Ишембиде Мамлекеттик жана коммерциялык эмес уюмдар ассоцациясынын башчысы Токтайым Үмөталиева Кемин районуна караштуу Орловкадагы Тоо-кен комбинатынын таштандылары көмүлгөн жайды казып, күнүмдүк оокаттары үчүн баштарын баталгага байлап койгон жергиликтүү элдин тагдырына бийлик органдары көңүл бурбагандыгын билдирди. Анын айтымында, райондогу санитардык эпидемиалогиялык станциясы ал жердин радиациялык фону саатына 40тан 400 микрорентген өлчөмүндө экендигин айыл өкмөтүнө маалымдаган. Эгерде тез аранын ичинде өкмөт Орловкадагы таштандылар көмүлгөн жайга көңүл бурбаса бул катастрофа жеке эле бир район үчүн эле эмес жалпы Борбор Азияга коркунуч алып келет, дейт Токтайым Үмөталиева:
-Тез арада өкмөт уулу заттар көмүлгөн жайларга өзгөчө көңүл бурбаса, Кыргызстанда атом бомбасынын кесепеттеринен ашкан кырсык болот. Жеке эле биздин өлкөгө эмес, жалпы Орто Азияга да таасири тийип, чоң коркунуч алып келет,-
деди Төктайым Үмөталиева.
Жекшемби күнү Кеминге жол тартып, Орловка айылына кире бериштеги тоо тарапта жер казып жаткан миңге чукул адамдарды жеринде көрүп, пикир алыштым. Алардын курагы 10 жаштан 60 жашка чейин экен. Чоң трактор менен жер катмарын түрттүрүп, кол менен казып таштандыдан кремний жана башка түстүү металлдарды издешүүдө. Жер казгандар адам чыдагыс оор шартта иштеп жатышканына күбө болдум. Ал жерде бир саатка жакын болгонумда химиялык заттардын ачуу жыты каңылжарды жарып, демди кыстыктырып турду. Радиациянын күчтүү экендигине карабай жаш карысы түстүү металл издөө менен алек. Мындай оор шартта иштөөгө эмнеликтен мажбур болгону тууралуу алардын айрымдары буларга токтолду:
-Мен Адыл Жумабаевмин. Кемин шаарчасында мугалим болуп иштейм. Үч балам бар. Бул жерге келген себебим айлык аз, бирин-экин тыйын таап алайын деп келдим.
-Адыл мырза бул жердин радиациясы аябай күчтүү экен. Жаман айтпай жакшы жок демекчи. Оору жуктуруп алам, же жаман кеселге чалдыгам деп коркпойсуңбу?
-Корккондо эмне. Билем радиация күчтүү экенин. Ооруп каларыбызды да билем. Айла жок тыйын-тыпыр үчүн келдим да.
-Менин аты жөнүм Саяк Илимов. Эки балам, неберем бар. Иштейин десем жумуш жок. Ачкадан кырылып калмак белек. Оорусам мен ооруйун, балдарым оорубасын.
-Бул жерге медицина кызматкерлери келип тешерип, жергиликтүү бийлик өкүлдөрү түшүндүрүү иштерин жүргүзөбү?
-Эч ким деле басып келбейт. Өткөндө Экологиядан бир нече киши келип, бул жерди казганга болбойт.Ууланасыңар. Казбагыла, демиш болуп кетип калышкан. Бийликтеги кишилер элдин оорусунабы эч нерсесине карабайт. Өлөсүңбү-койосуңбу бары бир.
-Менин атым Максат. Жашым жыйырмада. Үйбүлөдө жети жанбыз. Кол арага жараганы эле мен. Жер иштетели десек үлүш жерибиз жок. Ата-энем ушул Орловкадагы комбинат деп жүрүшүп, комбинат иштебей калгандан бери ишсиз калышкан. Алган пенсиясы эмнеге жетет.
-Мен Керимкулов Алек. Эми баарын көрүп,билип турабыз. Айла жок. Нанга тыйын болсо экен деп иштеп атабыз.
Жан багуу үчүн бир ууч кыргыз атуулдары уулу заттар көмүлгөн жерде иштөөгө эмне себептен мажбур болушканы ушундай. Алар мындай жагдайга дуушар болгондугуна бийлик башындагылдар күнөөлү деген пикирде.
