Жел менен тең ойноп, шамал менен тең сызган сайгактар Казакстан менен катар, Калмыкияда, Өзбекстанда жана Түркмөнстанда да кездешет. Бирок акыркы 10 жылда алардын саны 1 миллиондон азайып отуруп, азыр 30 миң чактысы гана калды, ушундан улам окумуштуулар сайгак түбү менен жок болуп кетүү коркунучуна кабылганын айтып, коңгуроо кагышууда.
Сайгактарды изилдеген белгилүү окумуштуу Элеонор Милнер-Гулландын айтымында, бул өкүнүчтүү кырдаал биринчи кезекте жоопкерчиликсиз жана аргасыз аңчылыктын кесепетинен улам түзүлдү: «Советтер Союзу кыйрагандан кийин бир катар терс көрүнүштөр биринин артынан бири пайда болду. Кытай менен чек ара ачылганда сайгактын мүйүзүнө даяр базар бар болуп чыкты. Ошол эле убакта сайгактарды изилдеп, аларды коргоо боюнча мамлекеттик система каржыланбай калды. Мындан тышкары, колхоздор таркатылып, каатчылык күчөгөндө эл жакырланып, каржалды. Мына ушул үч башка фактор биригип кетти. Натыйжада сайгакты мүйүзүн Кытайга сатуу үчүн, жана ошондой эле ачарчылыктан улам, сайгакка аң-уулоо күчөдү».
Кытайда элдик медицинада колдонулган сайгактын мүйүзү килограммы 100 доллардан сатылат. Болгондо да текесинин мүйүзү дары деп саналат, ошондуктан Милнер-Гулландын айтымында, сайгактын текелери кескин азайды: «Калмыкияда 200 чебичке бир теке туура келчү. Бирок Орусия менен Казакстанда куут жакшы жүрбөй, сайгактар аз тукумдап калышкан. Акыркы эки жылда анча-мынча жылыш болду. Азыр текелердин саны 5-6 пайызга жетти, бирок бул да жетишсиз.»
Казакстандагы бейөкмөт экологиялык уюмдун мүчөсү Асылкан Артыкбаевдин Азаттыкка билдиришинче, эл сайгак такыр жок болуп кетиш коркунучун аңдай баштады.
Элдин мамилеси өзгөрө баштаганы жакшы жышаан, жогор жактан да жылыштар жок эмес. Казакстандын өкмөтү мындан бир жыл мурда сейрек кездешүүчү жана жок болуп кетүү коркунучуна туш келген жаныбарларды коргоо максатындагы 3 жылдык программага ири сумма бөлүүгө убада кылган. Өзбекстанда өткөн айда Мамлекеттик айлана-чөйрөнү коргоо комитети жыйын уюштуруп, сайгакты сактап калууну талкуулады. Устюртта өзбек-казак биргелешкен жаратылыш коругун түзүп, миграциялык коридор түзүү жана жергиликтүү элден сакчыларды даярдоо тууралуу чечим кабыл алынды. Калмыкияда сайгакка уруксатсыз аң уулоодон баш тарткандарга уй бөлүп берүү долбоору иштеп жатат.
Ошондой эле 2005-жылдын ноябрында сайгак жашаган өлкөлөр бул жаныбарды сактап калуу тууралуу өз ара түшүнүүчүлүк меморандумуна кол коюшкан. Кол койгон тараптар сайгакты коргоону күч алдырып, алардын санын калыбына келтирүүнүн аракет планын аткарууга жана регионалдык стратегия аркылуу кызматташтыкты күч алдырууга макулдашышкан.
Ал эми ушул аптада 25-26-сентябрь күндөрү Алматыда сайгак жашаган өлкөлөрдүн өкүлдөрү жолугушту. Милнер-Гулланддын айтымында бул жакшы жөрөлгө болду, анткени биринчи жолу бардык тийешелүү өлкөлөрдөн өкмөт өкүлдөрү жана окумуштуулар приоритеттик планды талкуулаштты, демек сайгакты сактап калуу жаатындагы кайсы жерде кандай иштер жасалаары такталды. Эми бул иштерге жетиштүү каражат бөлүнүп, ал максаттуу сарпталса болгону. Балким келечекте туризм жана көзөмөл астында аң-улоо өнүксө да , түшкөн киреше сайгакты коргоо иштерине кошумча болмок.
