Анжиян шаарында 2005- жылы 13-майда өткөн митинг кызыл кыргынга айланган соң, жүздөгөн өзбекстандык жарандар бийликтин репрессияларынан коркуп, кошуна Кыргызстанда кире качкан. Такталбаган маалыматтар боюнча Кыргызстанда 800дөй өзбекстандык жаран баш пааналаган.
Расмий Ташкент качкындардын арасында түрмөдөн качып чыккан адамдар жана өкмөттү төңкөрүүгө аракеттенгендер бар экенин айтып, 15 качкынды Өзбекстанга кайтарып берүүнү талап кылган. Ушул жылдын башында Кыргызстандын Жогорку Соту төрт качкынды кайтарып берүүгө макул болгон, бирок төртөө тең азырынча Кыргызстанда кала берүүдө. 11- качкынга Кыргызстан расмий качкын макамын берди. Ташкент качкындарды кайтарып берүү жөнүндө талап коюп, эки өлкөнүн ортосундагы мамилелер начарлап кеткенине байланыштуу, бул маселеге Улуттар Уюму кийлигишип, качындардын бир бөлүгү Румынияга жана башка мамлекеттерге көчүрүлгөн.
Ушул жылдын орто ченинде "Кыргызстанда калган качкындарды Өзбекстандын коопсуздук кызматы жашыруун түрдө Өзбекстанга уурдап кетип жатат, ал тургай аларды кыргыз коопсуздук органдары өзбек бийликтерине жашыруун өткөрүп берип жаттыптыр", деген маалыматтар тараган.
Өзбекстандын көмүскө иштеп жаткан ЭРК оппозициялык партиясынын Анжиян бөлүмүнүн төрагасы Исроил Холдаровдун туугандары анын август айында дайынсыз жок болуп кеткенин маалымдап, Холдаровдун Өзбекстанда тергөө камагында олтурганын божомолдошту.
-Адвокат ага каршы козголгон кылмыш иши менен таанышты, ал Өзбекстандын кылмыш кодекси боюнча терроризмде айыпталып жатат, эгерде күнөөлүү деп табылса, ал 15 жылдан 25 жылга чейин эркинен ажыратылышы ыктымал ,- дейт Халдаровдун беймаалым калууну каалаган туугандарынын бири.
Коомчулукта Анжиян качкындарын өзбек бийликтерине өткөрүп берип жатат, деген кине жалгыз эле Кыргызстан бийликтерине коюлуп жаткан жери жок.
Украинанын жетекчилиги 11 качкынды кармап, Өзбекстанга кайтарып берди. Расмий Киевдин мындай аракеттерин сындагандарга өлкөнүн тышкы иштер министрлигинин өкүлү кайтарылып берилген 11 качкын Украинанын мыйзамдарына каршы келген иштерди жасаган, деп жооп берди.
Ноябрь айында Москванын шаардык соту өзбекстандык качкын Рустам Муминовду Өзбекстанга кайтарып берүүгө тыюу салган. Бирок, бул чечим өтө кеч кабыл алынып калды, анткени Муминов андан бир күн мурда визасын узарткан эмес, деген шылтоо менен Өзбекстанга күч менен депортацияланган болучу.
Өзбекстандын бийликтери качкындарды кайра кайтарып алуу максаты менен расмий өкүлдөрү аркылуу качкындар арасында үгүт иштерин жүргүзүүдө. 2006- жылы АКШда баш бааналаган Анжиян качкындарынын 150дөйү, өзбек бийликтери берген кепилдиктерге ишенип, мекенине кайтты. Расмий Ташкент муну өзүнүн ак ниеттүүлүгү менен кечиримдүүлүгүн көрсөтүү үчүн пайдаланууга аракеттенди. Кайтып келген качкындар телевидениеде көрсөтүлүп, өкмөт азыр алар жөнүндө даректүү фильм да тарттырып жатат. Бирок, анткени менен бийликтер кайтып келген качкындардын баскан-турганын көз жаздымда калтырбай, көз салууда. Бул бир качкындын Азаттык радиосуна берген маалыматынан билинип калды.
