- Жаңы Баш мыйзам кечээ басма сөздө жарыяланды. Ага киргизилген өзгөртүүлөрдөн мурда эле кабарыңыз болсо керек. Кечээ балким толук таанышууга мүмкүндүк алгандырсыз. Адаттагыдай эле анын бурус-дуруш жактарын ар ким ар башкача комментарийлөөдө. Менин сурайын дегеним, сиздин көз карашыңызда ушуну менен өлкөдө дээрлик эки жылга жакын созулган Конституциялык реформа жөнүндөгү талкуулардын маңызы ишке аштыбы?
- Менин көз карашымда эки жылга созулган талаш-тартыштардын аягы барып эч нерсеге алып келген жок. Мындан мурда 1998-жылкы реформадан кийин кандай абалга келсе Кыргызстан, ошол абалдан дагы күчтүүрөк президентти алдык деп айтсак болот ачык эле. Бул жерде барыбыз эле айтып келебиз, болгону 9-ноябрдагы жалпы эл көтөрүлүп, жүз миңдеген кишилер аянтка чыгып, митинг өткөрүп талап кылып отурган Конституциянын ичиндеги карама каршылыктарды гана жойдук, башка эч кандай болгон жок деп айтып атышат. Бирок, негизинен ичиндеги текстине маани бере турган болсок, бул карама-каршы болуп калды.
Эгер 9-ноябрдагы Конституция бул парламенттик республикага түздөн-түз багыт алган болсо, азыркы 30-декабрдагы кабыл алынып жакында президент кол койгон Конституция болсо бул түздөн-түз президенттик башкарууга багыт алган Конституция деп айтсак ачык болот. Ага далил болуш үчүн айтышыбыз керек, Жогорку Cоттун төрагасы президентти нейтральный, бир да партияга кирбеген адам болот деп комментарий берип атат. Андай болуу эч качан мүмкүн эмес. Саясатта турган киши кандайдыр бир топтордун, күчтөрдүн кызыкчылыгын көздөбөй калышы мүмкүн эмес. Президенттин сөзсүз түрдө өзүнүн ар кандай кызыкчылыктары болот. Ошондуктан, ачык айтышыбыз керек, премьер-министрди парламенттеги депутаттардын көпчүлүгү сунуш кылганы менен, премьер- министрди президент өзү тандай тургандыгы ачык эле көрүнүп калды. Ал андан кийин өкмөттүн мүчөлөрүнүн бардыгын тең премьер-министр менен макулдашып туруп президент эч кандай Жогорку Кеңештин катышуусу жок эле өзү дайындайт экен.
- Конституциялык реформа жөнүндөгү маселе эмнеден чыкты эле. Бул бир үй-бүлөнүн, бир адамдын бийлиги дегенден улам көтөрүлбөдүбү. Эми ошондой көрүнүштүн келечекте кайталанбашына, демек, бул Конституция да бөгөт коё албаса, анда бул бийликтеги адамдын өзүнө жараша болот да, туурабы?
- Бул Конституция бир үй-бүлөнүн башкаруусуна эч кандай бөгөт коё албайт, тескерисинче тереңирээк жол ачып атат. Биз ошондо эле айтып келгенбиз, бул жерде жеке Акаевдин эле күнөөсү жок деп, азыр жеке Бакиевдин деле күнөөсү жок. Анткен себеби, ушунчалык берилген көп ыйгарым укуктарды бир адам аткарууга мүмкүн эмес. Мына ошондуктан ал аргасыздан тегерегине башка констиуциялык укугу жок, бирок ошол иштерди жасай турган адамдарды топтоого аргасыз болот. Анан ошол топтордун талаптарын аткарууга аргасыз болот. Кеп ошондо болуп жатат.
- Сиздер жакында “Кыргызстанды сактап калуу кыймылы” деген уюм түзгөнүңүздөрдү жарыяладыңыздар. Менин эсимде, 90-жылдардын орто ченинде “Өлкөнү азаптан куткаруу” деген да кыймыл болгон эле. Анын жыйыны да Тарых музейинде өткөн. Эмне үчүн ушундай деп атадыңыздар, каттоодон өтүп алып иш жүргүзгөнү жатасыздарбы эми?
