- Болочок шайлоолор качан өтөөрү- өз мөөнөтүндөбү, же эртеби, азырынча белгисиз. Бирок, ага айрым бир даярдыктар башталды. Кечээ бир нече партиянын өкүлдөрү жаңы Конституцияга ылайык шайлоо кодекси менен саясий партиялар жөнүндөгү мыйзамга киргизилүүчү болочок өзгөртүүлөрдү талкууладыңыздар окшойт. Алдыда ушул жата чечилүүчү, такталуучу маселелердин принципиалдуулары сиздин пикириңизде кайсылар?
- Бүгүнкү күндө саясий партиялар мыйзам чегинде мыйзамга өздөрүнүн салымын жумшай албай атат. Ошол себептен биздин саясий партия «Саясий партиялардын парламенти» деген инициатива көтөрүп, 12-13 партиялар бүгүнкү күндө «Саясий партиялардын парламенти» деген проекти менен иштеп жатышат. Бул саясий партиялар кечээ күнү убактылуу регламентин бекитти. Андан сырткары Жогорку Кеңешке Шайлоо Кодекси боюнча кайрылуу жасайлы дедик. Ал жерде саясий партиялардын өздөрүнүн сөздөрүн, көз карашын көрсөтүш үчүн Жогорку Кеңеште угуу болуш керек саясий партиялардын катышуусу менен. Ошондой бир кайрылуу жасайлы деп атабыз. Анткени, биз саясий партияларды жана шайлоо кодексин карап атабыз. Жакын арада ал жерде өзүбүздүн сунушубузду беребиз. Себеби бүгүнкү күндө иштеп жаткан шайлоо кодексинин көп жерлеринде туура эмес жазылган нерселер бар экен. Ошону биз карап туруп анан Жогорку Кеңешке, спикерге, комитетке берели деп атабыз.
- Азыр партиялардын саны токсонго жетиптир. Парламентте каралган орун болгону 45. Болочок мыйзамдарда алардын иргелешине жана биригүүсүнө алып келиши керек го?
- Жакындаганда шайлоо блоктору түзүлөт болуш керек. Шайлоо кодексине дагы тизмеден сырткары шайлоо блок берилип кетет. Анткени, жакындаганда биригип блок түзүшү мүмкүн. Шайлоо кодексине чек коюлат канча процент менен болгондо ошол партиянын добушу өтөт.
- Сиз болочокто аялзаттын өкүлдөрүнүн парламентке келүүсүнүн жолун эмнеден көрөсүз?
- Мен ойлойм, өнүккөн демократиялык мамлекеттерибизде эң негизинен аялдардын көбөйгөнүнө саясий эркин болгондугу, саясий партиялардын талапкерлерин көрсөтүүдө гендердик теңдиктин принциптерин сактоону талап кылган мыйзамдар кабыл алынган. Андан сырткары электораттын аң-сезимин өзгөртүү болгон. Мен ойлойм биздин мамлекетте дагы аялдардын саны көбөйүшү үчүн шайлоо жүргүзүүнүн механизмдерин туура болбой жаткандыгы болуп атат. Эми ошол жерди өзгөртсө жакшы болот. Шайлоочулардын да аң сезимин өзгөртүш керек, депутаттар мыйзам чыгарат, мыйзамды контролдойт деп. Болбосо көп шайлоочулар ойлойт, депутат болгон бүгүнкү күндө күнүмдүк жардам бериш керек. Мисалы компьютер, дары дармектен жардым бериш керек деп. Күнүмдүк ким көбүрөк жардам берсе, көбүрөк акча жумшагандарды депутаттыкка шайлап атышат.
Бизде дагы бир эң чоң кемчилик – бул тууганчылык, жердештик, досчулук, кудачылык, уруучулук болуп атат. Ошондой эле административдик командалык буйруктар да өзгөчө роль ойноп кетет. Ошолорду бүгүнкү күндө өзгөртүшүбүз керек болуп атат.
- Партиялык тизме менен өтүүчү парламенттин жарымына шайлоо тууганчылык, уруучулукка кандайдыр бир чек кое алабы?
- Бул единый избирательный система болот бүт Кыргызстан боюнча. Эми бүт Кыргызстандын шайлоочуларын сатып ала албайт го. Ошол жактан жакшыраак болот. Шайлоо кодексинде партиялардын тизмеси боюнча деген жерге дагы гендердик принцип сакталыш керек деген сөзсүз түрдө беренеге киргизсе, мен ойлом, аялдардын саны көбүрөк болот го деп. Көп эле мамлекеттерде, мисалы Данияда, Швецияда социал-демократиялык партиялдар квоталарды киргизишкен. Андан сырткары Францияда партияларда гендердик принцип сакталбаса штраф койгон мыйзамдар да болгон. Мүмкүн бүгүнкү күндө биздин мыйзамдарга дагы убактылуу чара катары ушул квоталарды киргизсе болот.