"Кайтып келгенден бери биз жумасына бир жолу полицияга барып, үй бүлөбүздүн жашоосу, эмне кылып жатканыбыз жөнүндө айтып турабыз, болгону ушул",- деп айтты качкын.
Расмий маалымат булактары качкындар ата-мекенин, үй бүлөсү менен бала- бакырасын сагынып, куса болгондон, бөлөк- эл бөтөн жерден көрө мекенинде жашоону артык көргөндөн үйлөрүнө кайтты, деп түшүндүрдү. Бирок байкоочулар качкындар кусалыктан эмес, алардын тууган- туушкандарына кысмак кылынгандан улам кайтып келишкен деген көз карашта. Өзбекстандын АКШдагы элчилигинин аракеттеринин арты менен АКШда баш калкалаган өзбек качкындарынын үчтөн бир бөлүгү мекенине кайтты. Башкалары болсо элчиликтин жооткотуусуна көнбөй, АКШда калууну коопсуз деп эсептешкен. Белгилей кетели, Европа өлкөлөрү менен Түндүк Америкада баары болуп 400дөй Өзбекстандык качкын баш бааналап жатышат.
Германияда баш калкалаган өзбек качкындардын бири Азаттык радиосуна берген маалыматында бул өлкөдө анын үй бүлөсү жакшы кабыл алынганын, аларга үй- жай берилип, балдары менен күйөө баласына жумуш табылып, иштеп жатышканын жана баары немец тилин үйрөнүп атканын айткан. Ошону менен бирге эле ал мекенин сагынганын, абал өзгөрсө Өзбекстанга кайтуу маселесин караштыра турганын кошумчалаган. Өзбекстанда калган туугандарын жабыркатпоо максаты менен ал атын атабоону өтүнгөн.
Эми Кыргызстанда калган өзбек качкындары жөнүндө кеп кылсак. Бир канча качкындын дайынсыз жок болуп кеткени, аларды Өзбекстан коопсуздук кызматы уурдап, камап салыптыр деген имиштердин күч алганына байланыштуу Улуттар Уюмунун Качкындар агенттиги менен кыргыз жетекчилиги Өзбекстан менен танапташ Ош дубанында баш бааналаган качкындарды чек арадан алысыраак Кыргызстандын ичкерки аймактарына которууну чечкен. Бирок Бишкекке жакыныраак көчүрүү менен качкындардын социалдык проблемалары чечиле койгон жок. Өз жарандары жумушсуздуктан жабыркап жаткан Кыргызстан үчүн качкындарды туруктуу турак жай жана иш менен камсыз кылуу чоң маселе. Эли жеринен качууга мажбур болгон адамдар жанын багып кетүү үчүн колдо болгон баардык мүмкүнчүлүктү жумшоолору керек. Жан сактоо үчүн айрымдары кудай сураганга да аргасыз болушу ажеп эмес.
Анжиян качкындарынын кыйла бөлүгү Кыргызстанда расмий макамы жок кала берүүдө: "Кыргызстандан же качкын статусун, же баш баана ала албай жүргөн өзбек жарандары бар. 2005-жылкы Анжиян окуяларында чек араны канча киши кесип, канча киши каттоодон өтпөй Кыргызстанда жашап атканын айтуу кыйын. Канча качкын Кыргызстандан кетип, канчасы кайра Кыргызстанга кайтып келгенин да так айтуу мүмкүн эмес. Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы чек ара ачык экенин жана андан көптөгөн өзбек жарандары өтүп, кыргыз бийликтери менен Улуттар Уюмунун Качкындар Агенттигинде каттоодон өтпөстөн, жашап калганын эстен чыгарбоо керек",- дейт Улуттар Уюмунун Качкындар Агенттигинин Бишкектеги өкүлү Закканини.
Улуттар Уюмунун Качкындар агенттигинин өкүлү Кыргызстанда жашап аткан өзбек качкындарынын так саны белгисиз деп кошумчалады:
"Маалымат каражаттары ар кандай сандарды атоодо. Айрымдары качкындардын санын миңдеп боолголосо, башка бирөөлөрү жүздөп божомолдошууда. Бирок мен алардын саны 100дөн гана ашык деп айтаар элем",- дейт Закканини.
