Өткөн жылы Кыргызстанда инфляция деңгээли 20 пайыздан ашып, аны өкмөт менен Улуттук банк көбүнесе тышкы таасирлерге байланыштырган. Жай мезгилинде азык-түлүк бааларынын кескин кымбатташы эң ириде дүйнөлүк базарда ундун жана дандын кымбаттаганына байланыштырылган эле. Адистердин айтуусунда бышыкчылык болуп, дүйнөлүк базардагы баалар ылдыйлаганына карабай, Кыргызстанда баалар өзгөрүүсүз калды. Акыркы эки-үч айдын ичинде билинбей өсүп отуруп, азык-түлүк 40-50 пайызга чейин кымбаттады. Улуттук Банк жакында берген маалыматында быйыл инфляция 12 – 15 % тегерегинде болорун болжолдогон. Бирок банктын божомолуна кошулбаган экономисттер жаз алды отун-сууга баанын көтөрүлүшү инфляциянын кескин жогорулашына алып келиши мүмкүн, деген өз божомолдорун айтышууда.
ТҮШТҮКТӨ КЫМБАТЧЫЛЫК
Азык-түлүктүн бүгүнкү баалары кандай? Мына ушул суроого жооп алуу үчүн биздин жер-жерлердеги кабарчыларыбыз базардагы азык-түлүк сатуучуларга жана алуучуларга кайрылып, иликтөө жүргүзүшкөн. Түштүк борбору Ош шаарында акыркы эки айдын ичинде азык-түлүктүн баасы орто эсеп менен 45 пайызга жогорулаганы маалым болду. Оштогу кабарчыбыз Алишер Токсонбаевдин маалыматы боюнча, Ош облусуна караштуу жети райондун тең базарларында акыркы эки айда азык-түлүк баасы 20-50 пайызга көтөрүлдү. Бирок, баалар жай жогорулагандыктан, көпчүлүк аны байкабай калышы да ыктымал. Мисалы: жумуртканын даанасы 4 сомдон 5 сомго, сүттүн литри 12 сомдон 18 сомго, эттин килосу 120 сомдон 135 сомго, картошканын килосу 8 сомдон 13 сомго дейре чыкты. Каракулжалык Марат аттуу жеке ишкер ун негизинен Казакстандан ташыларын, жүктөө, жол кире, ж.б. кошкондо 20 пайыз кошулуп жаткандыгын билдирген. Ал эми алайлык Бакыт Сулайманов ун жана андан жасалган азыктар кичине арзандаганы менен салык маселеси жүрөктү өйүткөндүгүн ачыктады:
- Ун кыйла эле арзандады. Баягы кымбаттаганга салыштырмалуу 100-120 сомго арзандады, бир мүшөгү. Бирок салыктар көтөрүлгөн боюнча эле калып атат, андан көрө ошону азайтып берсе жакшы болмок.
Ошко жашылчалар Өзбекстандан апкелинет. Тажикан аттуу аравандык сатуучу бекетте турган бажы жана чегара кызматкерлери тоноп кыйнап жаткандыгын жашырган жок. Ош аймактык антимонополия комитетинин төрагасы Бакыт Исаев, базар бааларынын туруктуулугун көзөмөлдөөгө акылары жоктугун туйдуруп, инфляцияны кызыл кулактар атайылап жаратып жатат деген пикирин билдирген:
- Өкмөт, бардык эле мамлекеттик органдар биздин базарга кирип-чыгып жаткан товарларга чектөө кое албайт. Буга акысы жок. Бул жерде сырттагы баалардын өсүп жатканы да таасирин тийгизип жатат.
ТӨРТ ТҮЛҮК МАЛДЫН БААСЫ АРЗАН, ЭТ-СҮТҮ КЫМБАТ
Кыргызстандын алыскы аймактарынын бири катары эсептелген Нарында да азык-түлүк баалары өткөн жылга караганда өстү. Жергиликтүү соодагерлердин айтуусунда эт-сүттүн баасы 10 пайызга көтөрүлгөн. Нарындагы азык-түлүк бааларын кабарчыбыз Күмөндөр Усупов барып көрүп келген.
