Ар бир кыргыз угуучусунун жан шеригине айланган мукамдуу ырларды жаратып, көңүл кушун көкөлөтө көтөрүп келе жаткан көрүнүктүү обончу-аткаруучунун бири – эл артисти Аксуубай Атабаев. Ал айтылуу комузчу, күүчү Ыбырай Туманов менен айымдардын арасынан алгачкы жолу чыккан обончу-ырчы Канымгүл Досмамбетованын жердеши. “Аккан арыктан суу агат” дегендей Аксуубай 6-класстан комуз чертип, баян, аккордеон тартып, элдин жана обончулардын ырларын ырдап, айылдаштарынын, курбулаштарынын арасында “кичинекей ырчы” аталат. Анын туубаса жаркын шыгы ордо калаадагы Муратаалы Күрөңкөев атындагы музыкалык окуу жайынын босогосун аттап, музыкалык билим ала баштаган күндөн жалбыртай жанат. Ал шыгырда ырдоо, үнүн жатыктыруу аваздык музыкасынын теориясы менен таанышуу, ар кандай классикалык музыканын кооз үлгүлдөрүн угуу, руханий жан дүйнөсүн байытуу менен бирге обон чыгарууга кызыгат. Тынымсыз чыгармачылык излденүүнүн, талыкпас көшө эмгектенүүнүн аркасында алгачкы “Курбуларга” аттуу обонун чыгарат. Ал ойносо оюнга, күлсө күлкүгө тойбогон жалын жүрөктүү жаштардын студенттик турмушуна арналат. Ырда тигил же бул студенттин окуу жайын бүткөндөн кийин турмуш башка, иш башка болуп, учкан куштай туш-тушка тараганы, аларды көрсөм деп көксөгөнү, курбуларын эстесе ичи туз куйгандай ачышканы, убакыт жок болсо да көрүшкөнчө шашканы баяндалат. Автордун бул эстөө, эңсөө ыры белгилүү ырчы Сабира Суранчиеванын аткаруусунда жаштардын арасында элдик ыр шекилдүү ооздон оозго көчө ырдалат.
КУРБУЛАРГА
Менин эрким жолдоштукка бек десем,
Начар экен айтпайт элем сезбесем,
Ичим жаман туз куйгандай ачышат
Бирге окуган курбуларды эстесем.
Убакыт көрүшкөнчө шашабыз,
Бири инженер, бирибиз ыр жазабыз,
Кээ бири бой, кээ бирибиз үй күттүк
Ар кимибиз ар жерде иштеп жүрөбүз.
Эстен кетпейт ар бир жаштын күлгөнү ай,
Эстен кетпейт Фрунзенин түндөрү ай,
Жалындаган жаш өмүрдүн чектери,
Кандай сонун студенттик күндөр ай.
“Обончусуна жараша ырчысы” дегендей Сабира Суранчиева Аксуубайдын “Курбуларгасын” эл аспаптар оркестринин коштоосунда ушунчалык эргүү, ушунчалык куштарлануу менен ырдын маңызынын ажарын ача аткарат. Бул болсо Атабаевдин жаркын шыгына шык кошту. Ал улан-кыздардын руханий жан дүйнөлөрүн асылданткандай, ооздорунан түшүрүшпөй ырдай тургандай обондорду биринен сала бирин чыгарат. Алардын ичинен автордун жаштыктын алтын курагы 18 жашка арналган “Он сегиз жаш” аттуу ыры улан-кыздардын жан шеригине айланат. Ырды болсо ошол кезде жаңы эле 18 жаш куракка кадам таштаган жаш ырчы Зейнеп Шакеева мындайча жалбыртай жана ырдап чыккан эле.
ОН СЕГИЗ ЖАШ
Сөзү К.Бакашовдуку, обончу А.Атабаевдики
Он сегиз жаш,
Тоодо тунук булак белең,
Болбосо андан учкан бубак белең,
Кайрылбай кайда кеттиң айтчы деги,
Адашып айылыңды мен сурап келем.