Жаңыл Жусубжан, Прага
Сайгактарды изилдеген белгилүү окумуштуу Элеонор Милнер-Гулландын айтымында, бул өкүнүчтүү кырдаал биринчи кезекте жоопкерчиликсиз жана аргасыз аңчылыктын кесепетинен улам түзүлдү: «Советтер Союзу кыйрагандан кийин бир катар терс көрүнүштөр биринин артынан бири пайда болду. Кытай менен чек ара ачылганда сайгактын мүйүзүнө даяр базар бар болуп чыкты. Ошол эле убакта сайгактарды изилдеп, аларды коргоо боюнча мамлекеттик система каржыланбай калды. Мындан тышкары, колхоздор таркатылып, каатчылык күчөгөндө эл жакырланып, каржалды. Мына ушул үч башка фактор биригип кетти. Натыйжада сайгакты мүйүзүн Кытайга сатуу үчүн, жана ошондой эле ачарчылыктан улам, сайгакка аң-уулоо күчөдү».
Кытайда элдик медицинада колдонулган сайгактын мүйүзү килограммы 100 доллардан сатылат. Болгондо да текесинин мүйүзү дары деп саналат, ошондуктан Милнер-Гулландын айтымында, сайгактын текелери кескин азайды: «Калмыкияда 200 чебичке бир теке туура келчү. Бирок Орусия менен Казакстанда куут жакшы жүрбөй, сайгактар аз тукумдап калышкан. Акыркы эки жылда анча-мынча жылыш болду. Азыр текелердин саны 5-6 пайызга жетти, бирок бул да жетишсиз.»
Казакстандагы бейөкмөт экологиялык уюмдун мүчөсү Асылкан Артыкбаевдин Азаттыкка билдиришинче, эл сайгак такыр жок болуп кетиш коркунучун аңдай баштады.
Элдин мамилеси өзгөрө баштаганы жакшы жышаан, жогор жактан да жылыштар жок эмес. Казакстандын өкмөтү мындан бир жыл мурда сейрек кездешүүчү жана жок болуп кетүү коркунучуна туш келген жаныбарларды коргоо максатындагы 3 жылдык программага ири сумма бөлүүгө убада кылган. Өзбекстанда өткөн айда Мамлекеттик айлана-чөйрөнү коргоо комитети жыйын уюштуруп, сайгакты сактап калууну талкуулады. Устюртта өзбек-казак биргелешкен жаратылыш коругун түзүп, миграциялык коридор түзүү жана жергиликтүү элден сакчыларды даярдоо тууралуу чечим кабыл алынды. Калмыкияда сайгакка уруксатсыз аң уулоодон баш тарткандарга уй бөлүп берүү долбоору иштеп жатат.
Ошондой эле 2005-жылдын ноябрында сайгак жашаган өлкөлөр бул жаныбарды сактап калуу тууралуу өз ара түшүнүүчүлүк меморандумуна кол коюшкан. Кол койгон тараптар сайгакты коргоону күч алдырып, алардын санын калыбына келтирүүнүн аракет планын аткарууга жана регионалдык стратегия аркылуу кызматташтыкты күч алдырууга макулдашышкан.
Ал эми ушул аптада 25-26-сентябрь күндөрү Алматыда сайгак жашаган өлкөлөрдүн өкүлдөрү жолугушту. Милнер-Гулланддын айтымында бул жакшы жөрөлгө болду, анткени биринчи жолу бардык тийешелүү өлкөлөрдөн өкмөт өкүлдөрү жана окумуштуулар приоритеттик планды талкуулаштты, демек сайгакты сактап калуу жаатындагы кайсы жерде кандай иштер жасалаары такталды. Эми бул иштерге жетиштүү каражат бөлүнүп, ал максаттуу сарпталса болгону. Балким келечекте туризм жана көзөмөл астында аң-улоо өнүксө да , түшкөн киреше сайгакты коргоо иштерине кошумча болмок.
Жаңыл Жусубжан, Прага