- Менин атым Мукан. Ушунун баарына жогорку бийликтегилер күнөөлү. Эгер өкмөт көңүл буруп, ушул жердеги комбинат, фабриканы иштетип койсо канча киши үйбүлөсүн багат эле. Мурдагы Акаев качып кетип кутулса, эмки бийлигиң деле жыргатчуудай түрү жок. Бакиевге ишенбей калдым.
-Менин атым Токтогул. Бишкекке айта барыңыз ак үйдөгүлөр бийлик талашканын токтотуп элди карасын. Эмне көрбөй атабызбы. Бийлик, байлык үчүн бири-бирин өлтүрүп, папка талашкандар канча. Ал эми элдик депутаттар биринин сөзүн бири укпай, өздөрүнүн камы үчүн жандарын жеп, калп эле кыйын болуп атышат. Элге көңүл бурсун.-
Бул жерди жергиликтүү тургундар «Кумтөр» деп атап алышыптыр. Ал жерде кара көө баскан казанга тамак жасап саткан келиндер, нан, таттуу суусундук алкоголь ичимдиктерин саткан аялдар турушат. Жол четинде эки жеңил унаа «жер казарлардын» тапкан кремний жана башка түстүү металлдарын сатып алып жатышат. Таштанды казгандардын арасында кабыргасы ката элек жаш балдар да жан үрөп иштеп жүрүшөт.
-Менин атым Азиз. Жашым 12де. Сабактан бош күндөрү келип бул жерден кремний казам. Кээ бирде 40, кээде 150 сомго чейин табам. Акчамды үйдөгү ата-энеме алып барып берем.-
Азиздин жообу ушундай болду.
Орловка айылынын тургундарынын айтымында, эгерде бул иш чарага жогорку бийлик тарабынан көңүл бурулбаса, азыр дүйнө коомчулугу кооптонгон куш тумоосунан да коркунучтуу кырсыктын болушу абзел. Күн жылыганда радиация күчүнө кирип, шамал аркылуу башка аймактарга да тарашы күтүлүүдө.
Жекшемби күнгө байланыштуу айыл өкмөтүн, райондук жергиликтүү бийлик жетекчилерин үйлөрүнөн издеп таппадым. Орловкадагы ооруканада нөөмөттөгү врачтар да жок экен. Атын айтпоону өтүнгөн медкызматкер ооруп келгендерди жергиликтүү дарыгерлер Токмок шаарына, Кемин райондук ооруканасына жолдомо берип жөнөтүп жатканын билдирди.
-Тез арада өкмөт уулу заттар көмүлгөн жайларга өзгөчө көңүл бурбаса, Кыргызстанда атом бомбасынын кесепеттеринен ашкан кырсык болот. Жеке эле биздин өлкөгө эмес, жалпы Орто Азияга да таасири тийип, чоң коркунуч алып келет,-
деди Төктайым Үмөталиева.
Жекшемби күнү Кеминге жол тартып, Орловка айылына кире бериштеги тоо тарапта жер казып жаткан миңге чукул адамдарды жеринде көрүп, пикир алыштым. Алардын курагы 10 жаштан 60 жашка чейин экен. Чоң трактор менен жер катмарын түрттүрүп, кол менен казып таштандыдан кремний жана башка түстүү металлдарды издешүүдө. Жер казгандар адам чыдагыс оор шартта иштеп жатышканына күбө болдум. Ал жерде бир саатка жакын болгонумда химиялык заттардын ачуу жыты каңылжарды жарып, демди кыстыктырып турду. Радиациянын күчтүү экендигине карабай жаш карысы түстүү металл издөө менен алек. Мындай оор шартта иштөөгө эмнеликтен мажбур болгону тууралуу алардын айрымдары буларга токтолду:
-Мен Адыл Жумабаевмин. Кемин шаарчасында мугалим болуп иштейм. Үч балам бар. Бул жерге келген себебим айлык аз, бирин-экин тыйын таап алайын деп келдим.
-Адыл мырза бул жердин радиациясы аябай күчтүү экен. Жаман айтпай жакшы жок демекчи. Оору жуктуруп алам, же жаман кеселге чалдыгам деп коркпойсуңбу?