Мал киндиктүү Нарында төрт түлүктүн саны көбөйүп жатканы менен эт азыктары кымбаттоонун үстүндө. Борбордук “Береке” базарында эттин баасы былтыр 150 сом болсо, азыр 170 сом. Малдын баасы да былтыркыдан дээрлик эки эсе өсүп кеткен. Сүттүн баасы быйыл 1 литри 18 сомго чыкты. Быйылкы жылы картошка 7 сомдон 18 сомго чейин сатылууда. Ундун баасы күзгү баага караганда ылдыйлап, орточо баа 800-900 сом болуп жатат. Бирок карапайым эл баалар капчыкка тең келбей жаткандыгына нааразы.
КАЗАНДА БОЛБОСО, ЧӨМҮЧКӨ КАЙДАН..?
Баалардын өсүшүнө Кыргызстандын экономикасынын чабалдыгы да түздөн-түз таасири бар. Биринчиден өлкө өзүнүн ички азык-түлүк базарын тиешелүү деңгээлде камсыздай албайт, экинчиден ортодо бааны жасалма жол менен көтөрүп жаткан кызыл кулактардын көптүгү, алардын тескелбей, эркин аракет кылганы, дешет адистер. Адистердин айтуусунда баанын көтөрүлүшүн жөндөөнүн эки жолу: ички базарды керектүү азык-түлүктөр менен камсыз кылуу жана айлык-пенсияларды көбөйтпөө. Экономист Айылчы Сарыбаевдин айтуусунда өлкөдө реалдуу экономикалык өсүштүн жоктугу, элге эң керектүү азык-түлүк сырттан ташылганы баалардын өсүшүнө негизги себеп болот:
- Биздин өлкөнүн өз алдынча жүргүзгөн экономикалык саясатынын жоктугуна байланыштуу биз дүйнөлүк бааларга толук көз каранды болуп калганбыз. Баа комитети же монополияга каршы күрөшүү комитети өз ишин жүргүзө албай жатат, буга коррупциянын да күнөөсү бар. Келерки жылда да инфляция бир топ өсүшү ыктымал. Бизди он беш, он жети жылдан бери монетизация системасы же б.а. айлык акы, пенсияларды көбөйтпөө жолу менен жасалма жол менен инфляцияны токтотуп келгенбиз. Акыры бышып жетилген жара жарылды да. Баалар тескелбей калды, бул – рыноктун мыйзамы.
ТҮШТҮКТӨ КЫМБАТЧЫЛЫК
Азык-түлүктүн бүгүнкү баалары кандай? Мына ушул суроого жооп алуу үчүн биздин жер-жерлердеги кабарчыларыбыз базардагы азык-түлүк сатуучуларга жана алуучуларга кайрылып, иликтөө жүргүзүшкөн. Түштүк борбору Ош шаарында акыркы эки айдын ичинде азык-түлүктүн баасы орто эсеп менен 45 пайызга жогорулаганы маалым болду. Оштогу кабарчыбыз Алишер Токсонбаевдин маалыматы боюнча, Ош облусуна караштуу жети райондун тең базарларында акыркы эки айда азык-түлүк баасы 20-50 пайызга көтөрүлдү. Бирок, баалар жай жогорулагандыктан, көпчүлүк аны байкабай калышы да ыктымал. Мисалы: жумуртканын даанасы 4 сомдон 5 сомго, сүттүн литри 12 сомдон 18 сомго, эттин килосу 120 сомдон 135 сомго, картошканын килосу 8 сомдон 13 сомго дейре чыкты. Каракулжалык Марат аттуу жеке ишкер ун негизинен Казакстандан ташыларын, жүктөө, жол кире, ж.б. кошкондо 20 пайыз кошулуп жаткандыгын билдирген. Ал эми алайлык Бакыт Сулайманов ун жана андан жасалган азыктар кичине арзандаганы менен салык маселеси жүрөктү өйүткөндүгүн ачыктады:
- Ун кыйла эле арзандады. Баягы кымбаттаганга салыштырмалуу 100-120 сомго арзандады, бир мүшөгү. Бирок салыктар көтөрүлгөн боюнча эле калып атат, андан көрө ошону азайтып берсе жакшы болмок.