- Бул талкууну түзгөндүгүбүздүн эң чоң маселеси - эл аралык нормаларды, укуктук нормалардын бардыгын тебелеп тепсөө жолу менен Конституцияны кабыл алынгандан кийин, мамлекеттин баш мыйзамы ушунчалык кол жоолукка айлангандан кийин, бийлик структурасы негизинен элге кызмат кылбай тургандыгы билинип калды. Бул эң биринчиден мамлекеттин коркунучта калгандыгы.
Экинчиси, биздин мамлекет башчыбыз өзү моюнга алгандай бир миллиондон ашык адам Кыргызстандан башка жактарга тентип кетти жан багыштын айласын жасап. Бул да болсо кыргыз элинин жоголо баштаганы. Ошол тентиген адамдардын көпчүлүгү башка мамлекеттердин граждандыгын алып жатат. Атуулдукту алган кишилер кайра кайрылып келбестиги белгилүү. Өздөрү келген күндө да бала-бакырасы келбейт. Демек Кыргызстандын эли тарап жоголо баштагандыгын айтат.
Үчүнчүдөн, кеткен адамдардын ордун чет өлкөлөрдөн, өзгөчө Кытайдан, Тажикстандан, Өзбекстандан адамдар келип жерин ээлеп, үйлөрүн сатып алып, өзүнүн мамлекетинде граждандыгы болгону менен Кыргызстандын аймагында жашай баштагандыгы ачык көрүнүп турат. Бул да бизди Кыргызстандан сүрүп чыга баштагандыгын көрсөтүп атат. Ошолордун бардыгын эсептеп келгенде, укуктук абалды, законченемдүүлүктү, элдин абалын көргөн кезде, өзгөчө кийинки кезде биздин бийлигибиз өзүнүн мамлекетин башкара албай калды, бизди келип башкалар башкарсын деп ХИПИК программасына киргизебиз деген жыйынтыкка келдик.
Демек, элибиз дагы, өлкөбүз дагы жоголуп кетүү коркунучуна келди дегендик. Ушундан сактап калуу максатында биримдикке чакырып, бириктирип, эч жака кетпей, сырттагыларды кайра чогултуп келип Кыргызстанды өнүктүрүү программасын иштеп чыксак деген ой менен иштеп атабыз.
- Менин көз карашымда эки жылга созулган талаш-тартыштардын аягы барып эч нерсеге алып келген жок. Мындан мурда 1998-жылкы реформадан кийин кандай абалга келсе Кыргызстан, ошол абалдан дагы күчтүүрөк президентти алдык деп айтсак болот ачык эле. Бул жерде барыбыз эле айтып келебиз, болгону 9-ноябрдагы жалпы эл көтөрүлүп, жүз миңдеген кишилер аянтка чыгып, митинг өткөрүп талап кылып отурган Конституциянын ичиндеги карама каршылыктарды гана жойдук, башка эч кандай болгон жок деп айтып атышат. Бирок, негизинен ичиндеги текстине маани бере турган болсок, бул карама-каршы болуп калды.
Эгер 9-ноябрдагы Конституция бул парламенттик республикага түздөн-түз багыт алган болсо, азыркы 30-декабрдагы кабыл алынып жакында президент кол койгон Конституция болсо бул түздөн-түз президенттик башкарууга багыт алган Конституция деп айтсак ачык болот. Ага далил болуш үчүн айтышыбыз керек, Жогорку Cоттун төрагасы президентти нейтральный, бир да партияга кирбеген адам болот деп комментарий берип атат. Андай болуу эч качан мүмкүн эмес. Саясатта турган киши кандайдыр бир топтордун, күчтөрдүн кызыкчылыгын көздөбөй калышы мүмкүн эмес. Президенттин сөзсүз түрдө өзүнүн ар кандай кызыкчылыктары болот. Ошондуктан, ачык айтышыбыз керек, премьер-министрди парламенттеги депутаттардын көпчүлүгү сунуш кылганы менен, премьер- министрди президент өзү тандай тургандыгы ачык эле көрүнүп калды. Ал андан кийин өкмөттүн мүчөлөрүнүн бардыгын тең премьер-министр менен макулдашып туруп президент эч кандай Жогорку Кеңештин катышуусу жок эле өзү дайындайт экен.
