Өткөн кылымдын 60-жылдарына чейин Арал деңизи жарым чөлдүү эбегейсиз чөлкөмдүн балык кенчи болгон. Учу кыйыры көрүнбөй чалкыган деңизден жылына 50 миң тонна балык кармалып, Аралдын атарабында отурукташкан калк балыкчылык, кеме менен жүк ташуу жана портторду тейлөө менен алпырышчу. Аралдын балыгы менен икрасы болсо мурдагы Советтер Союзунда жогору бааланган чүйгүн даамдардан болчу.
Бирок 1960-жылдарда Советтер Союзу пахта өстүрүүгө приоритеттүү маани берип, деңизге куйган Сыр жана Аму дарыяларынын суусун ирригация үчүн пайдаланууну чечет. Мындай саясаттын натыйжасында жарым кылымга жетпеген убакыттын ичинде Аралдын суусунун көлөмү 90 пайызга азайып, деңиз бетинин 75 пайызы буулануунун натыйжасында жок болуп, акыры суусу азайган деңиз үч бөлүккө бөлүнүп калган.
Деңиздин чаканыраак, түндүк бөлүгүнө Сырдарьядан аз да болсо суу келип турат, натыйжада анын бул бөлүгүнүн шордуулугу азыраак болуп, балыктын айрым түрлөрү сакталып калган. Ал эми Өзбекстанга тийешелүү түштүк бөлүгүнө суу дээрлик барбай, шордуу деңизде балык таптакыр эле калбай калган.
1991-жылы көз карандысыздыкка жеткен Казакстанга Советтер Союзунан Арал деңизи, Семейдеги өзөктүк куралдарды сыноо полигону өңдүү экологиялык проблемалар мураска калды. Ошого карабастан кен байлыктарынан ири киреше ала баштаган Казакстан бул проблемаларды чечүүгө белсенип жатат. Мындан эки жыл мурда республика Дүйнөлүк Банктын Аралды сактап калуу боюнча долбоорун ишке ашырууга киришкен. Долборго ылайык, Аралга куйган суунун көлөмүн көбөйтүү максатында, деңиздин түндүк тарабына куйган Сырдарыянын 13 чакырым жерин бетондоп, суу бойлой тосмолорду куруп, ирригацияга бурулуп жаткан сууну сарамжалдуу пайдаланууга шарт түзүлүшү керек.
Сентябрь айында бүткөрүлө турган бул иштердин натыйжасында, Аралдагы суунун дэңгээлин алты жарым метрге көтөрүү пландаштырылууда. Мунун натыйжасында кургап калган деңиз түбүнүн 500 чарчы километр жерин кайрадан суу каптайт. Эң маанилүүсу - мунун арты менен Кичи Аралдын суусу туздуулугу боюнча көлдүкүнө теңелип, Сырдарыяга чыгып кеткен балыктын 24 түрү кайрадан деңизге кайтып келмекчи.
Бирок баш калааны Астанага көчүрүү өңдүү үлкөн долборлорду ишке ашырган президент Нурсултан Назарбаевдин пландары мындан да дымактуу. Кен байлыктарын иштетүүдөн үлкөн киреше ала баштаган республика 120 миллион долларлык дагы бир долбоорду ишке ашырууга белсенүүдө. Кызыл Ордо шаарынын акими, Дүйнөлүк Банктын долбоорунда инженер болуп иштеген Айтпай Кушербаевдин айтымында, азыр адистер ал долбоордун майда-чүйдөсүн тактап жатышат. 2007-жылы тендерге койула турган долбоор 2010-жылы толугу менен ишке ашырылмакчы. Ага ылайык, Аралга куйган Сырдарыяда кошумча тосмолорду куруу, дарыя жээгин бетондоо менен Кичи Аралдагы суунун дэңгээлин дагы 4 метрге көтөрүү пландаштырылууда. Натыйжада Кичи Аралдагы суунун көлөмү эки эсеге, ал эми деңиз бетинин аянты үчтөн экиге көбөймөкчү.
Эгерде Казакстандын бул пландары ишке ашса, республика Аралдагы экологиялык алаамааттын мизин кайтарып, калктын саламаттыгын жакшыртууга карай үлкөн кадам жасайт. Ал эми акыркы ондогон жылдардын ичинде деңиз жээгинен 80 чакырым жерде калып, кемелердин мүрзөсү болуп калган Аральск портунун жандануусу менен Казакстан саясий утушка ээ болуп, бүткүл региондун экономикалык жана социалдык жагдайын жакшыртууга өбөлгө түзөт. Жергиликтүү калк Аральск шаарынын порттук шаар жана балык этин иштетүүнүн борбору катары кайрадан жандануусунун мүмкүндүгү жөнүндө сөз кылып жатат.
