«Түркмөнбашы», же «жалпы түркмөн элинин атасы» деген макам менен көбүрөөк таанылган президент Сапармурад Ниязов 20 жылдан ашуун убакыт бою өлкөнү башкарып турду. Ал постсоветтик аймактагы акыркы диктаторлордун бири катары белгилүү эле.
Анын тушунда өлкөдө адам укуктары орой бузулганы, маалымат каражаттарына толук мамлекеттик көзөмөл орнотулганы, көптөгөн оппозиция лидерлери жана мүчөлөрү же камалып, же өлкөдөн куулганы айтылып жүрөт.
Орусия түркмөн газынан кол жууп калууну каалабайт
Орусияда өлкөнүн Тышкы иштер министри Сергей Лавров «Расмий Москва Түркмөнстанда бийлик алмашуу мыйзамдуу жол менен өтөт го деп үмүттөнөөрүн» билдирди.
- Биз Түркмөнстанда бийлик алмашуу мыйзам чегинде өтөт жана биздин буга чейинки алалар сакталат го деп эсептейбиз. Өлкөнүн жаңы жетекчилиги түркмөн элинин жыргалчылыгы, Орусия менен жакшы кызматташтык жана Борбор Азиядагы стабилдүүлүк үчүн иштейт деп ойлойбуз, - деди Орусиянын Тышкы иштер министри Сергей Лавров.
Түркмөнстан газ өндүрүү боюнча КМШдагы мамлекеттердин ичинде Орусиядан кийинки экинчи орунда турат. Орусия Түркмөнстандан газ сатып алып, кийин аны Европага сатып турганы белгилүү.
«Эми түркмөн президенти дүйнөдөн кайткандан кийин, өлкөдө бийлик үчүн күрөш күчөп, бейстабилдүүлүк башталса, «Газпром» жетиштүү көлөмдө жаратылыш газын ала албай калышы мүмкүн»,-дейт «Азаттыктын» суроолоруна жооп берген «Ренессанс Капитал» каржы тобунун аналитиги Роман Елагин.
- Азыр түшүнүксүз кырдаал түзүлүшү мүмкүн. Түркмөнстан «Газпромдун» маанилүү өнөктөштөрүнүн бири, анткени түркмөн газын толугу менен сатып алып турган. Эми Түркмөнстанда орной турган жаңы жетекчилик буга чейин жетишилген келишимдерге өзгөртүү киргизүүнү каалап калышы да ажеп эмес. Балким, алар газды эми кымбат баада сатууну каалашы ыктымал. Мен азырынча бүгүнкү кырдаалды «коркунучтуу» деп айтуудан алысмын, жөн гана түшүнүксүз маселелер бар. Түркмөн жетекчилиги азырынча буга чейин өзүнө алган милдеттенмелерин аткара турганын билдирип жатат, бирок айрым келишимдерди кайра кароону талап кылбашына кепилдик жок, - дейт «Ренессанс Капиталдын» аналитиги Роман Елагин.
Сапармурад Ниязовдун ордун эми ким басат?
Бул суроо ушу тапта жалпы постсоветтик аймакта кызуу талкууга алына баштады. КМШ институтунун Борбор Азия бөлүмүнүн жетекчиси Андрей Грозин «чет-мамлекеттерде жүргөн түркмөн оппозициясы эми абройун көтөрө алат, бирок жалпы түркмөн коомуна таасир этүүгө мүмкүнчүлүгү жетпейт» деп эсептейт. «Батыш колдоо көрсөткөн күндө да, оппозиция Түрмөнстанда ыңкылап жасашы арсар» деди Грозин, «Интерфакстын» суроолоруна жооп берип жатып.
Азырынча Түркмөнстанда президенттин милдетин аткаруучу жана өлкөнүн Аскерий күчтөрүнүн башкы командачысы катары Түркмөнстандын вице-премьери, Саламатыкты сактоо жана медициналык өндүрүш министри Гурбануглы Бердымухаммедов дайындалды.
Түркмөнстандын Баш мыйзамына ылайык, президентти шайлоо эки айдын ичинде өтүшү керек. Орусиянын Украинадагы элчиси Виктор Черномырдиндин оюнда, Түркмөнбашынын ордун анын уулу басышы да мүмкүн. Ошол эле учурда «Түркмөнстанда бийлик мыйзам чегинде алмашат» деп ишенет Черномырдин.