Ошко жашылчалар Өзбекстандан апкелинет. Тажикан аттуу аравандык сатуучу бекетте турган бажы жана чегара кызматкерлери тоноп кыйнап жаткандыгын жашырган жок. Ош аймактык антимонополия комитетинин төрагасы Бакыт Исаев, базар бааларынын туруктуулугун көзөмөлдөөгө акылары жоктугун туйдуруп, инфляцияны кызыл кулактар атайылап жаратып жатат деген пикирин билдирген:
- Өкмөт, бардык эле мамлекеттик органдар биздин базарга кирип-чыгып жаткан товарларга чектөө кое албайт. Буга акысы жок. Бул жерде сырттагы баалардын өсүп жатканы да таасирин тийгизип жатат.
ТӨРТ ТҮЛҮК МАЛДЫН БААСЫ АРЗАН, ЭТ-СҮТҮ КЫМБАТ
Кыргызстандын алыскы аймактарынын бири катары эсептелген Нарында да азык-түлүк баалары өткөн жылга караганда өстү. Жергиликтүү соодагерлердин айтуусунда эт-сүттүн баасы 10 пайызга көтөрүлгөн. Нарындагы азык-түлүк бааларын кабарчыбыз Күмөндөр Усупов барып көрүп келген.
Мал киндиктүү Нарында төрт түлүктүн саны көбөйүп жатканы менен эт азыктары кымбаттоонун үстүндө. Борбордук “Береке” базарында эттин баасы былтыр 150 сом болсо, азыр 170 сом. Малдын баасы да былтыркыдан дээрлик эки эсе өсүп кеткен. Сүттүн баасы быйыл 1 литри 18 сомго чыкты. Быйылкы жылы картошка 7 сомдон 18 сомго чейин сатылууда. Ундун баасы күзгү баага караганда ылдыйлап, орточо баа 800-900 сом болуп жатат. Бирок карапайым эл баалар капчыкка тең келбей жаткандыгына нааразы.
КАЗАНДА БОЛБОСО, ЧӨМҮЧКӨ КАЙДАН..?
Баалардын өсүшүнө Кыргызстандын экономикасынын чабалдыгы да түздөн-түз таасири бар. Биринчиден өлкө өзүнүн ички азык-түлүк базарын тиешелүү деңгээлде камсыздай албайт, экинчиден ортодо бааны жасалма жол менен көтөрүп жаткан кызыл кулактардын көптүгү, алардын тескелбей, эркин аракет кылганы, дешет адистер. Адистердин айтуусунда баанын көтөрүлүшүн жөндөөнүн эки жолу: ички базарды керектүү азык-түлүктөр менен камсыз кылуу жана айлык-пенсияларды көбөйтпөө. Экономист Айылчы Сарыбаевдин айтуусунда өлкөдө реалдуу экономикалык өсүштүн жоктугу, элге эң керектүү азык-түлүк сырттан ташылганы баалардын өсүшүнө негизги себеп болот:
- Биздин өлкөнүн өз алдынча жүргүзгөн экономикалык саясатынын жоктугуна байланыштуу биз дүйнөлүк бааларга толук көз каранды болуп калганбыз. Баа комитети же монополияга каршы күрөшүү комитети өз ишин жүргүзө албай жатат, буга коррупциянын да күнөөсү бар. Келерки жылда да инфляция бир топ өсүшү ыктымал. Бизди он беш, он жети жылдан бери монетизация системасы же б.а. айлык акы, пенсияларды көбөйтпөө жолу менен жасалма жол менен инфляцияны токтотуп келгенбиз. Акыры бышып жетилген жара жарылды да. Баалар тескелбей калды, бул – рыноктун мыйзамы.