Казакстандын бул дымактуу пландары ийгиликтүү ишке ашат дегенге толук негиз бар. Казакстан - дүйнөдөгү экономикасы эң тез өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн бири. Күнүнө бир миллион баррель мунай казып алып жаткан республика келерки 10 жылдын ичинде дүйнөдөгү эң ири беш мунай экспортердун бири болуп калмакчы.
Бирок 1960-жылдарда Советтер Союзу пахта өстүрүүгө приоритеттүү маани берип, деңизге куйган Сыр жана Аму дарыяларынын суусун ирригация үчүн пайдаланууну чечет. Мындай саясаттын натыйжасында жарым кылымга жетпеген убакыттын ичинде Аралдын суусунун көлөмү 90 пайызга азайып, деңиз бетинин 75 пайызы буулануунун натыйжасында жок болуп, акыры суусу азайган деңиз үч бөлүккө бөлүнүп калган.
Деңиздин чаканыраак, түндүк бөлүгүнө Сырдарьядан аз да болсо суу келип турат, натыйжада анын бул бөлүгүнүн шордуулугу азыраак болуп, балыктын айрым түрлөрү сакталып калган. Ал эми Өзбекстанга тийешелүү түштүк бөлүгүнө суу дээрлик барбай, шордуу деңизде балык таптакыр эле калбай калган.
1991-жылы көз карандысыздыкка жеткен Казакстанга Советтер Союзунан Арал деңизи, Семейдеги өзөктүк куралдарды сыноо полигону өңдүү экологиялык проблемалар мураска калды. Ошого карабастан кен байлыктарынан ири киреше ала баштаган Казакстан бул проблемаларды чечүүгө белсенип жатат. Мындан эки жыл мурда республика Дүйнөлүк Банктын Аралды сактап калуу боюнча долбоорун ишке ашырууга киришкен. Долборго ылайык, Аралга куйган суунун көлөмүн көбөйтүү максатында, деңиздин түндүк тарабына куйган Сырдарыянын 13 чакырым жерин бетондоп, суу бойлой тосмолорду куруп, ирригацияга бурулуп жаткан сууну сарамжалдуу пайдаланууга шарт түзүлүшү керек.
Сентябрь айында бүткөрүлө турган бул иштердин натыйжасында, Аралдагы суунун дэңгээлин алты жарым метрге көтөрүү пландаштырылууда. Мунун натыйжасында кургап калган деңиз түбүнүн 500 чарчы километр жерин кайрадан суу каптайт. Эң маанилүүсу - мунун арты менен Кичи Аралдын суусу туздуулугу боюнча көлдүкүнө теңелип, Сырдарыяга чыгып кеткен балыктын 24 түрү кайрадан деңизге кайтып келмекчи.
Бирок баш калааны Астанага көчүрүү өңдүү үлкөн долборлорду ишке ашырган президент Нурсултан Назарбаевдин пландары мындан да дымактуу. Кен байлыктарын иштетүүдөн үлкөн киреше ала баштаган республика 120 миллион долларлык дагы бир долбоорду ишке ашырууга белсенүүдө. Кызыл Ордо шаарынын акими, Дүйнөлүк Банктын долбоорунда инженер болуп иштеген Айтпай Кушербаевдин айтымында, азыр адистер ал долбоордун майда-чүйдөсүн тактап жатышат. 2007-жылы тендерге койула турган долбоор 2010-жылы толугу менен ишке ашырылмакчы. Ага ылайык, Аралга куйган Сырдарыяда кошумча тосмолорду куруу, дарыя жээгин бетондоо менен Кичи Аралдагы суунун дэңгээлин дагы 4 метрге көтөрүү пландаштырылууда. Натыйжада Кичи Аралдагы суунун көлөмү эки эсеге, ал эми деңиз бетинин аянты үчтөн экиге көбөймөкчү.
Эгерде Казакстандын бул пландары ишке ашса, республика Аралдагы экологиялык алаамааттын мизин кайтарып, калктын саламаттыгын жакшыртууга карай үлкөн кадам жасайт. Ал эми акыркы ондогон жылдардын ичинде деңиз жээгинен 80 чакырым жерде калып, кемелердин мүрзөсү болуп калган Аральск портунун жандануусу менен Казакстан саясий утушка ээ болуп, бүткүл региондун экономикалык жана социалдык жагдайын жакшыртууга өбөлгө түзөт. Жергиликтүү калк Аральск шаарынын порттук шаар жана балык этин иштетүүнүн борбору катары кайрадан жандануусунун мүмкүндүгү жөнүндө сөз кылып жатат.
Казакстандын бул дымактуу пландары ийгиликтүү ишке ашат дегенге толук негиз бар. Казакстан - дүйнөдөгү экономикасы эң тез өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн бири. Күнүнө бир миллион баррель мунай казып алып жаткан республика келерки 10 жылдын ичинде дүйнөдөгү эң ири беш мунай экспортердун бири болуп калмакчы.