Акыркы сапарга узатуу…
Никматулло Сайфуллохзода – Тажикстандагы «Ислам кайра жаралуу партиясынын» расмий өкүлү:
- Мен Түркмөнстанда граждандык согуш болот деп ойлобойм. Бирок айрым саясий топтор өлкөдө саясий система өзгөрүшүн каалашат. Брежневден кийин бийликке келген советтик лидерлер мамлекетти башкара албагандыктан СССР кулаган. Мында демократиялык системадан башка сунуш болгон эмес. Түркмөнстанда да азыр эч ким мамлекетти буга чейинкидей эле багытта башкарып кете албайт деп ойлойм, - деди Тажикстандын «Ислам кайра жаралуу партиясынын» расмий өкүлү.
Ал эми Казакстандын парламентинин депутаты Серик Абдрахманов: «Түркмөн эли Ниязовко өзүнүн жеке баасын берээр. Ниязов өз элине көп иш жасай алгандай көрүнөт. Ал эми кечээ эле «Рухнаманы» чын дилинен окуп, жаттап кетгендер бүгүн эмне кылышат? Муну түркмөн эли чечиши керек. Мен түркмөн элине кан төгүүгө барбай, такты талашпай, акырындап келечекке кадам жасай берүүсүн каалайм».
Украинада болсо депутат Евгений Кушнарев: «Түркмөнстан менен газ жаатындагы кызматташтыкта, тилекке каршы, Украина башкы ролду ойнобойт, ошондуктан бүт баары Орусиянын позициясына жараша болот», - деп билдирди.
Айрым украиналык эксперттер түркмөн президентинин өлүмү украин-түркмөн энергетикалык алакаларына терс таасирин тийгизбей койбойт деп эсептешет.
Украин президентинин администрациясы кабарлагандай, президент Виктор Ющенко түркмөн президентин жерге берүү жөрөлгөсүнө катышмакчы.
Өзбекстанда Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Илхом Закиров Өзбекстан менен Түркмөнстанда жакшы алакалар болгонун айтып, Сапармурад Ниязовду акыркы сапарга узатуу жөрөлгөсүнө өзбекстандык делегация да катыша турганын кабарлады.
Түркмөн мамлекеттик телесыналгысынан бейшембиде билдиришкендей, өлкөдө жети күндүк аза күтүү жарыяланды. Түркмөн президенти Сапармурад Ниязов 24-декабрда жерге берилет.
Анын тушунда өлкөдө адам укуктары орой бузулганы, маалымат каражаттарына толук мамлекеттик көзөмөл орнотулганы, көптөгөн оппозиция лидерлери жана мүчөлөрү же камалып, же өлкөдөн куулганы айтылып жүрөт.
Орусия түркмөн газынан кол жууп калууну каалабайт
Орусияда өлкөнүн Тышкы иштер министри Сергей Лавров «Расмий Москва Түркмөнстанда бийлик алмашуу мыйзамдуу жол менен өтөт го деп үмүттөнөөрүн» билдирди.
- Биз Түркмөнстанда бийлик алмашуу мыйзам чегинде өтөт жана биздин буга чейинки алалар сакталат го деп эсептейбиз. Өлкөнүн жаңы жетекчилиги түркмөн элинин жыргалчылыгы, Орусия менен жакшы кызматташтык жана Борбор Азиядагы стабилдүүлүк үчүн иштейт деп ойлойбуз, - деди Орусиянын Тышкы иштер министри Сергей Лавров.
Түркмөнстан газ өндүрүү боюнча КМШдагы мамлекеттердин ичинде Орусиядан кийинки экинчи орунда турат. Орусия Түркмөнстандан газ сатып алып, кийин аны Европага сатып турганы белгилүү.
«Эми түркмөн президенти дүйнөдөн кайткандан кийин, өлкөдө бийлик үчүн күрөш күчөп, бейстабилдүүлүк башталса, «Газпром» жетиштүү көлөмдө жаратылыш газын ала албай калышы мүмкүн»,-дейт «Азаттыктын» суроолоруна жооп берген «Ренессанс Капитал» каржы тобунун аналитиги Роман Елагин.
