Биртоп парламент мүчөлөрү, коомдук уюмдардын өкүлдөрү өткөн жылдын соңунда Финляндия менен Эстонияга ат арытып барып, мына ушул маселе деңиз боюндагы эки өлкөдө кандай чечилгенин көрүп кайтышкан. «Журналист» коомдук бирикмесинин жетекчиси Кубан Мамбеталиевдин ырасташынча, Кыргызстан үчүн Эстониянын үлгүсү кыйла жакын. Ал жерде өкмөт мамлекеттик бюджеттин эсебинен жыл сайын коомдук телекөрсөтүүгө каржы бөлүп турат. Бирок да аткаруу бийлиги коомдук телекөрсөтүүнүн ишине кийлигише албайт.
- Ал жерде жанагы көзөмөл кеңештин чечими менен жетекчиси дайындалат. Телерадиокомпаниянын жетекчиси, орунбасарлары көзөмөлдөө кеңешинин чечими менен дайындалышат. Биз да ошону киргизишибиз керек.
«Интернюс» коомдук уюмунун өкүлү Эльвира Сариеванын айтымында, улуттук телерадиокорпорациясын реформалоодо Эстониянын тажрыйбасынын Кыргызстан үчүн кабыл алар биртоп жакшы жактары бар.
- Эстониянын форматы деле Кыргызстанга жакыныраак. Анткени алар деле Советтер Союзунун курамында турган. 1991-жылы алар коомдук телекөрсөтүү форматын киргизишкен экен. Алардын телекөрсөтүүсү деле советтик системанын курамында турган болчу. Биздин оюбузча, КТРди реформа кылыш керек, коомдук телерадиокомпания кылыш керек.
Финляндияда коомдук телекөрсөтүүнүн каржылык чыгымын калк өзү көтөрөт. Үйүндө телевизору бар финляндиялыктардын баары абонент акысын төлөшөт. Кыргызстандын азыркы экономикалык шартында алдагыдай иштин өтөлүнө чыгыш кыйын. «Медиаөкүлчүлүк» институтунун жетекчиси Шамарал Майчиев коомдук телекөрсөтүүнүн байкоочулар кеңешине жарандык коом, ишкерлер чөйрөсүнөн өкүлдөр кирип, алар парламенттин сыноосунан өтүшү керек деп эсептейт.
- Коомдук телекөрсөтүү бир эле канал болот, ал улуттук канал болуусу керек. Бүгүн бизде бир эле улуттук телеканал бар, ал - телерадиокорпорация. Ошон үчүн реформаны мына ушул телерадиокорпорациядан башташыбыз керек. Ал эми башкы директорду президент дайындаганда ал президентке көз каранды болуп калат. Анда реформа болбойт.
Өткөн жылдын соңунда Кыргызстан парламенти Улуттук телерадиокорпорация тууралуу мыйзам долбоорун биринчи окуудан кабыл алды. Жаңы жылда мыйзам долбоору экинчи окуудан өтүшү күтүлүүдө. Жаңы мыйзам долбоорунда коомдук телекөрсөтүүнү түзүү демилгесин жактоочулардын көңүлүнө төп келбеген жобо – коомдук телекөрсөтүүнүн жетекчисин президенттин өзү дайындап, кызматтан алышы, байкоочулар кеңеш курамын да мамлекет башчынын өз жарлыгы менен бекитиши кирип калган. Кубан Мамбеталиев бул буга чейинки жасалган дурус иштердин баарын жокко чыгарчу жобо дейт.
- Биринчи окууда булар эки нерсени абсурддук түрдө, дүйнөлүк тажрыйбада жок нерсени киргизип салышты. Мисалы, көзөмөлдөө кеңешти түзүп, ага үч тараптан үчтөн тогуз киши киргизилип жатат. Үчөөн президент, үчөөн парламент, үчөөн жамаат, КТРдин жамааты ошол үч кишини сунуш кылат экен. Бул абсурд да. Экинчи жери, телерадиокорпорацияны башкаруу, жетекчисин президент дайындайт деп жазылып калыптыр. Ал туура эмес.
Вице-премьер-министр Адахан Мадумаровдун ырасташынча, маалымдоо каражаттарын реформалоодон Улуттук телерадионун окчун калышы мамлекеттик кызыкчылыктан улам болуп жаткан иш. А.Мадумаров мырза эч качан КТРди реформалоо тууралуу кеп кылган эмесмин дейт:
- Мен антип биринчиден, айткан жокмун КТРден баштайбыз деп. Жалпы массалык маалымат каражаттары жөнүндө сөз болгон. Мынабу «Кыргыз туусу», «Эркинтоо», «Слово Кыргызстана» гезиттерине эркиндик берилет деп менин оозуман чыгып кеткен, эркиндикке кое бериш керек деп. Себеп, мыйзам ошону талап кылат. Өкмөт бир да гезит менен кошумча ээчиликке чыкпаш керек. Бул менин терең позициям ушундай.