- Роза айым сизге чоң ырахмат.
Маектешкен Улан Эшматов, Прага
- Бүгүнкү күндө саясий партиялар мыйзам чегинде мыйзамга өздөрүнүн салымын жумшай албай атат. Ошол себептен биздин саясий партия «Саясий партиялардын парламенти» деген инициатива көтөрүп, 12-13 партиялар бүгүнкү күндө «Саясий партиялардын парламенти» деген проекти менен иштеп жатышат. Бул саясий партиялар кечээ күнү убактылуу регламентин бекитти. Андан сырткары Жогорку Кеңешке Шайлоо Кодекси боюнча кайрылуу жасайлы дедик. Ал жерде саясий партиялардын өздөрүнүн сөздөрүн, көз карашын көрсөтүш үчүн Жогорку Кеңеште угуу болуш керек саясий партиялардын катышуусу менен. Ошондой бир кайрылуу жасайлы деп атабыз. Анткени, биз саясий партияларды жана шайлоо кодексин карап атабыз. Жакын арада ал жерде өзүбүздүн сунушубузду беребиз. Себеби бүгүнкү күндө иштеп жаткан шайлоо кодексинин көп жерлеринде туура эмес жазылган нерселер бар экен. Ошону биз карап туруп анан Жогорку Кеңешке, спикерге, комитетке берели деп атабыз.
- Азыр партиялардын саны токсонго жетиптир. Парламентте каралган орун болгону 45. Болочок мыйзамдарда алардын иргелешине жана биригүүсүнө алып келиши керек го?
- Жакындаганда шайлоо блоктору түзүлөт болуш керек. Шайлоо кодексине дагы тизмеден сырткары шайлоо блок берилип кетет. Анткени, жакындаганда биригип блок түзүшү мүмкүн. Шайлоо кодексине чек коюлат канча процент менен болгондо ошол партиянын добушу өтөт.
- Сиз болочокто аялзаттын өкүлдөрүнүн парламентке келүүсүнүн жолун эмнеден көрөсүз?
- Мен ойлойм, өнүккөн демократиялык мамлекеттерибизде эң негизинен аялдардын көбөйгөнүнө саясий эркин болгондугу, саясий партиялардын талапкерлерин көрсөтүүдө гендердик теңдиктин принциптерин сактоону талап кылган мыйзамдар кабыл алынган. Андан сырткары электораттын аң-сезимин өзгөртүү болгон. Мен ойлойм биздин мамлекетте дагы аялдардын саны көбөйүшү үчүн шайлоо жүргүзүүнүн механизмдерин туура болбой жаткандыгы болуп атат. Эми ошол жерди өзгөртсө жакшы болот. Шайлоочулардын да аң сезимин өзгөртүш керек, депутаттар мыйзам чыгарат, мыйзамды контролдойт деп. Болбосо көп шайлоочулар ойлойт, депутат болгон бүгүнкү күндө күнүмдүк жардам бериш керек. Мисалы компьютер, дары дармектен жардым бериш керек деп. Күнүмдүк ким көбүрөк жардам берсе, көбүрөк акча жумшагандарды депутаттыкка шайлап атышат.
Бизде дагы бир эң чоң кемчилик – бул тууганчылык, жердештик, досчулук, кудачылык, уруучулук болуп атат. Ошондой эле административдик командалык буйруктар да өзгөчө роль ойноп кетет. Ошолорду бүгүнкү күндө өзгөртүшүбүз керек болуп атат.
- Партиялык тизме менен өтүүчү парламенттин жарымына шайлоо тууганчылык, уруучулукка кандайдыр бир чек кое алабы?
- Бул единый избирательный система болот бүт Кыргызстан боюнча. Эми бүт Кыргызстандын шайлоочуларын сатып ала албайт го. Ошол жактан жакшыраак болот. Шайлоо кодексинде партиялардын тизмеси боюнча деген жерге дагы гендердик принцип сакталыш керек деген сөзсүз түрдө беренеге киргизсе, мен ойлом, аялдардын саны көбүрөк болот го деп. Көп эле мамлекеттерде, мисалы Данияда, Швецияда социал-демократиялык партиялдар квоталарды киргизишкен. Андан сырткары Францияда партияларда гендердик принцип сакталбаса штраф койгон мыйзамдар да болгон. Мүмкүн бүгүнкү күндө биздин мыйзамдарга дагы убактылуу чара катары ушул квоталарды киргизсе болот.
- Роза айым сизге чоң ырахмат.
Маектешкен Улан Эшматов, Прага