Он сегиз жаш,
Жайдын жарык таңы белең,
Бир жолу кайрылгыстай тамшандырган
Жылт эткен жаштыгымдын шамы белең.
Он сегиз жаш,
Күндө белең сенин серең,
Болбосо жүрөгүмдүн теңи белең
Кош эми өкүнсөм да унутпаймын,
Өткөргөн өмүрүмдү сени менен.
- Аксуубай мырза, сахнада алгачкы жолу ырдалып чыккандан азыркы күнгө чейин аткарып жүргөн “Чагылган” аттуу ырыңды кандай жагдайда чыгардың эле?
- Обончулукта биринчи кезекте сөз керек. Сөз жакшы болбосо болбойт. «Ырдын эки канаты болуш керек» дегендей жакшы сөз болбосо жакшы уча албайт. Ошондуктан обондун сөзү күчтүү болуш керек. «Чагылган» аттуу ырда махабат өтө күчтүү берилген. Чагылган чартылдап, жамгыр төгүп турса да бир күрмөнүн ичине экөөнүн баш катканы ырда ушунчалык терең сүрөтөлгөн. Бул «Ленинчил жаш» газетасына жарыяланыптыр. Аны окуп чыктым. Мага сөзү жакты. Обону болсо жолдошумдукуна баратсам эле оозума сала бердиби, акыркы сабына обон чыгып калды. Үйгө келип отуруп алып обондун үстүндө иштедим. Ошентип, 1-2 күндө обонду чыгардым. Себеби ошол кезде илхамым келип калганбы, же Кудай бердиби бат эле жазган ырлардан. Мен негизинен созулмалуу обондорду чыгарам.
ЧАГЫЛГАН
Обону Аксуубай Атабаевдики, сөзү Какен Алмазбековдуку.
Көрүшкөндө көздөр тике карабай,
Эки мүнөз уяң өскөн баладай,
Жүрөк сырын жүзүбүздөн байкашып,
Баратабыз гүлдүү бакты аралап.
Биз ал күнү таанышканбыз жаңыдан,
Жарым карыш чыккым келбейт жаныңдан,
Аппагыңды көрүп алчы дегенсип,
Аңгыча эле жарк дей түштү чагылган.
Жарк дегенде неге сени карадым,
Жүрөк булкуп карап турду жамалың,
Дагы, дагы жарк дей түшсө экен деп,
Ошондо мен чагылганды самадым.
Басылганча туралы деп кичине,
Баш катабыз бир күрмөнүн ичине,
Ошол түндү дал ошентип өткөрдүк,
Неге мынча сүйүү кызык кишиге.
Аксуубайдын “Чагылган” аттуу ыры да З.Шакееванын аткаруусунда жумурай журтка тарап, угармандардын алкоолоруна алынып, элдик салттуу ыр чыгармачылыгынын алтын казнасын байытты.
Элдик ыр чыгармачылыгында өзүнчө жүзү, өзүнчө үнү бар Атабаев өткөн кылымдын 1962-жылынан бүгүнкү күнгө чейин ыр майданында атсалышып келет. Ал угуучулардын жан шеригине айланган обондорду чыгаруу менен Кыргыз Улуттук академиялык драма театрында музыкант, Кыргыз филармониясында ырчы, Республикалык кесипчилик окуу жайларынын маданият борборунун директору болуп эмгектенет. Аксуубай иш менен обончулук, ырчылык өнөрүн айкалыштырып, жүздөн ашык ар кыл темадагы, ар кандай жүрүштөрдөгү, мүнөздөрдөгү, түркүн ыргактарга бай обондорду угармандарга тартуулады. Алар айтылуу ырчы Болот Миңжылкыев баштаган көрүнүктүү ырчылар Э.Мойдунов, З.Шакеева, Гүлмайрам Момушева, С.Суранчиева, Султан Каримов жана өзүнүн ж.б. шайырлардын аткаруусунда угуучулардын кенчине айланды.
