Натанзеде ядролук соотту мындан эки жыл мурда эл аралык коомчулуктун пикирине ылайык Тегеран өз ыктыяры менен жапкан экен. Атом энергетикасы боюнча эл аралык агенттиктин (МАГАТЭ) көз салуусу астында ал соотко салынган мөөрдү шейшембиде бузуу менен ирандык бийлик эл аралык коомчулук пикирин тоотпой тургандыгын билдирди. Эми ал жеринен самап келе жаткан атомдук бомбага дүрмөт жазоосун улантат дешет.
Агенттиктер чөйрөсүнөн келген маалыматтарга караганда шейшембиде Орусия менен АКШ тышкы саясат уюмдарынын жетекчилери Сергей Лавров менен Кондолиза Райс телефон аркалуу сүйлөшүп, ошол кепте, Тегерандын өзөктүк тыюу салуудан өзүм билемдик менен чыгып кетишин сынга алышкан. Улуу Британия тышкы иштер министри Жек Стро «терең тынчсыздангандыгын» билдирген. Ошону менен катар Тегеран кабылдаган чечимди БУУ Коопсуздук кеңешине кароо керек деген.
Ал тургай, ушул себеп болуп, Улуу Британия, Франция жана Алмания өкүлдөрү ушул бейшембиде Ирандагы уранды каныктыруу маселесин кароо үчүн чогулушуп атканы маалым болуда. Тегеран тарап болсо өзөктүк отундан кубат алуу үчүн гана жазалып аткан иш дешүүдө. Өзөктүк куралды мамлекеттер арасында жайылтпоо келишимине кол койгон өлкө катары, ал келишимдик негизден чыкпасын айтып Иран тарап карганууда.
«Биз (уранды каныктыруу – ММ) бул жумушту кайра баштообуз бир гана илимий изилдөө максатта болуп атат», - деген Би-би-сиге айткан жообунда Ирандын атомдук энергия уюмунун жетекчисинин орун басары Мохаммад Саииди. Бирок, АКШ менен Евробиримдиги Тегерандын түпкү максаты – ядролук курал жасоо болуп атат дешет.
Орусиянын болсо өз кызыкчылыгы болуп атат. Газ, кара май сатып дүйнөгө таасирин арттыруу жолго коюла баштаганда, атомдук тармактан да тээк тапсам далалаты болуп аткандай. Ошол себептен Ирандагы уран боюнча дүйнө коомчулугу чырдаша баштаганда Маскөө андай уранды каныктырып берүү сунушун киргизген. Бирок, Тегеран ага бир «маакул» деп, бир «кереги жок» эки ача жооп узатууда. Орусиялык ядролук экологиялык жана энергетикалык саясат борборунун директору Лидия Попова экинчи мамлекетке уранды өндүрүшүп берүү Маскөө үчүн мурда да болгонун белгилейт:
«Андай сунуштар боло берет. Орусия башка өлкөлөргө да мындай кызмат өтөп берип атат», - дейт ядролук экология борборунун жетекчиси Попова.
Карнеги борборунун эксперти Алексей Малашенко пикирине караганда Тегерандын жакын арада атомдук бомба жасап ийиши анча ишендирбейт, бирок «ал ядролук технологияны экстремисттер колуна өткөрүп ийүүсү толук мүмкүн. Коркунуч ошондо турат», - дейт.
Былтыр жыл этегинде бийликке келген Ирандын президенти Махмуд Ахмадинежаддын бир нече жолу Израил мамлекетине каардуу опуза жазашы дүйнө коомчулугун ого бетер үрпөңдөтүүдө. Анын «эмне себептен Батыш менен АКШ Телавивдин атомдук бомбасын тыйбай менин өлкөмдүн курал жасоосуна карыш чыгат» деген кинесине Би-би-си анализчиси Стивен Икк «Телавивдин чын эле атомдук куралы болсо аны ал жаңыдан мамлекет болуп түзүлүп атканда жасаган. Азыркы тушта - бүткүл жер жүзүндө атомдук куралды өндүрүүгө тыюу салуу болуп атканда, Тегеранга да ал талап коюлуп атат», - деген.