- Конституциялык реформа жөнүндөгү маселе эмнеден чыкты эле. Бул бир үй-бүлөнүн, бир адамдын бийлиги дегенден улам көтөрүлбөдүбү. Эми ошондой көрүнүштүн келечекте кайталанбашына, демек, бул Конституция да бөгөт коё албаса, анда бул бийликтеги адамдын өзүнө жараша болот да, туурабы?
- Бул Конституция бир үй-бүлөнүн башкаруусуна эч кандай бөгөт коё албайт, тескерисинче тереңирээк жол ачып атат. Биз ошондо эле айтып келгенбиз, бул жерде жеке Акаевдин эле күнөөсү жок деп, азыр жеке Бакиевдин деле күнөөсү жок. Анткен себеби, ушунчалык берилген көп ыйгарым укуктарды бир адам аткарууга мүмкүн эмес. Мына ошондуктан ал аргасыздан тегерегине башка констиуциялык укугу жок, бирок ошол иштерди жасай турган адамдарды топтоого аргасыз болот. Анан ошол топтордун талаптарын аткарууга аргасыз болот. Кеп ошондо болуп жатат.
- Сиздер жакында “Кыргызстанды сактап калуу кыймылы” деген уюм түзгөнүңүздөрдү жарыяладыңыздар. Менин эсимде, 90-жылдардын орто ченинде “Өлкөнү азаптан куткаруу” деген да кыймыл болгон эле. Анын жыйыны да Тарых музейинде өткөн. Эмне үчүн ушундай деп атадыңыздар, каттоодон өтүп алып иш жүргүзгөнү жатасыздарбы эми?
- Бул талкууну түзгөндүгүбүздүн эң чоң маселеси - эл аралык нормаларды, укуктук нормалардын бардыгын тебелеп тепсөө жолу менен Конституцияны кабыл алынгандан кийин, мамлекеттин баш мыйзамы ушунчалык кол жоолукка айлангандан кийин, бийлик структурасы негизинен элге кызмат кылбай тургандыгы билинип калды. Бул эң биринчиден мамлекеттин коркунучта калгандыгы.
Экинчиси, биздин мамлекет башчыбыз өзү моюнга алгандай бир миллиондон ашык адам Кыргызстандан башка жактарга тентип кетти жан багыштын айласын жасап. Бул да болсо кыргыз элинин жоголо баштаганы. Ошол тентиген адамдардын көпчүлүгү башка мамлекеттердин граждандыгын алып жатат. Атуулдукту алган кишилер кайра кайрылып келбестиги белгилүү. Өздөрү келген күндө да бала-бакырасы келбейт. Демек Кыргызстандын эли тарап жоголо баштагандыгын айтат.
Үчүнчүдөн, кеткен адамдардын ордун чет өлкөлөрдөн, өзгөчө Кытайдан, Тажикстандан, Өзбекстандан адамдар келип жерин ээлеп, үйлөрүн сатып алып, өзүнүн мамлекетинде граждандыгы болгону менен Кыргызстандын аймагында жашай баштагандыгы ачык көрүнүп турат. Бул да бизди Кыргызстандан сүрүп чыга баштагандыгын көрсөтүп атат. Ошолордун бардыгын эсептеп келгенде, укуктук абалды, законченемдүүлүктү, элдин абалын көргөн кезде, өзгөчө кийинки кезде биздин бийлигибиз өзүнүн мамлекетин башкара албай калды, бизди келип башкалар башкарсын деп ХИПИК программасына киргизебиз деген жыйынтыкка келдик.
Демек, элибиз дагы, өлкөбүз дагы жоголуп кетүү коркунучуна келди дегендик. Ушундан сактап калуу максатында биримдикке чакырып, бириктирип, эч жака кетпей, сырттагыларды кайра чогултуп келип Кыргызстанды өнүктүрүү программасын иштеп чыксак деген ой менен иштеп атабыз.