- Аксуубай мырза кезинде “Кыргыздын Роза Баглановасы” аталган Республиканын эмгек сиңирген артискасы Гүлмайрам Момушева алгачкылардан сахнага ырдап чыккан “Жүрөк эңсейт” аттуу ырыңыздын сөзү кайсыл акындыкы, маани маңызы эмнеге арналган эле?
- Эл акыны Жалил Садыковдун жаңы чыккан жыйнагын сатып алдым. Окусам баарын эң жакшы жазылыптыр. Ошол жыйнактан “Жүрөк эңсейт” аттуу ырды таап алдым. Ал ыр сүйүү жөнүндө экен. Ыр чыныгы ички сезим менен жазылыптыр. Ырда сүйүүнүн түбөлүктүүлүгү, эч качан өлбөстүгү баяндалыптыр. Мага ырдын сөзү аябай жакты. Жакшылап изденсе, эмектенсе жакшы обон чыгат. Бул обонум да учурунда Гүлмайрам Момушеванын аткаруусунда элге кеңири тараган эле.
ЖҮРӨК ЭҢСЕЙТ
Сөзү Жалил Садыковдуку, обону Атабаевдики
Мезгил тынбай өткөн сайын күнүгө
Мен суктанам ар бир өткөн күнүмө
Анткендеги айланчыктап жаштыгым
Ал кездеги сенин сунган гүлүңө.
Гүл кучактап, гүл балтырга чалынып,
Турар элек көзгө көздөр чагылып,
Жылдар кетсе, айлар кетсе жанырып,
Жүрөк эңсейт ошол күндү сагынып.
Ошол гүлдөр соолуса да түгөнүп,
Жүрөгүмдө кайра жаңы гүл өнүп,
Ал күндөргө башка күндү теңебейм,
Кыялымда жашай берет түбөлүк.
- Эмне үчүн бүгүнкү күндө музыка дүйнөбүз каралбай калды. Эмне үчүн опера, балеттер жазылбайт. Бардыгы келип эле каражатка такалат. Аны жакшы билебиз. Азыркы күндө баардык жанр аралашып каша болуп калды. Илгери көркөм кеңеш муну ырдыйсын, тигини оңдосун деген тартип бар эле. Азыр түнү менен ырында обонун чыгарып, эртеси сапатына карабай эле концерттерде ырдап жатышат. Көзөмөл деген такыр жок болду. Мен жакшыны да, жаманды да көрдүм. Ак эмне, кара эмне экенин түшүнүп калдым. Обонду күлдөтүп эле чыгарып жатам. Элге жеткирейин деп аракет жасап атам.
- Жаңы ырларыңдын аттарын атай кетсең?
- Өткөн сынакта “Шуулдаба теректер” аттуу ырыма биринчи сыйлык алдым. Жакында жашым келип калса “Үч арманды” жаздым. Акын Эсенгул Ибраевдин “Арман арманай” аттуу ырына обон чыгардым.
- Аксуубай мырза, чыгармачылыгың ашып-ташып турган учурунда “Тоолор” деген ырыңды чыгардың эле. Ушул ырыңдын жазылышы, жаралышы жөнүндө ой бөлүшө кетсең?
- Акын Абзий Кадыров деген байкебиз “Тоолор” деген ырыма обон чыгар деп мага арнап жазган эле. Ырды окусам биздин жайлообуз Түргөн, Жыргалаң капчыгайларыКөкөтөйдүн ашын берген айтылуу Каркыра, Жетиөгүз жайлоолору көз алдыма тартылды. Ошонун баарын чапкан атка жеткирбей, бара жатты, бара жатты – деп атты алкынта минип кетип бараткандай сөздүн өзү обон сурап турду. Ошол жаратылыш менен жуурулушуп суктануу менен обон чыккан эле.