Анализчилер айтымында, бул чыр Тегеранга бийликке фундаменталисттер келгенден тартып ырбаган. Эл аралык коомчулуктун Тегеранды экономикалык жол менен тороп салса же согуштук чара көрүп жиберсе эле андан жакшы натыйжа болот деш дагы жанылыштык.
Агенттиктер чөйрөсүнөн келген маалыматтарга караганда шейшембиде Орусия менен АКШ тышкы саясат уюмдарынын жетекчилери Сергей Лавров менен Кондолиза Райс телефон аркалуу сүйлөшүп, ошол кепте, Тегерандын өзөктүк тыюу салуудан өзүм билемдик менен чыгып кетишин сынга алышкан. Улуу Британия тышкы иштер министри Жек Стро «терең тынчсыздангандыгын» билдирген. Ошону менен катар Тегеран кабылдаган чечимди БУУ Коопсуздук кеңешине кароо керек деген.
Ал тургай, ушул себеп болуп, Улуу Британия, Франция жана Алмания өкүлдөрү ушул бейшембиде Ирандагы уранды каныктыруу маселесин кароо үчүн чогулушуп атканы маалым болуда. Тегеран тарап болсо өзөктүк отундан кубат алуу үчүн гана жазалып аткан иш дешүүдө. Өзөктүк куралды мамлекеттер арасында жайылтпоо келишимине кол койгон өлкө катары, ал келишимдик негизден чыкпасын айтып Иран тарап карганууда.
«Биз (уранды каныктыруу – ММ) бул жумушту кайра баштообуз бир гана илимий изилдөө максатта болуп атат», - деген Би-би-сиге айткан жообунда Ирандын атомдук энергия уюмунун жетекчисинин орун басары Мохаммад Саииди. Бирок, АКШ менен Евробиримдиги Тегерандын түпкү максаты – ядролук курал жасоо болуп атат дешет.
Орусиянын болсо өз кызыкчылыгы болуп атат. Газ, кара май сатып дүйнөгө таасирин арттыруу жолго коюла баштаганда, атомдук тармактан да тээк тапсам далалаты болуп аткандай. Ошол себептен Ирандагы уран боюнча дүйнө коомчулугу чырдаша баштаганда Маскөө андай уранды каныктырып берүү сунушун киргизген. Бирок, Тегеран ага бир «маакул» деп, бир «кереги жок» эки ача жооп узатууда. Орусиялык ядролук экологиялык жана энергетикалык саясат борборунун директору Лидия Попова экинчи мамлекетке уранды өндүрүшүп берүү Маскөө үчүн мурда да болгонун белгилейт:
«Андай сунуштар боло берет. Орусия башка өлкөлөргө да мындай кызмат өтөп берип атат», - дейт ядролук экология борборунун жетекчиси Попова.
Карнеги борборунун эксперти Алексей Малашенко пикирине караганда Тегерандын жакын арада атомдук бомба жасап ийиши анча ишендирбейт, бирок «ал ядролук технологияны экстремисттер колуна өткөрүп ийүүсү толук мүмкүн. Коркунуч ошондо турат», - дейт.
Былтыр жыл этегинде бийликке келген Ирандын президенти Махмуд Ахмадинежаддын бир нече жолу Израил мамлекетине каардуу опуза жазашы дүйнө коомчулугун ого бетер үрпөңдөтүүдө. Анын «эмне себептен Батыш менен АКШ Телавивдин атомдук бомбасын тыйбай менин өлкөмдүн курал жасоосуна карыш чыгат» деген кинесине Би-би-си анализчиси Стивен Икк «Телавивдин чын эле атомдук куралы болсо аны ал жаңыдан мамлекет болуп түзүлүп атканда жасаган. Азыркы тушта - бүткүл жер жүзүндө атомдук куралды өндүрүүгө тыюу салуу болуп атканда, Тегеранга да ал талап коюлуп атат», - деген.
Анализчилер айтымында, бул чыр Тегеранга бийликке фундаменталисттер келгенден тартып ырбаган. Эл аралык коомчулуктун Тегеранды экономикалык жол менен тороп салса же согуштук чара көрүп жиберсе эле андан жакшы натыйжа болот деш дагы жанылыштык.
