып да жүрүшөт. Мында каармандын ысымы түп нускасынын одоно бурмаланып, ал түгүл, касиеттүү Манастын атына доо келтирилип жаткандай. Эгер эринбестен К. К. Юдахиндин айтылуу сөздүгүн барактап көрсөк «тепек» деген сөз «козу карын» маанисин бере тургандыгын билебиз. Манас ысымынын касиети ушунда окшойт, канчалаган илимпоздор анын маани-маңызын ачам деп аракет жасаган сайын сыр түйүнү чечилмек түгүл, анын учу-кыйыры көрүнбөйт.
XS
SM
MD
LG