ТООЛОР
Ар тараптан куюлуп күүлөр акты,
Ашыгамын теминип чабдар атты,
Сенин сүйкүм элесиң бажырайып, бажырайып,
Чапкан атка жеткирбей, жеткирбей бара жатты.
Тоолор, тоолор, тоолор
Чапкан атка жеткирбей, жеткирбей бара жатты.
Сенин күлкүн жаңырса кулагыма, кулагыма,
Окшоп кетет ал тоонун булагына,
Жүз көрүшпөй жаш жүрөк жай алабы, жай алабы,
Жайлоодогу жан сүйгөн, жан сүйгөн ынагыма.
Тоолор, тоолор, тоо койнунда ойноп өскөм чыкпайт эстен.
Билим улап алыстан сенден кеткем,
Азыр өзүң сүйүүмө күбө болчу, күбө болчу.
Ашыгымды жыттайын, жыттайын сылап беттен.
Тоолор, тоолор, тоолор
Ашыгымды жыттайын, жыттайын сылап беттен.
- Аксуубай мырза, ак дилиңден баардашканыңа чоң ырахмат.
КУРБУЛАРГА
Менин эрким жолдоштукка бек десем,
Начар экен айтпайт элем сезбесем,
Ичим жаман туз куйгандай ачышат
Бирге окуган курбуларды эстесем.
Убакыт көрүшкөнчө шашабыз,
Бири инженер, бирибиз ыр жазабыз,
Кээ бири бой, кээ бирибиз үй күттүк
Ар кимибиз ар жерде иштеп жүрөбүз.
Эстен кетпейт ар бир жаштын күлгөнү ай,
Эстен кетпейт Фрунзенин түндөрү ай,
Жалындаган жаш өмүрдүн чектери,
Кандай сонун студенттик күндөр ай.
“Обончусуна жараша ырчысы” дегендей Сабира Суранчиева Аксуубайдын “Курбуларгасын” эл аспаптар оркестринин коштоосунда ушунчалык эргүү, ушунчалык куштарлануу менен ырдын маңызынын ажарын ача аткарат. Бул болсо Атабаевдин жаркын шыгына шык кошту. Ал улан-кыздардын руханий жан дүйнөлөрүн асылданткандай, ооздорунан түшүрүшпөй ырдай тургандай обондорду биринен сала бирин чыгарат. Алардын ичинен автордун жаштыктын алтын курагы 18 жашка арналган “Он сегиз жаш” аттуу ыры улан-кыздардын жан шеригине айланат. Ырды болсо ошол кезде жаңы эле 18 жаш куракка кадам таштаган жаш ырчы Зейнеп Шакеева мындайча жалбыртай жана ырдап чыккан эле.
ОН СЕГИЗ ЖАШ
Сөзү К.Бакашовдуку, обончу А.Атабаевдики
Он сегиз жаш,
Тоодо тунук булак белең,
Болбосо андан учкан бубак белең,
Кайрылбай кайда кеттиң айтчы деги,
Адашып айылыңды мен сурап келем.
Он сегиз жаш,
Жайдын жарык таңы белең,
Бир жолу кайрылгыстай тамшандырган
Жылт эткен жаштыгымдын шамы белең.
Он сегиз жаш,
Күндө белең сенин серең,
Болбосо жүрөгүмдүн теңи белең
Кош эми өкүнсөм да унутпаймын,
Өткөргөн өмүрүмдү сени менен.
- Аксуубай мырза, сахнада алгачкы жолу ырдалып чыккандан азыркы күнгө чейин аткарып жүргөн “Чагылган” аттуу ырыңды кандай жагдайда чыгардың эле?