Расмий Ташкент качкындардын арасында түрмөдөн качып чыккан адамдар жана өкмөттү төңкөрүүгө аракеттенгендер бар экенин айтып, 15 качкынды Өзбекстанга кайтарып берүүнү талап кылган. Ушул жылдын башында Кыргызстандын Жогорку Соту төрт качкынды кайтарып берүүгө макул болгон, бирок төртөө тең азырынча Кыргызстанда кала берүүдө. 11- качкынга Кыргызстан расмий качкын макамын берди. Ташкент качкындарды кайтарып берүү жөнүндө талап коюп, эки өлкөнүн ортосундагы мамилелер начарлап кеткенине байланыштуу, бул маселеге Улуттар Уюму кийлигишип, качындардын бир бөлүгү Румынияга жана башка мамлекеттерге көчүрүлгөн.
Ушул жылдын орто ченинде "Кыргызстанда калган качкындарды Өзбекстандын коопсуздук кызматы жашыруун түрдө Өзбекстанга уурдап кетип жатат, ал тургай аларды кыргыз коопсуздук органдары өзбек бийликтерине жашыруун өткөрүп берип жаттыптыр", деген маалыматтар тараган.
Өзбекстандын көмүскө иштеп жаткан ЭРК оппозициялык партиясынын Анжиян бөлүмүнүн төрагасы Исроил Холдаровдун туугандары анын август айында дайынсыз жок болуп кеткенин маалымдап, Холдаровдун Өзбекстанда тергөө камагында олтурганын божомолдошту.
-Адвокат ага каршы козголгон кылмыш иши менен таанышты, ал Өзбекстандын кылмыш кодекси боюнча терроризмде айыпталып жатат, эгерде күнөөлүү деп табылса, ал 15 жылдан 25 жылга чейин эркинен ажыратылышы ыктымал ,- дейт Халдаровдун беймаалым калууну каалаган туугандарынын бири.
Коомчулукта Анжиян качкындарын өзбек бийликтерине өткөрүп берип жатат, деген кине жалгыз эле Кыргызстан бийликтерине коюлуп жаткан жери жок.
Украинанын жетекчилиги 11 качкынды кармап, Өзбекстанга кайтарып берди. Расмий Киевдин мындай аракеттерин сындагандарга өлкөнүн тышкы иштер министрлигинин өкүлү кайтарылып берилген 11 качкын Украинанын мыйзамдарына каршы келген иштерди жасаган, деп жооп берди.
Ноябрь айында Москванын шаардык соту өзбекстандык качкын Рустам Муминовду Өзбекстанга кайтарып берүүгө тыюу салган. Бирок, бул чечим өтө кеч кабыл алынып калды, анткени Муминов андан бир күн мурда визасын узарткан эмес, деген шылтоо менен Өзбекстанга күч менен депортацияланган болучу.
Өзбекстандын бийликтери качкындарды кайра кайтарып алуу максаты менен расмий өкүлдөрү аркылуу качкындар арасында үгүт иштерин жүргүзүүдө. 2006- жылы АКШда баш бааналаган Анжиян качкындарынын 150дөйү, өзбек бийликтери берген кепилдиктерге ишенип, мекенине кайтты. Расмий Ташкент муну өзүнүн ак ниеттүүлүгү менен кечиримдүүлүгүн көрсөтүү үчүн пайдаланууга аракеттенди. Кайтып келген качкындар телевидениеде көрсөтүлүп, өкмөт азыр алар жөнүндө даректүү фильм да тарттырып жатат. Бирок, анткени менен бийликтер кайтып келген качкындардын баскан-турганын көз жаздымда калтырбай, көз салууда. Бул бир качкындын Азаттык радиосуна берген маалыматынан билинип калды.
"Кайтып келгенден бери биз жумасына бир жолу полицияга барып, үй бүлөбүздүн жашоосу, эмне кылып жатканыбыз жөнүндө айтып турабыз, болгону ушул",- деп айтты качкын.