Ушул айдын онуна чейин өкмөттүн колун караган маалымдоо каражаттарын реформалоо боюнча конкрет сунуштар айтылып, жаңылануу салты башталганы турат. Жаңы жылдык каникулдан соң парламент мүчөлөрү быйылкы жыл бюджети сындуу маанилүү маселелердин катарында Улуттук телерадиокорпорация тууралуу мыйзам долбоорун кайрадан талкуулоого өтүшөт.
- Ал жерде жанагы көзөмөл кеңештин чечими менен жетекчиси дайындалат. Телерадиокомпаниянын жетекчиси, орунбасарлары көзөмөлдөө кеңешинин чечими менен дайындалышат. Биз да ошону киргизишибиз керек.
«Интернюс» коомдук уюмунун өкүлү Эльвира Сариеванын айтымында, улуттук телерадиокорпорациясын реформалоодо Эстониянын тажрыйбасынын Кыргызстан үчүн кабыл алар биртоп жакшы жактары бар.
- Эстониянын форматы деле Кыргызстанга жакыныраак. Анткени алар деле Советтер Союзунун курамында турган. 1991-жылы алар коомдук телекөрсөтүү форматын киргизишкен экен. Алардын телекөрсөтүүсү деле советтик системанын курамында турган болчу. Биздин оюбузча, КТРди реформа кылыш керек, коомдук телерадиокомпания кылыш керек.
Финляндияда коомдук телекөрсөтүүнүн каржылык чыгымын калк өзү көтөрөт. Үйүндө телевизору бар финляндиялыктардын баары абонент акысын төлөшөт. Кыргызстандын азыркы экономикалык шартында алдагыдай иштин өтөлүнө чыгыш кыйын. «Медиаөкүлчүлүк» институтунун жетекчиси Шамарал Майчиев коомдук телекөрсөтүүнүн байкоочулар кеңешине жарандык коом, ишкерлер чөйрөсүнөн өкүлдөр кирип, алар парламенттин сыноосунан өтүшү керек деп эсептейт.
- Коомдук телекөрсөтүү бир эле канал болот, ал улуттук канал болуусу керек. Бүгүн бизде бир эле улуттук телеканал бар, ал - телерадиокорпорация. Ошон үчүн реформаны мына ушул телерадиокорпорациядан башташыбыз керек. Ал эми башкы директорду президент дайындаганда ал президентке көз каранды болуп калат. Анда реформа болбойт.
Өткөн жылдын соңунда Кыргызстан парламенти Улуттук телерадиокорпорация тууралуу мыйзам долбоорун биринчи окуудан кабыл алды. Жаңы жылда мыйзам долбоору экинчи окуудан өтүшү күтүлүүдө. Жаңы мыйзам долбоорунда коомдук телекөрсөтүүнү түзүү демилгесин жактоочулардын көңүлүнө төп келбеген жобо – коомдук телекөрсөтүүнүн жетекчисин президенттин өзү дайындап, кызматтан алышы, байкоочулар кеңеш курамын да мамлекет башчынын өз жарлыгы менен бекитиши кирип калган. Кубан Мамбеталиев бул буга чейинки жасалган дурус иштердин баарын жокко чыгарчу жобо дейт.
- Биринчи окууда булар эки нерсени абсурддук түрдө, дүйнөлүк тажрыйбада жок нерсени киргизип салышты. Мисалы, көзөмөлдөө кеңешти түзүп, ага үч тараптан үчтөн тогуз киши киргизилип жатат. Үчөөн президент, үчөөн парламент, үчөөн жамаат, КТРдин жамааты ошол үч кишини сунуш кылат экен. Бул абсурд да. Экинчи жери, телерадиокорпорацияны башкаруу, жетекчисин президент дайындайт деп жазылып калыптыр. Ал туура эмес.
Вице-премьер-министр Адахан Мадумаровдун ырасташынча, маалымдоо каражаттарын реформалоодон Улуттук телерадионун окчун калышы мамлекеттик кызыкчылыктан улам болуп жаткан иш. А.Мадумаров мырза эч качан КТРди реформалоо тууралуу кеп кылган эмесмин дейт:
- Мен антип биринчиден, айткан жокмун КТРден баштайбыз деп. Жалпы массалык маалымат каражаттары жөнүндө сөз болгон. Мынабу «Кыргыз туусу», «Эркинтоо», «Слово Кыргызстана» гезиттерине эркиндик берилет деп менин оозуман чыгып кеткен, эркиндикке кое бериш керек деп. Себеп, мыйзам ошону талап кылат. Өкмөт бир да гезит менен кошумча ээчиликке чыкпаш керек. Бул менин терең позициям ушундай.
Ушул айдын онуна чейин өкмөттүн колун караган маалымдоо каражаттарын реформалоо боюнча конкрет сунуштар айтылып, жаңылануу салты башталганы турат. Жаңы жылдык каникулдан соң парламент мүчөлөрү быйылкы жыл бюджети сындуу маанилүү маселелердин катарында Улуттук телерадиокорпорация тууралуу мыйзам долбоорун кайрадан талкуулоого өтүшөт.