- Обончулукта биринчи кезекте сөз керек. Сөз жакшы болбосо болбойт. «Ырдын эки канаты болуш керек» дегендей жакшы сөз болбосо жакшы уча албайт. Ошондуктан обондун сөзү күчтүү болуш керек. «Чагылган» аттуу ырда махабат өтө күчтүү берилген. Чагылган чартылдап, жамгыр төгүп турса да бир күрмөнүн ичине экөөнүн баш катканы ырда ушунчалык терең сүрөтөлгөн. Бул «Ленинчил жаш» газетасына жарыяланыптыр. Аны окуп чыктым. Мага сөзү жакты. Обону болсо жолдошумдукуна баратсам эле оозума сала бердиби, акыркы сабына обон чыгып калды. Үйгө келип отуруп алып обондун үстүндө иштедим. Ошентип, 1-2 күндө обонду чыгардым. Себеби ошол кезде илхамым келип калганбы, же Кудай бердиби бат эле жазган ырлардан. Мен негизинен созулмалуу обондорду чыгарам.
ЧАГЫЛГАН
Обону Аксуубай Атабаевдики, сөзү Какен Алмазбековдуку.
Көрүшкөндө көздөр тике карабай,
Эки мүнөз уяң өскөн баладай,
Жүрөк сырын жүзүбүздөн байкашып,
Баратабыз гүлдүү бакты аралап.
Биз ал күнү таанышканбыз жаңыдан,
Жарым карыш чыккым келбейт жаныңдан,
Аппагыңды көрүп алчы дегенсип,
Аңгыча эле жарк дей түштү чагылган.
Жарк дегенде неге сени карадым,
Жүрөк булкуп карап турду жамалың,
Дагы, дагы жарк дей түшсө экен деп,
Ошондо мен чагылганды самадым.
Басылганча туралы деп кичине,
Баш катабыз бир күрмөнүн ичине,
Ошол түндү дал ошентип өткөрдүк,
Неге мынча сүйүү кызык кишиге.
Аксуубайдын “Чагылган” аттуу ыры да З.Шакееванын аткаруусунда жумурай журтка тарап, угармандардын алкоолоруна алынып, элдик салттуу ыр чыгармачылыгынын алтын казнасын байытты.
Элдик ыр чыгармачылыгында өзүнчө жүзү, өзүнчө үнү бар Атабаев өткөн кылымдын 1962-жылынан бүгүнкү күнгө чейин ыр майданында атсалышып келет. Ал угуучулардын жан шеригине айланган обондорду чыгаруу менен Кыргыз Улуттук академиялык драма театрында музыкант, Кыргыз филармониясында ырчы, Республикалык кесипчилик окуу жайларынын маданият борборунун директору болуп эмгектенет. Аксуубай иш менен обончулук, ырчылык өнөрүн айкалыштырып, жүздөн ашык ар кыл темадагы, ар кандай жүрүштөрдөгү, мүнөздөрдөгү, түркүн ыргактарга бай обондорду угармандарга тартуулады. Алар айтылуу ырчы Болот Миңжылкыев баштаган көрүнүктүү ырчылар Э.Мойдунов, З.Шакеева, Гүлмайрам Момушева, С.Суранчиева, Султан Каримов жана өзүнүн ж.б. шайырлардын аткаруусунда угуучулардын кенчине айланды.
- Аксуубай мырза кезинде “Кыргыздын Роза Баглановасы” аталган Республиканын эмгек сиңирген артискасы Гүлмайрам Момушева алгачкылардан сахнага ырдап чыккан “Жүрөк эңсейт” аттуу ырыңыздын сөзү кайсыл акындыкы, маани маңызы эмнеге арналган эле?
- Эл акыны Жалил Садыковдун жаңы чыккан жыйнагын сатып алдым. Окусам баарын эң жакшы жазылыптыр. Ошол жыйнактан “Жүрөк эңсейт” аттуу ырды таап алдым. Ал ыр сүйүү жөнүндө экен. Ыр чыныгы ички сезим менен жазылыптыр. Ырда сүйүүнүн түбөлүктүүлүгү, эч качан өлбөстүгү баяндалыптыр. Мага ырдын сөзү аябай жакты. Жакшылап изденсе, эмектенсе жакшы обон чыгат. Бул обонум да учурунда Гүлмайрам Момушеванын аткаруусунда элге кеңири тараган эле.