Расмий маалымат булактары качкындар ата-мекенин, үй бүлөсү менен бала- бакырасын сагынып, куса болгондон, бөлөк- эл бөтөн жерден көрө мекенинде жашоону артык көргөндөн үйлөрүнө кайтты, деп түшүндүрдү. Бирок байкоочулар качкындар кусалыктан эмес, алардын тууган- туушкандарына кысмак кылынгандан улам кайтып келишкен деген көз карашта. Өзбекстандын АКШдагы элчилигинин аракеттеринин арты менен АКШда баш калкалаган өзбек качкындарынын үчтөн бир бөлүгү мекенине кайтты. Башкалары болсо элчиликтин жооткотуусуна көнбөй, АКШда калууну коопсуз деп эсептешкен. Белгилей кетели, Европа өлкөлөрү менен Түндүк Америкада баары болуп 400дөй Өзбекстандык качкын баш бааналап жатышат.
Германияда баш калкалаган өзбек качкындардын бири Азаттык радиосуна берген маалыматында бул өлкөдө анын үй бүлөсү жакшы кабыл алынганын, аларга үй- жай берилип, балдары менен күйөө баласына жумуш табылып, иштеп жатышканын жана баары немец тилин үйрөнүп атканын айткан. Ошону менен бирге эле ал мекенин сагынганын, абал өзгөрсө Өзбекстанга кайтуу маселесин караштыра турганын кошумчалаган. Өзбекстанда калган туугандарын жабыркатпоо максаты менен ал атын атабоону өтүнгөн.
Эми Кыргызстанда калган өзбек качкындары жөнүндө кеп кылсак. Бир канча качкындын дайынсыз жок болуп кеткени, аларды Өзбекстан коопсуздук кызматы уурдап, камап салыптыр деген имиштердин күч алганына байланыштуу Улуттар Уюмунун Качкындар агенттиги менен кыргыз жетекчилиги Өзбекстан менен танапташ Ош дубанында баш бааналаган качкындарды чек арадан алысыраак Кыргызстандын ичкерки аймактарына которууну чечкен. Бирок Бишкекке жакыныраак көчүрүү менен качкындардын социалдык проблемалары чечиле койгон жок. Өз жарандары жумушсуздуктан жабыркап жаткан Кыргызстан үчүн качкындарды туруктуу турак жай жана иш менен камсыз кылуу чоң маселе. Эли жеринен качууга мажбур болгон адамдар жанын багып кетүү үчүн колдо болгон баардык мүмкүнчүлүктү жумшоолору керек. Жан сактоо үчүн айрымдары кудай сураганга да аргасыз болушу ажеп эмес.
Анжиян качкындарынын кыйла бөлүгү Кыргызстанда расмий макамы жок кала берүүдө: "Кыргызстандан же качкын статусун, же баш баана ала албай жүргөн өзбек жарандары бар. 2005-жылкы Анжиян окуяларында чек араны канча киши кесип, канча киши каттоодон өтпөй Кыргызстанда жашап атканын айтуу кыйын. Канча качкын Кыргызстандан кетип, канчасы кайра Кыргызстанга кайтып келгенин да так айтуу мүмкүн эмес. Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы чек ара ачык экенин жана андан көптөгөн өзбек жарандары өтүп, кыргыз бийликтери менен Улуттар Уюмунун Качкындар Агенттигинде каттоодон өтпөстөн, жашап калганын эстен чыгарбоо керек",- дейт Улуттар Уюмунун Качкындар Агенттигинин Бишкектеги өкүлү Закканини.
Улуттар Уюмунун Качкындар агенттигинин өкүлү Кыргызстанда жашап аткан өзбек качкындарынын так саны белгисиз деп кошумчалады:
"Маалымат каражаттары ар кандай сандарды атоодо. Айрымдары качкындардын санын миңдеп боолголосо, башка бирөөлөрү жүздөп божомолдошууда. Бирок мен алардын саны 100дөн гана ашык деп айтаар элем",- дейт Закканини.