- Азыр түшүнүксүз кырдаал түзүлүшү мүмкүн. Түркмөнстан «Газпромдун» маанилүү өнөктөштөрүнүн бири, анткени түркмөн газын толугу менен сатып алып турган. Эми Түркмөнстанда орной турган жаңы жетекчилик буга чейин жетишилген келишимдерге өзгөртүү киргизүүнү каалап калышы да ажеп эмес. Балким, алар газды эми кымбат баада сатууну каалашы ыктымал. Мен азырынча бүгүнкү кырдаалды «коркунучтуу» деп айтуудан алысмын, жөн гана түшүнүксүз маселелер бар. Түркмөн жетекчилиги азырынча буга чейин өзүнө алган милдеттенмелерин аткара турганын билдирип жатат, бирок айрым келишимдерди кайра кароону талап кылбашына кепилдик жок, - дейт «Ренессанс Капиталдын» аналитиги Роман Елагин.
Сапармурад Ниязовдун ордун эми ким басат?
Бул суроо ушу тапта жалпы постсоветтик аймакта кызуу талкууга алына баштады. КМШ институтунун Борбор Азия бөлүмүнүн жетекчиси Андрей Грозин «чет-мамлекеттерде жүргөн түркмөн оппозициясы эми абройун көтөрө алат, бирок жалпы түркмөн коомуна таасир этүүгө мүмкүнчүлүгү жетпейт» деп эсептейт. «Батыш колдоо көрсөткөн күндө да, оппозиция Түрмөнстанда ыңкылап жасашы арсар» деди Грозин, «Интерфакстын» суроолоруна жооп берип жатып.
Азырынча Түркмөнстанда президенттин милдетин аткаруучу жана өлкөнүн Аскерий күчтөрүнүн башкы командачысы катары Түркмөнстандын вице-премьери, Саламатыкты сактоо жана медициналык өндүрүш министри Гурбануглы Бердымухаммедов дайындалды.
Түркмөнстандын Баш мыйзамына ылайык, президентти шайлоо эки айдын ичинде өтүшү керек. Орусиянын Украинадагы элчиси Виктор Черномырдиндин оюнда, Түркмөнбашынын ордун анын уулу басышы да мүмкүн. Ошол эле учурда «Түркмөнстанда бийлик мыйзам чегинде алмашат» деп ишенет Черномырдин.
Акыркы сапарга узатуу…
Никматулло Сайфуллохзода – Тажикстандагы «Ислам кайра жаралуу партиясынын» расмий өкүлү:
- Мен Түркмөнстанда граждандык согуш болот деп ойлобойм. Бирок айрым саясий топтор өлкөдө саясий система өзгөрүшүн каалашат. Брежневден кийин бийликке келген советтик лидерлер мамлекетти башкара албагандыктан СССР кулаган. Мында демократиялык системадан башка сунуш болгон эмес. Түркмөнстанда да азыр эч ким мамлекетти буга чейинкидей эле багытта башкарып кете албайт деп ойлойм, - деди Тажикстандын «Ислам кайра жаралуу партиясынын» расмий өкүлү.
Ал эми Казакстандын парламентинин депутаты Серик Абдрахманов: «Түркмөн эли Ниязовко өзүнүн жеке баасын берээр. Ниязов өз элине көп иш жасай алгандай көрүнөт. Ал эми кечээ эле «Рухнаманы» чын дилинен окуп, жаттап кетгендер бүгүн эмне кылышат? Муну түркмөн эли чечиши керек. Мен түркмөн элине кан төгүүгө барбай, такты талашпай, акырындап келечекке кадам жасай берүүсүн каалайм».
Украинада болсо депутат Евгений Кушнарев: «Түркмөнстан менен газ жаатындагы кызматташтыкта, тилекке каршы, Украина башкы ролду ойнобойт, ошондуктан бүт баары Орусиянын позициясына жараша болот», - деп билдирди.
Айрым украиналык эксперттер түркмөн президентинин өлүмү украин-түркмөн энергетикалык алакаларына терс таасирин тийгизбей койбойт деп эсептешет.
Украин президентинин администрациясы кабарлагандай, президент Виктор Ющенко түркмөн президентин жерге берүү жөрөлгөсүнө катышмакчы.
Өзбекстанда Тышкы иштер министрлигинин расмий өкүлү Илхом Закиров Өзбекстан менен Түркмөнстанда жакшы алакалар болгонун айтып, Сапармурад Ниязовду акыркы сапарга узатуу жөрөлгөсүнө өзбекстандык делегация да катыша турганын кабарлады.
Түркмөн мамлекеттик телесыналгысынан бейшембиде билдиришкендей, өлкөдө жети күндүк аза күтүү жарыяланды. Түркмөн президенти Сапармурад Ниязов 24-декабрда жерге берилет.