ЖҮРӨК ЭҢСЕЙТ
Сөзү Жалил Садыковдуку, обону Атабаевдики
Мезгил тынбай өткөн сайын күнүгө
Мен суктанам ар бир өткөн күнүмө
Анткендеги айланчыктап жаштыгым
Ал кездеги сенин сунган гүлүңө.
Гүл кучактап, гүл балтырга чалынып,
Турар элек көзгө көздөр чагылып,
Жылдар кетсе, айлар кетсе жанырып,
Жүрөк эңсейт ошол күндү сагынып.
Ошол гүлдөр соолуса да түгөнүп,
Жүрөгүмдө кайра жаңы гүл өнүп,
Ал күндөргө башка күндү теңебейм,
Кыялымда жашай берет түбөлүк.
- Эмне үчүн бүгүнкү күндө музыка дүйнөбүз каралбай калды. Эмне үчүн опера, балеттер жазылбайт. Бардыгы келип эле каражатка такалат. Аны жакшы билебиз. Азыркы күндө баардык жанр аралашып каша болуп калды. Илгери көркөм кеңеш муну ырдыйсын, тигини оңдосун деген тартип бар эле. Азыр түнү менен ырында обонун чыгарып, эртеси сапатына карабай эле концерттерде ырдап жатышат. Көзөмөл деген такыр жок болду. Мен жакшыны да, жаманды да көрдүм. Ак эмне, кара эмне экенин түшүнүп калдым. Обонду күлдөтүп эле чыгарып жатам. Элге жеткирейин деп аракет жасап атам.
- Жаңы ырларыңдын аттарын атай кетсең?
- Өткөн сынакта “Шуулдаба теректер” аттуу ырыма биринчи сыйлык алдым. Жакында жашым келип калса “Үч арманды” жаздым. Акын Эсенгул Ибраевдин “Арман арманай” аттуу ырына обон чыгардым.
- Аксуубай мырза, чыгармачылыгың ашып-ташып турган учурунда “Тоолор” деген ырыңды чыгардың эле. Ушул ырыңдын жазылышы, жаралышы жөнүндө ой бөлүшө кетсең?
- Акын Абзий Кадыров деген байкебиз “Тоолор” деген ырыма обон чыгар деп мага арнап жазган эле. Ырды окусам биздин жайлообуз Түргөн, Жыргалаң капчыгайларыКөкөтөйдүн ашын берген айтылуу Каркыра, Жетиөгүз жайлоолору көз алдыма тартылды. Ошонун баарын чапкан атка жеткирбей, бара жатты, бара жатты – деп атты алкынта минип кетип бараткандай сөздүн өзү обон сурап турду. Ошол жаратылыш менен жуурулушуп суктануу менен обон чыккан эле.
ТООЛОР
Ар тараптан куюлуп күүлөр акты,
Ашыгамын теминип чабдар атты,
Сенин сүйкүм элесиң бажырайып, бажырайып,
Чапкан атка жеткирбей, жеткирбей бара жатты.
Тоолор, тоолор, тоолор
Чапкан атка жеткирбей, жеткирбей бара жатты.
Сенин күлкүн жаңырса кулагыма, кулагыма,
Окшоп кетет ал тоонун булагына,
Жүз көрүшпөй жаш жүрөк жай алабы, жай алабы,
Жайлоодогу жан сүйгөн, жан сүйгөн ынагыма.
Тоолор, тоолор, тоо койнунда ойноп өскөм чыкпайт эстен.
Билим улап алыстан сенден кеткем,
Азыр өзүң сүйүүмө күбө болчу, күбө болчу.
Ашыгымды жыттайын, жыттайын сылап беттен.
Тоолор, тоолор, тоолор
Ашыгымды жыттайын, жыттайын сылап беттен.
- Аксуубай мырза, ак дилиңден баардашканыңа чоң ырахмат.