-Корккондо эмне. Билем радиация күчтүү экенин. Ооруп каларыбызды да билем. Айла жок тыйын-тыпыр үчүн келдим да.
-Менин аты жөнүм Саяк Илимов. Эки балам, неберем бар. Иштейин десем жумуш жок. Ачкадан кырылып калмак белек. Оорусам мен ооруйун, балдарым оорубасын.
-Бул жерге медицина кызматкерлери келип тешерип, жергиликтүү бийлик өкүлдөрү түшүндүрүү иштерин жүргүзөбү?
-Эч ким деле басып келбейт. Өткөндө Экологиядан бир нече киши келип, бул жерди казганга болбойт.Ууланасыңар. Казбагыла, демиш болуп кетип калышкан. Бийликтеги кишилер элдин оорусунабы эч нерсесине карабайт. Өлөсүңбү-койосуңбу бары бир.
-Менин атым Максат. Жашым жыйырмада. Үйбүлөдө жети жанбыз. Кол арага жараганы эле мен. Жер иштетели десек үлүш жерибиз жок. Ата-энем ушул Орловкадагы комбинат деп жүрүшүп, комбинат иштебей калгандан бери ишсиз калышкан. Алган пенсиясы эмнеге жетет.
-Мен Керимкулов Алек. Эми баарын көрүп,билип турабыз. Айла жок. Нанга тыйын болсо экен деп иштеп атабыз.
Жан багуу үчүн бир ууч кыргыз атуулдары уулу заттар көмүлгөн жерде иштөөгө эмне себептен мажбур болушканы ушундай. Алар мындай жагдайга дуушар болгондугуна бийлик башындагылдар күнөөлү деген пикирде.
- Менин атым Мукан. Ушунун баарына жогорку бийликтегилер күнөөлү. Эгер өкмөт көңүл буруп, ушул жердеги комбинат, фабриканы иштетип койсо канча киши үйбүлөсүн багат эле. Мурдагы Акаев качып кетип кутулса, эмки бийлигиң деле жыргатчуудай түрү жок. Бакиевге ишенбей калдым.
-Менин атым Токтогул. Бишкекке айта барыңыз ак үйдөгүлөр бийлик талашканын токтотуп элди карасын. Эмне көрбөй атабызбы. Бийлик, байлык үчүн бири-бирин өлтүрүп, папка талашкандар канча. Ал эми элдик депутаттар биринин сөзүн бири укпай, өздөрүнүн камы үчүн жандарын жеп, калп эле кыйын болуп атышат. Элге көңүл бурсун.-
Бул жерди жергиликтүү тургундар «Кумтөр» деп атап алышыптыр. Ал жерде кара көө баскан казанга тамак жасап саткан келиндер, нан, таттуу суусундук алкоголь ичимдиктерин саткан аялдар турушат. Жол четинде эки жеңил унаа «жер казарлардын» тапкан кремний жана башка түстүү металлдарын сатып алып жатышат. Таштанды казгандардын арасында кабыргасы ката элек жаш балдар да жан үрөп иштеп жүрүшөт.
-Менин атым Азиз. Жашым 12де. Сабактан бош күндөрү келип бул жерден кремний казам. Кээ бирде 40, кээде 150 сомго чейин табам. Акчамды үйдөгү ата-энеме алып барып берем.-
Азиздин жообу ушундай болду.
Орловка айылынын тургундарынын айтымында, эгерде бул иш чарага жогорку бийлик тарабынан көңүл бурулбаса, азыр дүйнө коомчулугу кооптонгон куш тумоосунан да коркунучтуу кырсыктын болушу абзел. Күн жылыганда радиация күчүнө кирип, шамал аркылуу башка аймактарга да тарашы күтүлүүдө.
Жекшемби күнгө байланыштуу айыл өкмөтүн, райондук жергиликтүү бийлик жетекчилерин үйлөрүнөн издеп таппадым. Орловкадагы ооруканада нөөмөттөгү врачтар да жок экен. Атын айтпоону өтүнгөн медкызматкер ооруп келгендерди жергиликтүү дарыгерлер Токмок шаарына, Кемин райондук ооруканасына жолдомо берип жөнөтүп жатканын билдирди.
